Ndzima 9

Vuprofeta Lebyi Hetisekeke

Vanhu a va swi koti ku vhumba vumundzuku hi ku tiyiseka ko karhi. Nkarhi na nkarhi matshalatshala ya vona eku vhumbeni ya hluleka hi ndlela yo vavisa. Kutani buku ya vuprofeta lebyi hetisekeke yi fanele ku koka nyingiso werhu. Bibele i buku yo tano.

1. (Katsa ni xingheniso.) I yini lexi kombisiwaka hi ntiyiso wa leswaku Bibele yi rhekhoda vuprofeta lebyi hetisekeke?

 VUPROFETA byo tala bya Bibele byi hetiseke hi vuxokoxoko byo tano lerova vaxopaxopi va vula leswaku byi tsariwe endzhaku ka ku hetiseka ka byona. Kambe ku tivulela ko tano i mavunwa. Xikwembu, lexi nga ni matimba hinkwawo, xi ni vuswikoti lebyikulu bya ku profeta. (Esaya 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) Vuprofeta bya Bibele lebyi hetisekeke i vumbhoni bya ku huhuteriwa hi Xikwembu, hayi bya vutsari lebyi hundzeriweke hi nkarhi. Sweswi hi ta languta evuprofeteni byin’wana lebyi hlawulekeke lebyi hetisekeke—hi nyikela vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku Bibele i rito ra Xikwembu, hayi ra munhu ntsena.

Vuhlonga eBabilona

2, 3. I yini lexi yiseke eku kombiseni ka Hosi Ezekiyasi rifuwo hinkwaro ra yindlu ni vulawuri byakwe eka vayimeri lava humaka eBabilona?

² Ezekiyasi a a ri hosi eYerusalema kwalomu ka 30 wa malembe. Hi 740 B.C.E. u vone ku lovisiwa ka Israyele muakelani wakwe wa le n’walungwini emavokweni ya Asiriya. Hi 732 B.C.E. u tokote matimba lama  ponisaka ya Xikwembu, loko matshalatshala ya Vaasiriya yo hlula Yerusalema ma tsandzekile, ku ri ni vuyelo lebyi lovisaka eka muhlaseri.—Esaya 37:33-38.

³ Sweswi, Ezekiyasi u amukela vupfhumba lebyi humaka eka Merodak-Baladan, hosi ya Babilona. Eku sunguleni, vayimeri lava va tele ku ta hoyozela Ezekiyasi eku hlakarheleni kakwe evuvabyini lebyi tsemaka nhlana. Hambi swi ri tano, kumbexana Merodak-Baladan u vona Ezekiyasi a ri munghana la kotekaka wo lwisana ni mfumo wa misava wa Asiriya. Ezekiyasi a nga endli nchumu ku herisa mianakanyo yo tano loko a kombisa Vababilona lava endzaka rifuwo hinkwaro ra yindlu yakwe ni vulawuri. Kumbexana na yena, u lava vanghana vo lwisana ni ku vuya loku nga vaka kona ka Vaasariya.—Esaya 39:1, 2.

4. I vuyelo byihi lebyi vavisaka bya xihoxo xa Ezekiyasi lebyi Esaya a profeteke ha byona?

⁴ Esaya i muprofeta la hlawulekeke wa nkarhi wolowo, naswona hi ku anghwetla u vona vuhunguki bya Ezekiyasi. Wa swi tiva leswaku xisirhelelo lexi tiyisekeke xa Ezekiyasi i Yehova, hayi Babilona, kutani a  n’wi byela leswaku xiendlo xakwe xo komba Vababilona rifuwo rakwe xi ta yisa ekhombyeni. Esaya u ri: “Masiku ma ta, lawa hinkwaswo leswi nge ndlwini ya wena, ni hinkwaswo leswi vatata wa wena va swi hlengeleteke ku ta fika siku leri, swi ta yisiwa Babilona.” Yehova u te: “Ku nga ka ku nga sali nchumu.”—Esaya 39:5, 6.

5, 6. (a) Yeremiya u te yini ku tiyisa vuprofeta bya Esaya? (b) Vuprofeta bya Esaya na Yeremiya byi hetiseke hi ndlela yihi?

⁵ Le ndzhaku eka lembe xidzana ra vunhungu B.C.E., swi nga ha va swi vonake swi nga tshembisi leswaku vuprofeta byebyo byi hetiseka. Hambi swi ri tano, dzana ra malembe endzhakunyana, xiyimo xi cincile. Babilona ri sive Asiriya tanihi mfumo lowu lawulaka wa misava, loko Yuda ri ve leri tsongahatiweke ngopfu, hi tlhelo ra vukhongeri, lerova Xikwembu xi susa nkateko wa xona. Sweswi, muprofeta un’wana, Yeremiya, u huhuteriwe ku phindha xitsundzuxo xa Esaya. Yeremiya u te: “Ndzi ta va [Vababilona] tisa ekulwa etikweni leri ni vaaki va rona . . . Ematiko lawa hinkwawo ma ta endliwa eku onhaka, ni xihlamariso, kutani matiko lawa ma ta tirhela hosi ya Babilona hi malembe ya 70.”—Yeremia 25:9, 11.

⁶ Kwalomu ka mune wa malembe endzhaku ka loko Yeremiya a vule vuprofeta byebyo, Vababilona va endle Yuda xiyenge xa mfumo wa vona. Malembe manharhu endzhaku ka sweswo, va teke mahlonga man’wana ya Vayuda, kun’we ni rifuwo rin’wana ra tempele eYerusalema, va swi yisa eBabilona. Nhungu wa malembe endzhakunyana, Yuda ri pfuxe mpfhampfhampfha naswona ri tlhele ri hlaseriwa hi hosi ya Babilona, ku nga Nebukadnetsar. Eka nkarhi lowu, muti ni tempele ya wona swi lovisiwile. Rifuwo ra wona hinkwaro, ni Vayuda hi voxe, va tekiwile va yisiwa eBabilona ya le kule, hi laha Esaya na Yeremiya a va vhumbe ha kona.—2 Tikronika 36:6, 7, 12, 13, 17-21.

7. Vutivi bya swa khale byi tiyisa ku hetiseka ka vuprofeta bya Esaya na Yeremiya malunghana na Yerusalema hi ndlela yihi?

 ⁷ The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land yi xiya leswaku loko nhlaselo wa Babilona wu hundzile, “ku lovisiwa ka muti [Yerusalema] a ku ri loku heleleke.”⁠¹ W. F. Albright mutivi wa swa khale u ri: “Ku cela ni ku kamberiwa ka misava eYuda swi kombise leswaku madoroba ya Yuda a ma nga lovisiwanga hi laha ku heleleke hi Vakalediya eminhlaselweni ya vona mimbirhi ntsena, kambe a ma ha akiwanga nakambe hi malembe yo tala—hakanyingi a ma ha tlhelanga ma akiwa nikantsongo evurungurwini.”⁠² Xisweswo, vutivi bya swa khale byi tiyisa ku hetiseka loku hlamarisaka ka vuprofeta lebyi.

Ku Lovisiwa Ka Tiri

8, 9. I vuprofeta byihi lebyi Ezekiyele a byi vuleke ku lwisana na Tiri?

⁸ Ezekiyele a a ri mutsari un’wana wa khale la rhekhodeke vuprofeta lebyi huhuteriweke hi Xikwembu. U profete ku sukela eku heleni ka lembe xidzana ra vunkombo B.C.E. ku ya eka ra vutsevu—hi leswaku, emalembeni lama yisaka eku lovisiweni ka Yerusalema naswona endzhaku enkarhini wa makume yo sungula ya malembe ya vuhlonga bya Vayuda eBabilona. Hambi va ri vaxopaxopi va manguva lawa va pfumela leswaku buku leyi yi tsariwe kwalomu ka nkarhi lowu.

⁹ Ezekiyele u rhekhode vuprofeta lebyi hlamarisaka ehenhleni ka ku lovisiwa ka Tiri muakelani wa le n’walungwini wa Israyele, leri ri sukeke exiyin’weni xa vunghana ni vanhu va Xikwembu ri ya eka xa vulala. (1 Tihosi 5:1-9; Psalma 83:2-8) U tsarile a ku: “Hosi [leyikulu] Yehova u ri: Vona, ndzi ta ku hundzukela, wena Tiri, ndzi ku tumbuluxela matiko lamanyingi, kukotisa lwandle hi laha ri humesaka magandlati ya rona ha kona. Ma ta mbundzuxa marhangu ya Tiri, ma wisa makhokholo ya yena, ndzi ta kukula ntshuri wa yena, ndzi n’wi endla tamba leri [nga riki] na nchumu . . . Va  cukumeta maribye ya wena ni miri wa wena, ni ntshuri wa wena ematini.”—Ezekiel 26:3, 4, 12.

10-12. Vuprofeta bya Ezekiyele eku heteleleni byi hetiseke rini, naswona hi ndlela yihi?

¹⁰ Xana leswi swi humelerile hakunene? Kunene, malembe ma nga ri mangani endzhaku ka loko Ezekiyele a vule vuprofeta lebyi, hosi ya Babilona, ku nga Nebukadnetsar, u rhendzele Tiri. (Ezekiel 29:17, 18) Hambi swi ri tano, a ku nga ri ku rhendzela loku olovaka. Xiphemunyana xa Tiri a xi kumeka eka tiko-nkulu (xiyenge lexi vitaniwaka Tiri ra Khale). Kambe xiphemu xa muti a xi ri exihlaleni xa kwalomu ka 800 wa timitara ku suka eribuweni ra lwandle. Nebukadnetsar u rhendzele xihlala hi malembe ya 13 loko xi nga si tinyiketela eka yena eku heteleleni.

¹¹ Hambi swi ri tano, a ku ri hi 332 B.C.E. loko vuprofeta bya Ezekiyele eku heteleleni byi hetiseka hi vuxokoxoko bya byona hinkwabyo. Enkarhini wolowo, Alexander Lonkulu, muhluri la humaka eMakedoniya, a a hlasela Asia. Tiri, ri sirhelelekile exivandleni xa rona xa xihlala, ri lwisane na yena. Alexander a nga swi lavanga ku siya nala la nga ni matimba endzhaku kakwe, kambe a nga swi lavanga ku heta malembe a rhendzele Tiri, hi laha Nebukadnetsar a endleke ha kona.

¹² U xi tlhantlhise ku yini xiphiqo lexi xa nyimpi? U  ake biloho ra misava, kumbe rirhangu, ri tsemakanya xihlala, leswaku masocha yakwe ma ta macha ma tsemakanya ivi ma hlasela muti wa xihlala. Hambi swi ri tano, xiya leswi a swi tirhiseke ku aka rirhangu leri. The Encyclopedia Americana ya vika: “Hi leswi khukhuriweke swa xiyenge xa tiko xa muti, lexi a xi wiseke, u ake rirhangu lerikulu hi 332 leswaku a hlanganisa xihlala ni tiko.” Endzhaku ka ku rhendzela ko koma swinene, muti wa xihlala wu lovisiwile. Ku tlula kwalaho, vuprofeta bya Ezekiyele byi hetisekile hi vuxokoxoko bya byona hinkwabyo. Hambi ma ri ‘maribye ni vuvatli ni ritshuri’ swa Tiri ra Khale swi ‘nghenisiwe exikarhi swinene ka mati.’

13. Mutsendzeleki wa lembe xidzana ra vu-19 u hlamusele xivandla xa Tiri ra khale hi ndlela yihi?

¹³ Mutsendzeleki wa lembe xidzana ra vu-19 u hlamusele ehenhleni ka leswi a swi siyiwe eTiri ra khale esikwini rakwe, a ku: “Ehenhleni ka Tiri ro sungula leri tiviwaka hi Solomoni ni vaprofeta va Israyele, a ku na marhumbi ya vuthala handle ka le masirheni ya rona lama pfariweke hi maribye ematlhelo ka tintshava ni le marhangwini ya xisekelo . . . Hambi xi ri xihlala, lexi Alexander Lonkulu, eku rhendzeleni kakwe muti, a xi hundzuleke yinhla hi ku tata mati exikarhi ka xona ni tiko, xi hava vuthala lebyi vonekaka bya nkarhi wo sungula ku tlula lebyiya bya Valweri va nkutsulo. Doroba ra manguva lawa, leri hinkwaro ka rona hi xiringaniso ri nga rintshwa, ri le xiphen’wini xa le n’walungwini xa leswi swi tshameke swi va xihlala, loko kwalomu ka misava hinkwayo leyi saleke yi funengetiwe hi marhumbi lama nga vonekiki.”⁠³

Nkarhi Wa Babilona

14, 15. Hi byihi vuprofeta lebyi Esaya na Yeremiya va byi rhekhodaka ku lwisana na Babilona?

¹⁴ Le ndzhaku eka lembe xidzana ra vunhungu B.C.E., Esaya, muprofeta la tsundzuxeke Vayuda  hi ta ku hluriwa ka vona hi Babilona, u tlhele a vhumba nchumu lowu hlamarisaka: ku lovisiwa loku heleleke ka Babilona hi roxe. U vhumbe leswi hi vuxokoxoko bya swifaniso a ku: “Ndzi ta va kucetela Vameda . . . Kutani Babilona la nga ni vukosi lebyi dzunisiwaka bya matiko, muti lowu Vakalediya va tidzunisaka hi ku bombisiwa ka wona, wu ta va tanihi Sodoma na Gomora siku miti leyi yi onhiwaka hi Xikwembu. A nga ka a nga ha pfuxiwi ni siku rin’we, vanhu va nga ka va nga aki kona ku yisa etinxakeni ta tinxaka.”—Esaya 13:17-20.

¹⁵ Muprofeta Yeremiya na yena u vhumbe ku wa ka Babilona, leswi a swi ta humelela malembe yo tala endzhakunyana. Naswona u katse vuxokoxoko lebyi tsakisaka a ku: “Dyandza a ri ve henhla ka mati ya yena, leswaku ma phya. . . . Tinhenha ta Babilona ti tshikile ku lwa, ti tshamisile makhokholweni; ti helele hi vurhena bya vona.”—Yeremia 50:38; 51:30.

16. Babilona ri hluriwe rini, naswona hi mani?

¹⁶ Hi 539 B.C.E., nkarhi wa ku fuma ka Babilona tanihi mfumo lowukulu wa misava wu fike emakumu loko Koresh mufumi la nga ni matimba wa Persia, a ri kun’we ni vuthu ra Meda, a mache a lwisana ni muti. Hambi  swi ri tano, leswi Koresh a swi kumeke a swi ri swikulukumba ngopfu. Babilona a ri rhendzeriwe hi marhangu lamakulu naswona ri vonake ri nga hlaseleki. Nakambe, nambu lowukulu wa Yufrata a wu famba hi le mutini naswona wu endle nseketelo wa nkoka eku tilweleni ka rona.

17, 18. (a) Hi yihi ndlela leyi ha yona a ku ri ni ‘ku phya ka mati [ya Babilona]’? (b) Hikwalaho ka yini ‘tinhenha ta Babilona ti tshike ku lwa’?

¹⁷ Herodotus n’wamatimu wa Mugriki u hlamusela ndlela leyi Koresh a tameleke xiphiqo ha yona: “U veke xiyenge xa vuthu rakwe eyinhleni leyi nambu wu nghenaka emutini ha yona, kutani vuthu rin’wana a ri veka endzhaku ka xivandla lexi wu humaka eka xona, ku ri ni swileriso swo macha va nghena emutini hi nyangwa wa xinambyana, hi ku anghwetla loko mati ma vohle hi laha ku ringaneke . . . U hambukise Yufrata hi mugero wu nghena ebasinini [tiva leri nga riki ra ntumbuluko leri ceriweke hi mufumi la hundzeke wa Babilona], lowu hi nkarhi wolowo a wu tsakama, lowu eka wona nambu wu ngheneke ku fika empin’weni lowu vuandlalo bya ntumbuluko bya nambu byi vaka lebyi nghenekaka. Kwalaho Vapersia lava va siyeriweke xikongomelo lexi eBabilona etlhelo ka nambu, va nghene hi xinambyana, lexi manuku a xi phyile lerova xi fika exikarhi ka ndzhumbu wa munhu, naswona xisweswo va nghene edorobeni.”⁠⁴

¹⁸ Hi ndlela leyi muti wu wile, hi laha Yeremiya na Esaya va tsundzuxeke ha kona. Kambe xiya ku hetiseka loku xaxametiweke ka vuprofeta. Hi xiviri a ku ri ni ‘dyandza ehenhla ka mati ya yena, naswona a ma phyisiwile.’ A ku ri ku hungutiwa ka mati ya Yufrata loku pfuneke Koresh ku nghena emutini. Xana ‘tinhenha ta Babilona ti tshikile ku lwa,’ hi laha Yeremiya a tsundzuxeke ha kona? Bibele—kun’we na Herodotus na Xenophon van’wamatimu va Magriki—yi rhekhoda leswaku Vababilona entiyisweni a va ri ni nkhuvo loko nhlaselo  wa Persia wu humelela.⁠⁵ Mhaka ya Nabonidus, ntsalo-nhlanga wa ximfumo, yi vula leswaku mavuthu ya Koresh ma nghene eBabilona “handle ka nyimpi,” kumbexana leswi vulaka leswaku handle ka nyimpi leyikulu leyi simekiweke.⁠⁶ Entiyisweni, tinhenha ta Babilona a ti endlanga swo tala ku wu sirhelela.

19. Xana vuprofeta bya leswaku Babilona a wu nga ta ‘akiwa nakambe’ byi hetisekile ke? Hlamusela.

¹⁹ Ku vuriwa yini hi ku vhumba ka leswaku Babilona a ri ‘nga ta akiwa’ nakambe? Sweswo a swi hetisekanga hi ku anghwetla hi 539 B.C.E. Kambe handle ko hoxisa vuprofeta byi hetisekile. Endzhaku ka ku wa ka wona, Babilona a wu ri xivindzi xa vuxandzuki byo hlayanyana, ku kondza ku va 478 B.C.E. loko wu herisiwa hi Xerxes. Eku heleni ka lembe xidzana ra vumune, Alexander Lonkulu u kunguhate ku wu pfuxeta, kambe u fe ntirho wu nga si ya kule ngopfu. Ku sukela kwalaho ku ya emahlweni, muti wu hungutekile. A ka ha ri na vanhu lava hanyaka kona eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, kambe namuntlha leswi swi saleke ntsena swa Babilona wa khale i nhulu ya marhumbi le Iraq. Hambi loko marhumbi ya wona a mo pfuxetiwanyana, Babilona a wu ta va xikombiso lexi hlawulekeke xa vapfhumba, hayi muti wo tshama eka wona, lowo xonga. Xivandla xa wona lexi onhiweke xi veka vumbhoni bya ku hetiseka ko hetelela ka vuprofeta lebyi huhuteriweke byo lwisana na wona.

Ku Macha Ka Mimfumo Ya Misava

20, 21. I vuprofeta byihi lebyi Daniyele a byi voneke bya ku macha ka mimfumo ya misava, naswona leswi swi hetisekise ku yini?

²⁰ Eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E., enkarhini wa vuhlonga bya Vayuda eBabilona, muprofeta un’wana, ku nga Daniyele, u huhuteriwe ku tsala swivono swin’wana leswi xiyekaka a vhumba ndlela ya nkarhi lowu taka ya swiendlakalo swa misava. Eka xin’wana, Daniyele u hlamusela swiharhi swo hlayanyana swo fanekisela leswi sivanaka exivonweni xa misava. Ntsumi yi  hlamusela leswaku swiharhi leswi swi fanekisela ku macha ka mimfumo ya misava ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni. Loko a vulavula hi swivandzana swimbirhi swo hetelela, u ri: “Khuna rolero u ri voneke ri ri ni timhondzo timbirhi, i tihosi ta Vameda ni Vapersia; xiphongo i hosi ya Yavan, kutani rimhondzo lero leha leri nge maaveni ya mahlo ya xona, i hosi yo sungula. Rimhondzo leri loko ri tshovekile, kutani timhondzo ta mune ti mila ematshan’wini ya rona, hi leswaku ku fuma ka mune ku ta huma etikweni lero, kambe ku nga ka ku nga vi na matimba ya rona.”—Daniel 8:20-22.

²¹ Xivono lexi xa vuprofeta xi hetiseke hi ku kongoma. Mfumo wa Babilona wu herisiwile hi Vameda ni Vapersia, leri, malembe ya 200 endzhakunyana, ri pfuleleke mfumo wa misava wa Greece. Mfumo wa Greece wu rhangeriwe hi Alexander Lonkulu, “rimhondzo [lerikulu].”  Hambi swi ri tano, endzhaku ka ku fa ka Alexander, tindhuna takwe ti lwele mfumo hi toxe, naswona eku heteleleni mfumo lowu a wu ri lowukulu swinene wu avanile wu va mimfumo leyintsongo ya mune, “ku fuma ka mune.”

22. Eka vuprofeta lebyi yelanaka bya ku macha ka mimfumo ya misava, i mfumo wihi lowu tlhandlekelaka wa misava lowu profetiweke?

²² Eka Daniel ndzima 7, xivono lexi fanakanyana na xona xi langute emahlweni swinene eka vumundzuku. Mfumo wa misava wa Babilona wu faniseriwe hi nghala, wa Persia hi bere, naswona wa Greece hi yingwe leyi nga ni timpiku ta mune enhlaneni wa yona ni mune wa tinhloko. Manuku ke, Daniyele u vona xivandzana xin’wana, “lexi chavisaka, lexo leva . . . , xi ri ni timhondzo ta khume.” (Daniel 7:2-7) Xivandzana lexi xa vumune xi fanekisele Mfumo wa matimba wa Rhoma, lowu sunguleke ku va kona kwalomu ka malembe xidzana manharhu endzhaku ka loko Daniyele a rhekhode vuprofeta lebyi.

23. Xivandzana xa vumune xa vuprofea bya Daniyele a xi “fani na ku fuma kun’wana hinkwako” hi ndlela yihi?

²³ Ntsumi yi profetile malunghana na Rhoma yi ku: “Xivandza xa vumune, i ku fuma kun’wana ka vumune loku nga ta va kona emisaveni, loku nga taka ku nga fani na ku fuma kun’wana hinkwako, ku ta handzula misava hinkwayo, ku yi kandziyela, ku yi silakanya.” (Daniel 7:23) H. G. Wells, ebukwini yakwe leyi nge A Pocket History of the World, u ri: “Mfumo lowu wuntshwa wa Rhoma lowu pfukeleke ku fuma misava ya le vupela-dyambu eka lembe xidzana ro sungula ni ra vumbirhi  B.C. hi swivumbeko swo hlayanyana a wu ri nchumu lowu hambaneke eka mimfumo yihi na yihi leyikulu leyi yi fumeke ku fikela kwalaho emisaveni leyi hluvukeke.”⁠⁷ Wu sungule tanihi riphabliki ivi wu hambeta tanihi vuhosi. Ku hambana ni mimfumo yo sungula, a ku nga ri ku vumbiwa ka muhluri wun’we wo karhi kambe wu kule handle ko yima hi malembe xidzana. Wu ve kona nkarhi wo leha swinene, naswona wu lawule xivandla lexi engetelekeke ku tlula mfumo wihi na wihi wo sungula.

24, 25. (a) Timhondzo ta khume ta xivandzana ti humelerisa ku yini? (b) I njhekanjhekisano wihi exikarhi ka timhondzo ta xivandzana lowu Daniyele a wu voneke ka ha ri emahlweni?

²⁴ Hambi swi ri tano, ku vuriwa yini hi timhondzo ta khume ta xivandza lexi xikulu? Ntsumi yi te: “Etimhondzo leta khume, i tihosi ta khume leti nga ta humelela eku fumeni koloko, kutani un’wana u ta humelela endzhaku ka tona, a nga fani ni tin’wana, kutani u ta tsongahata tihosi tinharhu.” (Daniel 7:24) Xana leswi swi hetiseke hi ndlela yihi?

²⁵ Kunene, loko Mfumo wa Rhoma wu sungule ku onhaka eka lembe xidzana ra vuntlhanu C.E., a wu siviwanga hi ku hatlisa hi mfumo wun’wana wa misava. Ematshan’wini ya sweswo, wu avanile wu va mimfumo yo hlayanyana, “timhondzo leta khume.” Eku heteleleni, Mfumo wa Manghezi wu hlule mimfumo minharhu leyi lwaka ya Spain, Furwa na Netherlands leswaku wu va mfumo lowukulu wa misava. Xisweswo ‘rimhondzo’ lerintshwa ri tsongahate “tihosi tinharhu.”

Vuprofeta Bya Daniyele—Xana I Bya Le Ndzhaku Ka Mhaka?

26. Vaxopaxopi va ri Daniel yi tsariwe rini, naswona ha yini?

²⁶ Bibele yi kombisa leswaku buku ya Daniel yi tsariwe eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. Hambi swi ri tano, ku hetiseka ka vuprofeta bya yona ku pakanisa ngopfu lerova vaxopaxopi va vula leswaku yi fanele yi tsariwe kwalomu ka 165 B.C.E., loko vuprofeta byo hlayanyana  byi hetisekile.⁠⁸ Ku nga khathariseki ntiyiso wa leswaku xivangelo xa xiviri ntsena xa ku phofula ku tivulela loku hi leswaku vuprofeta bya Daniyele byi hetisekile, siku leri ra le ndzhaku ra ku tsariwa ka Daniel ri andlariwa tanihi mhaka leyi tiyisiweke etibukwini to tala ta tinhlamuselo.

27, 28. Hi tihi timhaka tin’wana leti kombaka leswaku Daniel a yi tsariwanga hi 165 B.C.E. ke?

²⁷ Hambi swi ri tano, leswaku hi lwisana ni mianakanyo yo tano, hi fanele ku pima timhaka leti landzelaka. Xo sungula, buku leyi yi vuriwe yi ri tibuku ta Vayuda leti humesiweke eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E., tanihi buku yo sungula ya Maccabees. Nakambe, yi katsiwile eku hundzuluxeleni ka Xigriki ka Septuagint, ku hundzuluxela loku ku sunguleke eka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E.⁠⁹ Xa vunharhu, swiphemu swa tikopi ta Daniel a swi ri exikarhi ka tibuku leti kumiweke nkarhi na nkarhi eTibukwini ta Lwandle leri Feke—naswona swiphemu leswi ku tshembiwa leswaku i swa kwalomu ka 100 B.C.E.⁠¹⁰ Entiyisweni, hi ku anghwetla loko Daniel yi tsariwile, ana se a yi tiveka ngopfu ni ku xiximiwa: ku nga vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku yi humesiwe emahlweni swinene ku tlula nkarhi lowu vaxopaxopi va vulaka leswaku yi humesiwe hi wona.

²⁸ Ku ya emahlweni, Daniel yi na vuxokoxoko bya matimu lebyi a byi nga ta tiveka eka mutsari wa lembe xidzana ra vumbirhi. Lexi hlawulekeke i mhaka ya Belxatsar, mufumi wa Babilona loyi a dlayiweke loko Babilona ri wile hi 539 B.C.E. Swihlovo leswikulu leswi nga riki swa Bibele swa vutivi bya hina bya ku wa ka Babilona i Herodotus (lembe xidzana ra vuntlhanu), Xenophon (lembe xidzana ra vuntlhanu ni ra vumune) na Berossus (lembe xidzana ra vunharhu). Ku hava ni un’we wa lava loyi a tiveke hi ta Belxatsar.⁠¹¹ A swi tshembisi nikantsongo leswaku mutsari wa lembe xidzana ra vumbirhi a a ta va ni rungula leri nga kumekangiki eka vatsari lava vo sungula! Rhekhodo ehenhleni ka Belxatsar  eka Daniel ndzima 5 i njhekanjhekisano lowukulu wa leswaku Daniyele u tsale buku yakwe vatsari lava van’wana va nga si tsala ta vona. *

29. Hikwalaho ka yini swi nga koteki leswaku buku ya Daniel yi tsariwe endzhaku ka ku hetiseka ka vuprofeta lebyi nga eka yona?

²⁹ Eku heteleleni, ku na vuprofeta byo hlayanyana eka Daniel lebyi hetisekeke endzhaku swinene ka 165 B.C.E. Byin’wana bya lebyi a byi ri vuprofeta bya Mfumo wa Rhoma, lowu boxiweke eku sunguleni. Byin’wana i vuprofeta lebyi xiyekaka lebyi vhumbaka ku fika ka Yesu, ku nga Mesiya.

Ku Ta Ka Mutotiwa

30, 31. (a) I vuprofeta byihi bya Daniel lebyi vhumbeke nkarhi wa ku humelela ka Mesiya? (b) Hi nga ri hlayerisa ku yini lembe leri Mesiya a a ta humelela ha rona, hi ku ya hi vuprofeta bya Daniyele?

³⁰ Vuprofeta lebyi byi rhekhodiwe eka Daniel, ndzima 9, naswona byi hlayekisa leswi: “Mavhiki ya 70 [ya malembe, kumbe malembe ya 490] ma hlayiwile henhla ka vanhu va wena ni tempele ya wena leyo kwetsima.” * (Daniel 9:24, The Amplified Bible) A ku ta humelela yini hi malembe lawa ya 490? Ha hlaya: “Ku suka eritweni ra ku pfuxetiwa ni ku akiwa ka Yerusalema ku fikela eka [eku teni ka] mutotiwa, hosana, ku ta va mavhiki  ya nkombo [ya malembe] ni mavhiki ya 62 [ya malembe].” (Daniel 9:25, AB) Kutani lebyi i vuprofeta bya nkarhi wa ku ta ka “mutotiwa,” ku nga Mesiya. Byi hetisekise ku yini ke?

³¹ Xileriso xa ku pfuxetiwa ni ku akiwa ka Yerusalema ‘xi humesiwe’ hi “lembe ra makume mambirhi ra ku fuma ka Artakserkses” wa Persia, hi leswaku, hi 455 B.C.E. (Nehemia 2:1-9) Eku heleni ka 49 wa malembe (7 wa mavhiki ya malembe), ku kwetsima ko tala ka Yerusalema a ku pfuxetiwile. Kutani manuku, loko hi hlaya malembe lama teleke ya 483 (7 hi hlanganisa ni 62 wa mavhiki ya malembe) ku sukela hi 455 B.C.E., hi fika eka 29 C.E. Entiyisweni, leri a ri ri “lembe ra khume na ntlhanu ra ku fuma ka Tiberiyo Khezari,” lembe leri Yesu a khuvuriweke ha rona hi Yohane Mukhuvuri. (Luka 3:1) Enkarhini wolowo, Yesu u hlamuseriwe erivaleni tanihi N’wana wa Xikwembu naswona u sungule vutirheli byakwe bya ku chumayela mahungu lamanene etikweni ra Vayuda. (Matewu 3:13-17; 4:23) U ve “mutotiwa,” kumbe Mesiya.

32. Hi ku ya hi vuprofeta bya Daniyele, vutirheli bya Yesu bya laha misaveni a byi ta leha ku fikela kwihi, naswona a ku ta humelela yini eku heleni ka byona?

³² Vuprofeta bya tlhandlekela byi ku: “Kutani endzhaku ka mavhiki ya 62 [ya malembe] mutotiwa u ta dlawa.” Nakambe byi ri: “Naswona u ta nghena entwananweni lowu tiyeke ni lowu nga tsekatsekiki ni lavo tala hi vhiki rin’we [malembe ya nkombo]; naswona exikarhi ka vhiki u ta herisa gandzelo ni nhlengo.” (Daniel 9:26, 27, AB) Ku pfumelelana ni leswi, Yesu u ye eka “lavo tala” hi laha ku heleleke, Vayuda va ntumbuluko. Eka khamba rin’wana, u chumayele ni le ka Vasamariya, lava va pfumeleke man’wana ya Matsalwa kambe lava a va vumbe ntlawa lowu hambaneke ni Vuyuda lebyikulu. Manuku ke, “exikarhi ka vhiki,” endzhaku ka malembe manharhu ni hafu ya ku chumayela, u nyikele vutomi byakwe tanihi gandzelo ivi xisweswo  a “dlawa.” Leswi swi vule ku hela ka Nawu wa Muxe ni magandzelo ya wona ni minhlengo ya tinyiko. (Vagalatiya 3:13, 24, 25) Hikwalaho ke, hi rifu rakwe, Yesu u “herise gandzelo ni nhlengo.”

33. Yehova a a ta tirhisana ni Vayuda ntsena nkarhi wo tanihi kwihi, naswona i xiendlakalo xihi lexi xi fungheke ku hela ka nkarhi lowu ke?

³³ Kambe ke, hi malembe man’wana manharhu ni hafu bandlha lerintshwa ra Vukriste ri veke vumbhoni eka Vayuda ntsena, naswona endzhakunyana, eka Vasamariya van’wana. Hambi swi ri tano, hi 36 C.E., eku heleni ka mavhiki ya 70 ya malembe, muapostola Petro u kongomisiwe ku ya chumayela eka wa Matiko, ku nga Korneliyo. (Mintirho 10:1-48) Sweswi, “ntwanano ni lavo tala” a wu nga ha hikeriwanga eka Vayuda. Ku ponisiwa ku chumayeriwe ni le ka Vamatiko lava nga yimbangiki.

34. Ku pfumelelana ni vuprofeta bya Daniyele, i yini lexi humeleleke eka Israyele wa ntumbuluko hikwalaho ka ku cukumeta Mesiya ke?

³⁴ Hikwalaho ka leswi tiko ra Yuda ri cukumeteke Yesu naswona ri endleke xikhiri xa leswaku a dlawa, Yehova a nga va sirhelelanga loko Varhoma va tile ivi va lovisa Yerusalema hi 70 C.E. Xisweswo, marito man’wana ya Daniyele ma hetisekile: “Kutani vanhu va hosana yin’wana leyi nga ta ta va ta lovisa muti ni vuhlawulekisiso. Makumu ya wona ma ta hi ndhambi, naswona hambi ku ri ku ya fika emakumu ku ta va ni nyimpi.” (Daniel 9:26b, AB) “Hosana” leyi ya vumbirhi a ku ri Tito, ndhuna ya Rhoma leyi loviseke Yerusalema hi 70 C.E.

Vuprofeta Lebyi A Byi Huhuteriwile

35. Hi byihi vuprofeta lebyi tlhandlekelaka ehenhleni ka Yesu lebyi hetisekeke?

³⁵ Hi ndlela leyi, vuprofeta bya Daniyele bya mavhiki ya 70 byi hetiseke hi ndlela leyi pakanisaka hi laha ku hlamarisaka. Hakunene, byo tala bya vuprofeta lebyi rhekhodiweke eMatsalweni ya Xiheveru byi hetiseke eka lembe xidzana ro sungula, naswona byo tala bya  lebyi a byi yelana na Yesu. Ndhawu leyi Yesu a velekiweke eka yona, ku hisekela kakwe yindlu ya Xikwembu, ntirho wakwe wo chumayela, ku xengiwa ka yena hi 30 wa macheleni ya silivere, mukhuva wa rifu ra yena, ntiyiso wa leswaku tinhlolo ti halatiwile hikwalaho ka tinguvu takwe—vuxokoxoko lebyi hinkwabyo byi profetiwile eMatsalweni ya Xiheveru. Ku hetiseka ka byona ku kombe handle ko kanakana leswaku Yesu a a ri Mesiya, naswona nakambe ku kombe leswaku vuprofeta lebyi a byi huhuteriwile.—Mikea 5:2; Luka 2:1-7; Zakaria 11:12; 12:10; Matewu 26:15; 27:35; Psalma 22:18; 34:20; Yohane 19:33-37.

36, 37. Hi dyondza yini entiyisweni wa leswaku vuprofeta bya Bibele byi hetisekile, naswona i ku tiyiseka kwihi loku vutivi lebyi byi hi nyikaka kona?

³⁶ Entiyisweni, vuprofeta hinkwabyo bya Bibele lebyi a byi ta hetiseka byi ve ntiyiso. Swilo swi humelele hi ku pakanisa hi ndlela leyi Bibele yi vuleke leswaku a swi ta humelela ha yona. Lebyi i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu. Ku fanele ku ve ni vutlhari lebyi tlulaka bya munhu lebyi seketeleke marito wolawo ya vuprofeta leswaku ma va lama pakanisaka ngopfu.

³⁷ Kambe ku ni ku vhumba kun’wana eBibeleni loku nga hetisekangiki eminkarhini yoleyo. Ha yini? Hikuva a ku fanele ku hetiseka esikwini ra hina vini, na hambi ku ri enkarhini wa hina lowu taka. Ku tshembeka ka vuprofeta byebyo bya khale ku hi tiyisekisa leswaku ku vhumba loku kun’wana ku ta va ntiyiso handle ko hluleka. Hi laha hi nga ta vona ha kona endzimeni leyi landzelaka, leswi hakunene swi tano.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 133]

Vuprofeta hinkwabyo lebyi a byi ta hetiseka byi ve ntiyiso. Swilo swi humelele hi ku kongoma hi ndlela leyi Bibele yi nga te a swi ta humelela ha yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 118]

Vativi va swa khale va tshubule leswaku ku lovisiwa ka Yerusalema hi Nebukadnetsar a ku ri loku heleleke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 121]

Xifaniso xa Tiri ra manguva lawa. Ku hava vuthala bya marhumbi ya Tiri leri vaprofeta va Israyele va ri tiveke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 123]

Vapfhumba lava endzelaka xivandla xa Babilona ra khale i timbhoni ta ku hetiseka ka vuprofeta lebyi lwisanaka ni muti lowu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 126]

Vuprofeta bya Daniyele bya ku macha ka mimfumo ya misava byi hetiseke hi laha ku pakanisaka ngopfu lerova vaxopaxopi va manguva lawa va anakanya leswaku byi tsariwe endzhaku ka ku hetiseka

BABILONA

PERSIA

GREECE

RHOMA

BRITAIN

[Xifaniso lexi nga eka tluka 130]

Daniyele u profete nkarhi lowu kongomeke lowu Mesiya a a ta humelela ha wona eIsrayele