“KUA logona hifo e au e pehi ke taofi hifo e tau logonaaga haku,” he fakamaama e Mike, he manatu e mate he matua tane hana. Ki a Mike, ko e taofi hifo he maanu hana ko e mena he tagata tane malolo a ia ke taute. Ka e ke he magaaho fakamui ne mailoga e ia kua hepe a ia. Ti he magaaho ne galo ai e tupuna tane he kapitiga ha Mike, ne iloa e Mike e mena ke taute. Kua talahau e ia: “Ko e tau tau ua ne mole, liga pokipoki atu ni au ke he tukeua hana mo e pehe, ‘Kia eke mo tagata tane.’ Mogonei kua amo e au e pololima hana mo e pehe, ‘Logona hifo ke he puhala ne logona hifo e koe. To lagomatai ai a koe ke fehagai mo e mena ia. Ka manako a koe ke fano au to fano au. Ka manako a koe ke nofo au to nofo au. Ka e aua matakutaku ke logona hifo.’”

Ko MaryAnne ne kua logona foki e pehi ke taofi hifo e tau logonaaga hana he magaaho ne mate e tane hana. “Kua lahi e tupetupe haku ke eke mo fifitakiaga mitaki ke he falu,” he manatu e ia, “ti kua nakai fakaata e au au ke moua e tau logonaaga kua lata. Ka e ke he fakamuiaki kua iloa e au ko e lali ke eke mo pou malolo ma e falu kua nakai lagomatai mai ki a au. Ti kamata au ke kumikumi hifo ke he tuaga haku mo e pehe, ‘Tagi ka manako a koe ke tagi. Aua neke lali ke fia malolo lahi. Talahau e tau logonaaga hau.’”

Ti kua fakatonu mai e Mike mo MaryAnne: Kia toka a koe ke maanu! Ti kua hako a laua. Ko e ha? Ha ko e maanu kua lata ma e fakatokanoaaga he logonaaga. Ke fakatokanoa e tau logonaaga hau kua maeke ke fakatotoka e kavega ne ha ha ia koe. Ko e fakakiteaga kua lata he tau logonaaga, kaeke ke fakafahiua mo e maamaaga mo e talahauaga tonu, kua toka a koe ke tuku e tau logonaaga hau ke he onoonoaga mitaki.

E moli, nakai tatai e tau fakakiteaga he maanu he tau tagata oti. Mo e tau mena pehenei tuga kua amanaki e fakahele ti mate po ke mate he leva e gagao, to liga lauia e aga he loto logona hana ne moui. Ka e taha e mena ne kitia kua tonu: Ka taofi hifo e tau logonaaga hau ko e mena hagahagakelea a ia ke he fahi tino mo e loto logona. Kua lahi e tino malolo ka tokanoa e maanu hau. Fefe? Ha ha he tau Tohiaga Tapu e falu fakatonutonuaga kua aoga.

Ke tutala ko e fakatokanoa lagomatai foki a ia. Mui mai e mamate oti he fanau toko hogofulu hana, mo e falu matematekelea fakatagata foki, ne pehe mai e tupuna i tuai ko Iopu: “Kua to haku a fia moui; to toka [Heperu, “fakatoka”] e au a au ke tagi; to vaga hau ai au he mamahi hoku loto.” (Iopu 1:2, 18, 19; 10:1) Kua nakai maeke a Iopu ke taofi e manatu hana. Kua lata ia ia ke fakatoka ai; kua lata a ia ke “vagahau.” Ke tuga a nei, ko e tagata taute tala Peritania ko Shakespeare ne tohi he Macbeth: “Tuku age e tau kupu momoko; ko e maanu ne nakai vagahau fanafana e loto fakaatukehe lahi ti hoko ai e malipilipi.”

Ti ke talahau e tau logonaaga hau ke he “kapitiga” moli ne fanogonogo fakaeneene mo e fakaalofa moli, ka tamai e fuafuaaga fakatotoka. (Fakatai 17:17) Ka talahau e tau mena tutupu kua fa mahani ke fakamukamuka ai ke maama mo e ke fehagai mo e tau mena ia. Ti kaeke e tagata fanogonogo ko e taha tagata ne mauku ne kua hufia mitaki e fehagaiaga hana mo e galo ia, kua maeke ia koe ke moua e falu fakatonutonuaga kua aoga ke fehagai atu a koe. He magaaho ne mate e tama hana, ne fakamaama mai he taha matua fifine ko e ha ne lagomatai ai ke tutala ke he taha fifine ne kua fehagaao mo e galo pihia: “Ke iloa kua fita e falu he o atu he puhala ia, kua moua e manatu mitaki mai he mena ia, mo e kua kautu agaia a ia mo e moua e falu faga maopoopo he moui hana ko e mena fakamalolo mai ki a au.”

Ai kua ka nakai hagahaga mitaki a koe ke tutala hagaao ke he tau logonaaga hau? Mui mai he mate a Saulo mo Ionatana, ne taute e Tavita e tau lologo loto hukia ne kua mua atu e momoko ne liligi mai e ia hana a maanu. Ko e tauteaga momoko nei kua eke fakamui mo vala he fakamauaga ne tohia he tohi he Tohi Tapu ia Samuela ke Ua Aki. (2 Samuela 1:17-27; 2 Nofoaga he Tau Patuiki 35:25) Ke tuga ia, kua mukamuka he falu ke tohi hifo e tau logonaaga ha lautolu. Taha e fifine takape ne hokotaki mai ne tohi hifo e ia e tau logonaaga hana mo e ke he tau aho ne mui mai ti liu totou e tau mena ne tohi e ia. Ko e fakatokanoa lagomatai a nei ki a ia.

Pete ke he tutala po ke tohitohi, matutakiaga ke he tau logonaaga hau ka lagomatai a koe ke tokanoa e maanu hau. Maeke foki ke fakamaama aki e tau mena ne nakai maama. Ne fakamaama mai he matua fifine ne mauku: “Logona e au mo e tane haku e falu tokoua ne kua tauvevehe he mole e mate he tama, ti nakai manako a maua ke hoko e mena ia ki a maua. Ti ko e tau magaaho ne logona e maua e ita, manako ke taufetukuaki, ne tutala a maua hagaao ki ai. He manatu e au kua taute a maua ke fetata lahi e fakalatahaaga he taute pihia.” Ti ka fakailoa e tau logonaaga hau to lagomatai a koe ke maama ko e pete ni kua tatai e galoaga hau, to liga kehe e maanu he falu—ke he ha lautolu ni a mafiti mo e ke he ha lautolu ni a puhala.

Ko e fai mena foki ke fakamukamuka e tokanoa he maanu ko e tagi. Kua ha i ai e “vaha ke tagi ai,” he talahau he Tohi Tapu. (Fakamatalaaga 3:1, 4) Moli ni ko e mate he taha ne ofania e tautolu ka fakahoko mai e tau magaaho pihia. Ko e fakato he tau hihina mata he maanu kua eke ia mo vala aoga lahi ke he fakaholoaga fakamaulu.

Taha fifine fuata ne fakamaama mai e puhala ne  lagomatai he kapitiga uho a ia ke fehagai atu he magaaho ne mate e matua fifine hana. He manatu e ia: “Ko e kapitiga haku kua ha ha a ia tumau mo au. Kua tala a ia mo au. Kua fakatata age e au e loto logona haku, mo e ko e mena aoga lahi a ia ki a au. Ti kua nakai ma au ha kua tagi.” (Kikite Roma 12:15.) Nakai lata foki a koe ke fuafuakelea ha ko e tau hihina mata hau. Ke tuga kua kitia e tautolu, kua puke e Tohi Tapu ke he tau fakafifitakiaga he tau tagata tane mo e tau fifine ne tua—fakalataha mo Iesu Keriso—ne tokanoa e tau hihina mata he maanu mo e nakai ma.—Kenese 50:3; 2 Samuela 1:11, 12; Ioane 11:33, 35.

To kitia e koe ke he taha magaaho ko e tau logonaaga hau to nakai tatai. Tau hihina mata to mokulu noa ni. Ko e taha fifine takape ne moua ka fano fakatau he makete (tau mena ne fa taute e ia mo e hana a tane) ne fa taute a ia ke tagi, mua atu he magaaho, ha kua mahani ki ai, ka oho atu a ia ke he tau mena ne fa loto lahi e tane hana ki ai. Kia fakauka hifo a koe. Mo e ua manatu kua lata ia koe ke fakamau e tau hihina mata. Manatu, ko e tau vala kua lata mo e lahi e aoga a ia ke he maanu.

Tuga kua fakakite mai fakamua, ko e falu kua ha ha i ai e logonaaga hehe he mole e galo he fakahele ke he mate. To lagomatai he mena nei ke maama e maanu lahi he tagata loto fakamoli ko Iakopo he magaaho ne takitaki atu a ia ke talitonu ko e tama hana ko Iosefa kua keli tuai “he manu favale.” Ne fakafano ni e Iakopo a Iosefa ke fakakia ko e fefe e tau matakainaga hana. Ti tuga kua matematekelea a Iakopo mo e tau logonaaga kelea, tuga ‘Ko e ha ne fakafano tokotaha e au a Iosefa? Ko e ha ne fakafano e au a ia ke he matakavi ne loga e tau manu favale?’—Kenese 37:33-35.

Liga logona hifo e koe kua nakai mitaki lahi e leveki hau ti kua lafi atu ke he mate he hau a fakahele. Ke mailoga e logonaaga hepe ia—moli po ke manatu teao—ko e aga maanu kua lata ke he lagomataiaga. Haia foki, kua nakai lata ke lopoti e tau logonaaga pihia ki a koe ni. Tutala ke he logonaaga hepe ia koe, ko e mena kua maeke ke foaki e tokanoa kua lata lahi.

Mailoga foki, pete he lahi fefe e fakaalofa ha tautolu ke he taha tagata, kua nakai pule a tautolu ke he  moui hana, ko e tane po ke fifine, nakai maeke foki a tautolu ke puipui mai a lautolu ne ofania e tautolu he “vaha mo e tau mena ke tutupu.” (Fakamatalaaga 9:11) Ka e moli, nakai fakauaua kua nakai kelea e tau manatu hau. Ke fakatai ki ai, he nakai taute e magaaho ke kitia tuai e ekekafo, kua manatu ka koe ke he fakahele hau ke gagao ti mate? E moli, nakai! Ti kua hepe kia a koe he fakatupu e mate hana? Nakai.

Taha matua fifine ne ako ke fehagai mo e logonaaga hepe he mole e mate he tama fifine hana he pakia he motoka. Ne fakamaama e ia: “Logona hifo e au e hala he fakafano e au a ia. Ka e hoko au ke mailoga ko e mena goagoa a ia ke logona hifo pihia. Ko e mena nakai hepe a ia ke fakafano a ia mo e hana a matua tane ke he fekau. Ko e pakia kelea noa ni.”

‘Ka e ko e loga ha ia e tau mena ne manako au ke tala age po ke taute,’ ka talahau e koe. Moli, ka e ko hai ia tautolu ke talahau kua mitaki katoatoa au ko e matua tane, matua fifine, po ke tama? Kua fakamanatu mai he Tohi Tapu ki a tautolu: “Kua hehe ai a tautolu oti; kaeke kua nakai hehe taha ke he kupu, ko e tagata mahani mitaki katoatoa a ia.” (Iakopo 3:2; Roma 5:12) Ti talia e moli na nakai mitaki katoatoa a koe. Ka tumau ke manamanatu ke he tau “ane mai ni” to nakai hiki ha mena, ka e liga fakatuai e liu malolo hau.

Ka ha ha ia koe e tau kakano kua lata ke talitonu kua moli e logonaaga hala hau, nakai manatu teao, kia manamanatu atu ke he mena kua mua atu e aoga ke fakatotoka hifo e logonaaga hala—ko e fakamagalo he Atua. Kua fakamoli mai e Tohi Tapu ki a tautolu: “Ioha na e, ane mai tokaloto e koe e tau mahani hepehepe, po ko hai, ma Iki na e, ke maeke ke tu atu? Ka e ha ha ia koe ke fakamagalo e tau hala.” (Salamo 130:3, 4) Kua nakai maeke ia koe ke liu ki tua ke hiki ha mena. Ka e, kua maeke ia koe, ke ole ke fakamagalo he Atua e tau hepehepe kua mole. Ti ko e heigoa mogoia? E, kaeke ke mavehe e Atua ke fakamagalo a koe, nakai kia lata foki ia koe ke fakamagalo a koe ni?—Fakatai 28:13; 1 Ioane 1:9.

Kua logona hifo foki nakai e koe e ita, liga ke he tau ekekafo, tau nosi, tau kapitiga, po ke ki a ia foki ne mate? Mailoga ko e aga fa mahani foki a e ke he galo. Liga ko e ita hau ko e mena pauaki ke fakataulata mo e mamahi ne logona hifo e koe. Kua pehe e taha tagata tohia: “Ko e ka mataala atu ni ke he ita—nakai fakakite ai ka e iloa kua logona hifo e koe—ka tokanoa mai a koe he tau lauiaaga moumou.”

To liga lagomatai foki ka tutala po ke iloa auloa e ita. Fefe? Nakai ke he vale nakai fai taofi. Kua hataki mai e Tohi Tapu ka tumau ke ita to hagahagakelea. (Fakatai 14:29, 30) Ka e liga to moua e koe e mafana ka fakatutala ki ai mo e kapitiga loto maama hau. Ko e falu kua moua e lautolu, ko e fakamalolo ke faofao tino ka ita a lautolu ko e fakatoka lagomatai a ia.—Kikite foki Efeso 4:25, 26.

Ha kua aoga lahi ke fakatata mo e fakamoli ke he tau logonaaga hau, ko e kupu hataki kua lata. Kua ha ha i ai e kehe lahi he talahau e tau logonaaga hau ke he tuku atu a lautolu ke he falu. Kua nakai lata ke tukuaki e falu ha ko e hau a fakaatukehe mo e ita. Ti kia mataala ka tutala ke he tau logonaaga hau, ka e nakai ke he puhala nakai fakakapitiga. (Fakatai 18:21) Kua ha ha i ai e lagomatai mua atu ka fehagai mo e maanu, ti to tutala a tautolu ki ai he mogonei.

Kua fakamoli mai e Tohi Tapu ki a tautolu: “Kua tata mai a Iehova kia lautolu kua loto malipilipi; kua fakamoui foki e ia a lautolu kua loto pehia.” (Salamo 34:18) E, mua atu ke he ha mena, ko e fakafetuiaga mo e Atua ka lagomatai a koe ke fehagai mo e mate ha lautolu ne ofania e koe. Fefe? Ko e tau  fakatonutonuaga aoga oti ne foaki mai kua fakave po ke kua lagotatai ai mo e Kupu he Atua, ko e Tohi Tapu. Ko e fakagahuahua he tau mena ia ka lagomatai a koe ke fehagai atu.

Ke lafi ki ai, aua manatu fakatote ke he uho he liogi. Kua omoi mai e Tohi Tapu ki a tautolu: “Kia tuku atu kia Iehova e tau mena ne fakaatukehe ai a koe; ko ia ni ke fakamalolo a koe.” (Salamo 55:22) Kaeke kua lagomatai he tutala atu hagaao ke he tau logonaaga hau mo e kapitiga ne fakaalofa moli, to lahi fefe foki e lagomatai ka liligi e koe e loto hau ke he ‘Atua he tau fakamafanaaga oti’!—2 Korinito 1:3.

Nakai ko e liogi ni a tautolu ke mitaki e logonaaga. Ko e ‘Fanogonogo liogi’ kua mavehe ke foaki e agaga tapu ke he tau fekafekau hana ne ole fakamoli ki ai. (Salamo 65:2; Luka 11:13) Mo e agaga tapu he Atua, po ke malolo gahuahua, ka tuku atu ki a koe e “lahi ue atu he malolo” ke faifano he taha aho ke he taha aho. (2 Korinito 4:7) Kia manatu: Na maeke he Atua ke lagomatai e tau fekafekau loto fakamoli hana ke fakauka ha vihi oti ka fehagaao mo lautolu.

Taha e fifine ne galo e tama he mate ne liu manatu e malolo he liogi ne maeke ke lagomatai a ia mo e hana a tane he magahala he galo. “Kaeke kua haia a maua i kaina he po mo e ko e maanu kua eke ni ke lahi mahaki, ti liogi fakalahi a maua tokoua,” he fakamaama e ia. “Ko e magaaho fakapa ne taute e maua ha mena ka e nakai fai ia—ko e fakafeleveiaaga fakamua he fakapotopotoaga ne o atu ki ai a maua, ko e fonoaga fakamua ne o atu a maua ki ai—kua liogi a maua ma e fakamaloloaga. He magaaho ne mamatike a maua he pogipogi mo e fehagai mo e moli hagaao ki ai kua tuga e mena nakai fahia ki ai, ne liogi a maua ki a Iehova ke lagomatai a maua. Ke he taha kakano foki, ko e mena mamahi lahi ke fano au ki fale ha ko au ni. Ti he tau magaaho oti ne hau au tokotaha ki kaina, ne liogi au ki a Iehova ke fakamolemole lagomatai au ke moua ha fakatotokaaga.” Ko e fifine loto fakamoli ia kua mauokafua mo e talitonu moli ko e tau liogi ia kua taute e kehe. To moua foki e koe, ke he tali he tau liogi fakamakamaka hau, “ko e monuina foki mai he Atua kua mua ue atu ke he tau mena oti kua manamanatu ki ai, to leveki ai e tau loto ha mutolu.”—Filipi 4:6, 7; Roma 12:12.

Ko e lagomatai ne foaki he Atua kua taute ai e kehe. Kua tohi mai he aposetolo Kerisiano ko Paulo ko e Atua ne “fakamafana mai a mautolu ke he ha mautolu a tau matematekelea oti, kia maeke ia mautolu ke fakamafana age kia lautolu ha i ai ha matematekelea.” Moli, ko e lagomatai faka-Atua kua nakai uta kehe e mamahi, ka e fakamukamuka ai ke hahamo. Nakai kakano e mena ia to nakai tagi po ke to nimo e koe e fakahele hau. Ka e to liu a koe ke malolo. Ti ka pihia a koe, ko e mena ne kua iloa e koe ka taute a koe ke lahi e maamaaga mo e fakaalofa moli ke lagomatai e falu ke fehagai mo e galo pihia.—2 Korinito 1:4.