1, 2. Ke fɔli ngɛ a bimɛ tsɔsee ɔ, mɛnɔ e sa kaa a ha nɛ e ye bua mɛ?

 FƆLƆ ko nɛ e bua jɔ bimɛ nɛ Yehowa ha lɛ ɔ he ɔ de maa pee jeha 3,000 ji nɛ ɔ ke: ‘Bimɛ ji weto ní nɛ Yehowa haa nɔ.’ (La 127:3) Niinɛ, binyɛ aloo bitsɛ nɛ nɔ ko maa pee ɔ ji jɔɔmi agbo nitsɛ nɛ je Mawu ngɔ, nɛ nihi fuu kɛ a yihi a nine su jɔɔmi nɛ ɔ eko nɔ. Se ke nihi fɔ nɛ a ná bua jɔmi ɔ, e kɛ we kulaa nɛ a yɔseɔ kaa a ngɛ blɔ nya ní tsumihi nɛ e sa kaa a tsu he ní.

² Bimɛ a tsɔsemi yee wawɛɛ nitsɛ, titli ɔ, ngɛ wa be nɛ ɔ mi. Se fɔli fuu nyɛ nɛ a tsɔse a bimɛ saminya. La polɔ ɔ tsɔɔ nɔ́ nɛ ye bua mɛ. E de ke: ‘Ke pi Yehowa nɛ maa tsu ɔ, tsu mali gboɔ yaka dengme.’ (La 127:1) Ke fɔlɔ ko kɛ Yehowa blɔ tsɔɔmihi tsu ní saminya a, jamɛ a fɔlɔ ɔ peeɔ fɔlɔ kpakpa. Baiblo ɔ de ke: ‘Ngɔɔ o hɛ ngɔ fɔ Yehowa nɔ kulaa. Koo ngɔ o hɛ ngɔ fɔ nɔ́ nɛ moo o susu kaa o le ɔ nɔ.’ (Abɛ 3:5) Fɔli ngɔɔ jeha 20 kɛ tsɔseɔ a bimɛ. Anɛ o suɔ kaa o maa da Yehowa ga womi nɔ kɛ tsɔse o bimɛ ɔmɛ lo?

3. Mɛni ji tsɛmɛ a ní tsumi ngɛ bimɛ a tsɔsemi mi?

³ Ngɛ wekuhi fuu a mi ngɛ je kɛ wɛ ɔ, nyumuhi naa bimɛ a tsɔsemi kaa e ji yihi a ní tsumi titli. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, Mawu Munyu ɔ tsɔɔ kaa tsɛ ɔ ní tsumi titli ji kaa e ma ha e weku mi bimɛ a nya mi ngma. Se Mawu Munyu ɔ tsɔɔ hu kaa tsɛ ɔ ngɛ blɔ nya ní  tsumi kpahi ngɛ we ɔ mi. Baiblo ɔ de ke: “Ke o maa po we ɔ, hu o ngmɔ ɔ kekle, nɛ o na nɔ́ ko kɛ je mi kɛ to, loko o po we ɔ.” (Abɛ 24:27) Mawu suɔ kaa bitsɛmɛ kɛ binyɛmɛ tsuo nɛ a pee kake kɛ tsɔse a bimɛ.​​—Abɛ 1:8, 9.

4. Mɛni he je nɛ e sɛ nɛ waa bu binyumuwi kaa a nɔ kuɔ pe biyiwi ɔ?

⁴ Kɛ o buu o bimɛ ɔmɛ ha kɛɛ? Amaniɛ bɔmi ko tsɔɔ kaa ngɛ Asia a, “ke nɔ ko fɔ biyo ɔ, nihi a bua jɔɛ he tsɔ.” Amaniɛ bɔmi tsɔɔ kaa loloolo ɔ, ngɛ Latin Amerika a, nihi bui biyihi. A peeɔ jã ngɛ “wekuhi nɛ a hɛ bli” ɔ po a mi. Se ngɛ anɔkuale mi ɔ, binyumuhi a nɔ kuɔ we pi biyihi. Yakob ji bitsɛ ko nɛ e hi si blema nɛ a le lɛ wawɛɛ. E fɔ bimɛ nyumuhi kɛ yihi. E de ngɛ e bimɛ ɔmɛ tsuo a he ke: ‘Bimɛ nɛ Mawu kɛ dloo imi ji nɛ ɔmɛ nɛ.’ (1 Mose 33:1-5; 37:35) Jã kɛ̃ nɛ be ko nɛ nihi ngɔ “jokuɛ tsɔwi” (nyumuwi kɛ yiwi) kɛ ba Yesu ngɔ ɔ, e jɔɔ mɛ. (Mateo 19:13-15) Wa ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa Yesu buɔ jokuɛwi kaa bɔ nɛ Yehowa hu buɔ mɛ ɔ.​​—5 Mose 16:14.

5. Mɛni he e sa kaa nɔ ko kɛ e yo nɛ a susu konɛ a kɛ le bimɛ abɔ nɛ e sa kaa a fɔ?

⁵ He nɛ o ngɛ ɔ, anɛ a hyɛɛ blɔ kaa yo nɛ fɔ bimɛ fuu lo? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, nɔ ko be nyɛe maa tsɔɔ nɔ ko kɛ e yo bimɛ abɔ nɛ e sa kaa a fɔ. Nɛ ke fɔli fɔ bimɛ kpɛ̃kpɛ̃ɛkpɛ̃ nɛ a nyɛ we nɛ a ha mɛ a nya mi ngma, heha nɔ́, nɛ a wo mɛ sukuu hu nɛɛ? Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ nɔ kɛ e yo nɛ a susu ní nɛ ɔmɛ a he loko a hyɛ bimɛ abɔ nɛ a ma fɔ. Akɛnɛ ni komɛ kɛ a yihi nyɛ we nɛ a hyɛ a bimɛ a nɔ he je ɔ, a ngɔ a bimɛ ɔmɛ ekomɛ ya ha a weku li konɛ a lɛ mɛ ha mɛ. Anɛ e da blɔ kaa nɔ ko nɛ pee jã lo? Wa be nyɛe maa tsɔɔ. Ke e ba jã po ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa e sɛ nɛ fɔli nɛ a hyɛ a bimɛ. Baiblo ɔ de ke: ‘Kristo se nyɛɛlɔ nɛ hyɛ we e nihi a nɔ, titli ɔ, lɛ nitsɛ e we mi bimɛ ɔ, blɔɔ  e ngmɛɛ e hemi kɛ yemi ɔ he. Afani nɔ nɛ he we Kristo yi ngɛ kikɛmɛ a nɔmlɔ nɛ ɔ he.’ (1 Timoteo 5:8) Nihi kɛ a yihi nɛ a le a blɔ nya ní tsumi ɔ bɔɔ mɔde nɛ a susuɔ bimɛ abɔ nɛ a ma fɔ ɔ he, konɛ a nyɛ nɛ ‘a hyɛ a we mi bimɛ a nɔ.’ Anɛ a ma nyɛ maa pee nɔ́ ko kɛ tsi fɔmi nya konɛ a ko fɔ fuu lo? Mɛ nitsɛmɛ a sane ji lɔ ɔ nɛ. Nɛ blɔ nɔ nɛ a maa gu kɛ tsi fɔmi ɔ nya a hu tsa pi nɔ ko kɔmɔ ji lɔ ɔ. “Nɔ tsuaa nɔ maa tloo lɛ nitsɛ e tlomi.” (Galatia Bi 6:5) Se ngɛ Baiblo sisi tomi mlaahi a nya a, e sɛ nɛ nɔ ko nɛ je hɔ ngɛ blɔ ko blɔ ko nɔ kɛ tsi fɔmi nya. Yehowa Mawu “mi lɛ wami tsuo jeɔ kɛ baa.” (La 36:9) Enɛ ɔ he ɔ, ke nɔ ko hɛɛ hɔ nɛ e puɛ hɔ ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa nɔ ɔ bui Yehowa kulaa, nɛ e gbe nɔmlɔ hulɔ.​​—2 Mose 21:22, 23; La 139:16; Yeremia 1:5.

6. Mɛni be e sa kaa fɔli nɛ a bɔni a bi tsɔsemi?

⁶ Abɛ 22:6 de ke: “Tsɔse jokuɛyo nɛ e le bɔ nɛ e maa ba e je mi ha.” Fɔli a ní tsumi kpa ko hu nɛ he hia wawɛɛ ji kaa a ma tsɔse a bimɛ. Se mɛni be e sa kaa fɔli nɛ bɔni a bimɛ tsɔsemi? E sa nɛ a je sisi kɛ je a bimwɔwi a si. Bɔfo Paulo tsɔɔ kaa a tsɔse Timoteo kɛ je e “jokuɛ mi tɔɔ.” (2 Timoteo 3:15) A ma nyɛ maa tsɔɔ Hela munyu nɛ Paulo kɛ tsu ní ɔ sisi hu kaa bimwɔyo aloo bi nɛ a fɔ we lɛ lolo. (Luka 1:41, 44; Bɔfo Ɔmɛ A Ní Tsumi 7:18-20) Enɛ ɔ tsɔɔ kaa a bɔni Timoteo tsɔsemi benɛ e wɛ kulaa, nɛ e hi kaa a pee jã. E hi wawɛɛ kaa fɔli ma tsɔse a bi kɛ je e bimwɔyo mi. Bimwɔyo suɔ kaa e maa le níhi fuu.

7. (a) Mɛni he je nɛ ke tsɛ kɛ nyɛ ko fɔ bi ehe ɔ, e sa kaa mɛ ni enyɔ ɔmɛ tsuo nɛ a je suɔmi kpo kɛ tsɔɔ a bi ɔ? (b) Mɛni huɛ bɔmi lɛ hi Yehowa kɛ e Bi kake ɔ a kpɛti?

⁷ Binyɛ ko de ke: “Benɛ i fɔ ye bi ɔ, i ná e he suɔmi wawɛɛ.” Jã ji bɔ nɛ binyɛmɛ fuu peeɔ. Ke binyɛ  ko fɔ e bi, nɛ e náa deka kɛ hyɛɛ e bi ɔ, suɔmi nɛ hii binyɛ ɔ kɛ e bi ɔ a kpɛti ɔ mi waa. E bi ɔ nɛ e haa lɛ nyɔ nɛ e pupɔɔ ɔ, haa nɛ huɛ bɔmi nɛ ɔ mi waa wawɛɛ. (Kɛ to 1 Tesalonika Bi 2:7 ɔ he.) Fiɛmi nɛ binyɛ ɔ kɛ e bi ɔ fiɛɔ kɛ munyu nɛ e kɛ lɛ tuɔ ɔ, haa nɛ bimwɔyo ɔ bua jɔɔ. (Kɛ to Yesaya 66:12 ɔ he.) Nɛ bitsɛ ɔ hu nɛɛ? E sa nɛ lɛ hu e ha huɛ bɔmi gbagbanii nɛ hi e kɛ bimwɔyo ɔ a kpɛti. Yehowa pee enɛ ɔ he nɔ hyɛmi nɔ́. Abɛ womi ɔ tsɔɔ kaa huɛ bɔmi gbagbanii hi Yehowa kɛ e Bi kake ɔ a kpɛti. Biɛ nɛ a kɛ tsɛ Yehowa Bi ɔ ngɛ lejɛ ɔ ji, nile. E de ke: ‘Imi lɛ Yehowa bɔ kekleekle. I fiɛɔ ngɛ e hɛ mi be tsuaa be.’ (Abɛ 8:22, 30; Yohane 1:14) Jã kɛ̃ nɛ e sa kaa tsɛ kpakpa nɛ ha nɛ suɔmi nɛ hi e kɛ e bi nɛ a fɔ lɛ ehe ɔ a kpɛti. Fɔlɔ ko de ke: “Mo je suɔmi nɛ mi kuɔ kpo kɛ tsɔɔ o bi ɔ. Ke o fua lɛ nɛ o fiɔ e nya he ɔ, lɔ ɔ be lɛ gbee.”

8. Mɛni e sa kaa fɔli nɛ a pee konɛ a bimɛ nɛ a le munyu tumi kɛ ní kanemi mla?

⁸ Se bimwɔwi hia nɔ́ ko hulɔ. Ke a fɔ bimwɔyo ko pɛ ɔ, e peeɔ klaalo kaa e maa kase níhi fuu. Fɔli ji nihi titli nɛ a ma nyɛ maa tsɔɔ lɛ ní. Mo susu bɔ nɛ a plɛɔ kɛ kaseɔ gbi ha a he nɛ o hyɛ. Níhi a mi hlali tsɔɔ kaa jokuɛwi kaseɔ munyu tumi kɛ ní kanemi ngɛ a fɔli a ngɔ. Enɛ ɔ “daa si ngɛ bɔ nɛ fɔli kɛ mɛ hiɔ si ha ngɛ a jokuɛ mi ɔ nɔ.” O kɛ bimwɔyo ɔ nɛ sɛɛ ní, nɛ o kane ní kɛ ha lɛ. Ke o peeɔ jã a, e be kɛe kulaa nɛ e maa kase mo, nɛ benɛ o maa le ɔ, kɛkɛ e le ní kanemi. E ma nyɛ maa le ní kanemi po loko e maa je sukuu sisi. Enɛ ɔ maa ye bua lɛ wawɛɛ, titli ɔ, ke he nɛ nyɛ ngɛ ɔ, sukuu kpakpa ko be lejɛ ɔ.

9. Mɛni ji nɔ́ nɛ he hia pe kulaa nɛ e sa kaa fɔli nɛ a pee?

⁹ E sa kaa fɔli nɛ a tsɔɔ a bi Mawu he ní. Enɛ ɔ ji nɔ́ nɛ he hia pe kulaa nɛ e sa kaa fɔli nɛ a ji Kristofohi nɛ a pee. (Hyɛ 5 Mose 8:3 ɔ.) Mɛni he je? Konɛ a bi ɔ nɛ e ná nɔmlɔ ‘su ehe’ ɔ, aloo suhi nɛ Kristo  ngɛ ɔ eko. (Efeso Bi 4:24) Enɛ ɔ biɔ nɛ a du su kpakpahi kɛ wo a bi ɔ mi, nɛ e sa kaa a gu blɔ kpakpahi a nɔ kɛ pee jã.

10. Mɛni suhi nɛ e sa nɛ jokuɛwi nɛ a ná?

¹⁰ Ja a kɛ tsu mami ní kpakpahi ma tsu ko loko tsu ɔ maa hi he wami. Bɔfo Paulo ngɔ Kristofohi a su kpakpa nɛ wa ma ná a kɛ to tsu mami he. E tsɔɔ kaa níhi nɛ a hi pe kulaa nɛ ma ha nɛ wa ná su kpakpa nɛ ɔmɛ ji, ‘sika tsu, sika hiɔ, kɛ tɛ nɛ he jua wa.’ (1 Korinto Bi 3:10-12) Ní nɛ ɔmɛ daa si kɛ ha su komɛ kaa hemi kɛ yemi, nile, níhi a se yomi, anɔkuale yemi, kɛ bumi. E sa nɛ wa bua hu nɛ jɔ Yehowa kɛ e mlaa amɛ a he. (La 19:7-11; Abɛ 2:1-6; 3:13, 14) Mɛni blɔ nɔ nɛ fɔli maa gu kɛ ye bua a bimɛ konɛ a ná su nɛ ɔmɛ kɛ je a jokuɛwi a si? E sa kaa a kɛ blɔ tsɔɔmi ko nɛ ngɛ kɛ je blema lokoo ɔ nɛ tsu ní.

11. Mɛni blɔ nɔ fɔli nɛ a ji Israel bi ɔ gu kɛ ye bua a bimɛ nɛ a ná su kpakpahi?

¹¹ Benɛ e piɛ bɔɔ nɛ Israel bi ɔmɛ maa su Si Womi Zugba a nɔ ɔ, Yehowa de fɔli nɛ ngɛ a kpɛti ɔ ke: “Mlaahi nɛ i ngɛ nyɛ woe mwɔnɛ ɔ, nyɛ hɛ nɛ hi a nɔ. Nyɛɛ tsɔɔ nyɛ bimɛ. Nyɛɛ sɛɛ he ní be nɛ nyɛ ngɛ we mi, be nɛ nyɛ hia blɔ, be nɛ nyɛ hwɔɔ si, kɛ be nɛ nyɛ te si.” (5 Mose 6:6, 7) Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e sa nɛ fɔli nɛ a pee nɔ hyɛmi nɔ́ kɛ ha a bimɛ, a kɛ mɛ nɛ bɔ, a kɛ mɛ nɛ sɛɛ ní, nɛ́ a tsɔɔ mɛ ní.

12. Mɛni he je nɛ e he hia kaa fɔli nɛ a pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa?

¹² Moo pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa. Kekleekle ɔ, Yehowa de fɔli ɔmɛ ke: “Mlaahi nɛ i ngɛ nyɛ woe mwɔnɛ ɔ, nyɛ hɛ nɛ hi a nɔ.” Lɔ ɔ se ɔ, e de ke: “Nyɛɛ tsɔɔ nyɛ bimɛ.” Enɛ ɔ tsɔɔ kaa kekleekle ɔ, e sa nɛ fɔli ɔmɛ nɛ ná su kpakpahi. E sa nɛ fɔlɔ ɔ nɛ ná suɔmi kɛ ha anɔkuale ɔ, nɛ e ba e je mi ngɛ nya. Ja e pee jã loko  e munyu ma nyɛ maa sɛ e bi ɔ tsui mi. (Abɛ 20:7) Mɛni he je? Ejakaa níhi nɛ jokuɛwi naa kɛ a hɛngmɛ ɔ náa a nɔ he wami wawɛɛ pe níhi nɛ a nuɔ kɛ a tue.​​—Luka 6:40; 1 Korinto Bi 11:1.

13. Mɛni fɔli nɛ a ji Kristofohi ma nyɛ maa kase ngɛ nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ Yesu pee ɔ mi?

¹³ O kɛ o bimɛ ɔmɛ nɛ bɔ. Yehowa de fɔli nɛ a hi Israel ɔ ke: ‘Nyɛɛ kɛ nyɛ bimɛ ɔmɛ nɛ sɛɛ ní be nɛ nyɛ ngɛ we mi, kɛ be nɛ nyɛ hia blɔ.’ Enɛ ɔ biɔ nɛ fɔli nɛ a ná deka kɛ ha a bimɛ. E ngɛ heii kaa Yesu yɔse kaa e sa nɛ e ná deka kɛ ha jokuɛwi. Benɛ e piɛ bɔɔ nɛ Yesu maa gbe e sɔmɔmi ní tsumi ɔ nya a, ‘ni komɛ ngɔ jokuɛ tsɔwi kɛ ba e ngɔ konɛ e ngɔ ninehi ngɔ pue a nɔ.’ Kɛ Yesu pee e ní ha kɛɛ? “E wo jokuɛwi ɔmɛ ngɛ e kɔni bɔkɔ mi, nɛ e ngɔ ninehi ngɔ pue a nɔ, nɛ e gbaa mɛ.” (Marko 10:13, 16) Mo susu he nɛ o hyɛ. E piɛ bɔɔ nɛ Yesu ma gbo. Se kɛ̃ ɔ, e ná deka kɛ ha jokuɛwi nɛ ɔmɛ. Enɛ ɔ ji nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa!

14. Mɛni he je nɛ e he hia kaa fɔli nɛ a ná a bi he deka a?

¹⁴ O kɛ o bimɛ ɔmɛ nɛ sɛɛ ní. Ke o náa deka kɛ haa o bi ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ o kɛ lɛ ma nyɛ maa sɛɛ ní. Ke o kɛ o bi ɔ sɛɛɔ ní saminya a, lɔ ɔ haa nɛ o leɔ suhi nɛ e ngɛ náe. Se mo kai kaa e slo ní sɛɛmi ngɛ munyu tumi he. Binyɛ ko nɛ ngɛ Brazil ɔ de ke: “I na kaa e sa nɛ ma kase bɔ nɛ a buɔ munyu tue ha saminya.” E tsui si nɛ e to ɔ wo yiblii, ejakaa lɔ ɔ ha nɛ e binyumu ɔ deɔ lɛ e yi mi munyuhi.

15. Mɛni e sa kaa fɔli nɛ a kai ngɛ hɛja jemi he?

¹⁵ Jokuɛwi hia be nɛ a kɛ maa ‘muɔ kɛ be nɛ kɛ maa do.’ Enɛ ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ jokuɛwi nɛ a je a hɛja. (Fiɛlɔ 3:1, 4; Zakaria 8:5) Ke fɔli kɛ a bimɛ blaa kɛ jeɔ a hɛja a, jokuɛwi ɔmɛ a bua jɔɔ wawɛɛ. Aywilɛho sane ji kaa ngɛ wehi fuu a mi ɔ, tiivi ji nɔ́ nɛ nihi kɛ jeɔ a hɛja. E ngɛ mi kaa tiivi nɔ ní peepee komɛ ngɛ nɛ a haa nɔ bua jɔmi mohu lɛɛ, se ekomɛ  hu puɛɔ nihi a je mi bami. Tiivi hyɛmi ha we nɛ weku mi bimɛ sɛɛɔ ní hulɔ. Ke jã a, lɛɛ mɛni he je mɔ nɛ o kɛ o bimɛ ɔmɛ nyɛ ngɔɛ nɔ́ kpa ko kɛ je nyɛ hɛja? Nyɛ ma nyɛ ma la, nɛ nyɛ fiɛ, nɛ nyɛ ya slaa nyɛ huɛmɛ, nɛ nyɛ ya slaa si ngɛ hehi nɛ a ngɛ fɛu. Ke nyɛ peeɔ ní komɛ kaa kikɛ ɔ, e ma ha nɛ nyɛɛ sɛɛ ní.

16. Mɛni nɛ e sa kaa fɔli nɛ a tsɔɔ a bimɛ, nɛ mɛni blɔ nɔ a maa gu kɛ pee jã?

¹⁶ Moo tsɔɔ o bimɛ ɔmɛ ní. Yehowa de ke: ‘Mlaahi nɛ i ngɛ nyɛ woe mwɔnɛ ɔ, nyɛɛ tsɔɔ nyɛ bimɛ.’ Yehowa sɛ hlami nɛ e tsɔɔ nɔ́ nɛ e sa kaa fɔli nɛ a tsɔɔ a bimɛ, kɛ blɔ nɔ nɛ e sa kaa a gu kɛ pee jã. Kekleekle ɔ, e de  ke: ‘Nyɛɛ suɔ Yehowa, nyɛ Mawu ɔ kɛ nyɛ tsui tsuo, kɛ nyɛ klaa tsuo, kɛ nyɛ he wami tsuo.’ (5 Mose 6:5) Lɔ ɔ se ɔ, e de ke: ‘Mlaahi nɛ i ngɛ nyɛ woe mwɔnɛ ɔ, nyɛɛ tsɔɔ nyɛ bimɛ.’ Moo tsɔɔ mɛ ní konɛ a nyɛ nɛ a ngɔ a klaa tsuo kɛ suɔ Yehowa kɛ e mlaa amɛ. (Kɛ to Hebri Bi 8:10 he.) Hebri munyungu nɛ a tsɔɔ sisi ke “tsɔɔ” ɔ, sisi tutuutu ji, nɛ nɔ ko maa tĩ nɔ́ ko mi si abɔ kɛ ha nɔ ko. Lɔ ɔ he ɔ, ngɛ blɔ ko nɔ ɔ, Yehowa ngɛ mo dee ke, loko o bimɛ ɔmɛ ma ná su kpakpahi ɔ, e sa nɛ o tu e he munyu kɛ tsɔɔ mɛ si abɔ. Enɛ ɔ hu tsɔɔ kaa e sa nɛ o kɛ mɛ nɛ kase Baiblo ɔ daa.

17. Mɛni fɔli ma nyɛ ma ha nɛ e jlo a bimɛ ɔmɛ? Mɛni he je?

¹⁷ Fɔli fuu le kaa loko a ma nyɛ maa tsɔɔ a bi ko ní nɛ e maa sɛ e tsui mi ɔ, e be gbɔjɔɔ. Bɔfo Petro de e nyɛmimɛ Kristofohi ke: “Nyɛɛ pee nyɛ ní kaa bimwɔwi, nihi nɛ a fɔ mɛ ehe. Nyɛ ha nɛ mumi mi nyɔ nyu nɛ mi tsɔ ɔ nɛ jlo nyɛ.” (1 Petro 2:2) Munyu nɛ ji, ‘nyɛ ha nɛ e jlo nyɛ’ ɔ tsɔɔ kaa nihi fuu ngɛ nɛ e pee we mɛ kaa a kase Mawu he ní. Eko ɔ, e he maa hia nɛ fɔli nɛ a ha nɛ Mawu he ní kasemi nɛ jlo a bimɛ ɔmɛ.

18. Mɛni blɔhi a nɔ Yesu gu kɛ tsɔɔ nihi ní, nɛ e sa kaa fɔli hu nɛ a kase?

¹⁸ Nɔ́ hetomi níhi nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ ha nɛ e munyu sɛ nihi a tsui mi. (Marko 13:34; Luka 10:29-37) Ke a kɛ nɔ́ hetomi níhi tsɔɔ jokuɛwi ní ɔ, a nuɔ sisi saminya. Ke o ngɛ jokuɛwi Baiblo sisi tomi mlaahi tsɔɔe ɔ, o ma nyɛ maa ngɔ fonihi kɛ saneyohi nɛ a ngɛ bua jɔmi kaa ní nɛmɛ nɛ a ngma ngɛ Ye Womi Nɛ Sɛɛɔ Baiblo Mi Sanehi ɔ mi ɔ kɛ tsu ní. a Ha nɛ jokuɛwi ɔmɛ nɛ a ha sane bimihi a heto. Mo ha nɛ a tɛni níhi, nɛ a pee níhi nɛ a kaneɔ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ  he peemi kɛ tsɔɔ. Yesu ngɔ sane bimi hu kɛ tsu ní. (Mateo 17:24-27) Mo hu o kɛ sane bimihi ma nyɛ ma tsu ní ke nyɛ ngɛ weku Mawu jami pee. Ke o wo Mawu mlaa ko nɔ ta a, mo bi ke, Mɛni he je nɛ Yehowa wo wɔ mlaa nɛ ɔ? Ke wa ye nɔ ɔ, mɛni se wa ma ná? Mɛni maa ba ke wa yi nɔ? Ke o kɛ sane bimihi kaa jã a tsu ní ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ o bi ɔ ma susu níhi a he, konɛ e na kaa Mawu mlaa amɛ hi, nɛ ke e kɛ tsu ní ɔ, e maa hi ha lɛ.​​—5 Mose 10:13.

19. Ke fɔli kɛ Baiblo mi sisi tomi mlaahi tsɔse a bimɛ ɔ, mɛni se jokuɛwi ɔmɛ ma ná?

¹⁹ Ke o peeɔ nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ haa o bi ɔ, nɛ o kɛ lɛ bɔɔ, nɛ o kɛ lɛ sɛɛɔ ní, nɛ o tsɔɔ lɛ ní kɛ je e jokuɛ mi ɔ, lɔ ɔ ma nyɛ maa ye bua lɛ konɛ huɛ bɔmi gbagbanii nɛ hi e kɛ Yehowa Mawu a kpɛti. Huɛ bɔmi kpakpa nɛ maa hi e kɛ Yehowa a kpɛti ɔ hu maa ye bua lɛ konɛ e bua nɛ jɔ ngɛ Kristofohi asafo ɔ mi. E maa bɔ mɔde kaa ke e kɛ kahi, kɛ juamibi a nɔ nyɛmi kpe po ɔ, e be e hemi kɛ yemi ɔ he ngmɛɛ. Be tsuaa be ɔ, moo ye bua lɛ konɛ e bua nɛ jɔ huɛ bɔmi nɛ ngɛ e kɛ Yehowa a kpɛti ɔ he.​​—Abɛ 27:11.

20. Ke a ke a tsɔse nɔ ko ɔ, mɛni e tsɔɔ, nɛ mɛni blɔ nɔ e sa kaa a gu kɛ pee jã?

²⁰ Ke a ke a tsɔse nɔ ko ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa a dla jamɛatsɛ ɔ juɛmi kɛ e tsui. Jokuɛwi hia tsɔsemi be tsuaa be. Paulo wo tsɛmɛ ga ke: ‘Nyɛɛ wo nyɛ bimɛ ga kpakpa nɛ maa sa Kristo hɛ mi.’ (Efeso Bi 6:4) Yehowa jeɔ suɔmi mi kɛ tsɔseɔ nɔ, enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ fɔli hu nɛ a pee jã. (Hebri Bi 12:4-11) Fɔli ma nyɛ maa pee jã kɛ gu níhi a he nɛ a kɛ a bimɛ ma susu ɔ nɔ. Enɛ ɔ he ɔ, Baiblo ɔ de ke: “Nyɛɛ bu nɔ́ nɛ a ngɛ nyɛ tsɔɔe ɔ tue.” (Abɛ 8:33) Mɛni blɔ nɔ e sa kaa a gu kɛ tsɔse nɔ ko?

21. Mɛni sisi tomi mlaa lɛ e sa kaa e hi fɔli a juɛmi mi ke a ngɛ a bimɛ tsɔsee?

 ²¹ Fɔli komɛ susu kaa ke a ke bi tsɔsemi ɔ, nɔ́ kɛkɛ nɛ e tsɔɔ ji, nɛ a kɛ gbi nɛ he wa maa wo jokuɛwi ɔmɛ a he gbeye, a ma ke a yi, aloo a ma jɛ mɛ. Se Paulo kɛ kɔkɔ bɔmi nɛ nyɛɛ se nɛ ɔ ha kɛ kɔ bi tsɔsemi he. E de ke: “Fɔli, nyɛ ko wo nyɛ bimɛ ɔmɛ a mi mi la.” (Efeso Bi 6:4) Baiblo ɔ wo Kristofohi tsuo he wami kaa ‘a mi mi nɛ jɔ ha nɔ tsuaa nɔ, konɛ a pee nihi nɛ kɛ mi mi jɔmi tuɔ munyu kɛ tsɔɔ nihi.’ (2 Timoteo 2:24, 25) E ngɛ mi kaa e sa nɛ fɔli nɛ a ji Kristofohi ɔ nɛ a kɛ a nane nɛ ma si ngɛ níhi a he mohu lɛɛ, se e sa kaa munyu nɛ ɔ nɛ hi a juɛmi mi ke a ngɛ a bimɛ tsɔsee. Be komɛ ngɛ nɛ níhi a he kɛkɛ nɛ o kɛ o bi ɔ ma susu ɔ be ní tsue. Ke e ba jã a, e he maa hia kaa o gbla e tue.​—Abɛ 22:15.

22. Ke e he hia nɛ a gbla jokuɛ ko tue ɔ, mɛni e sa kaa a ha nɛ e le?

²² E slo jokuɛ tsuaa jokuɛ kɛ tsɔsemi nɛ e sa kaa a kɛ ha lɛ. Jokuɛwi komɛ ngɛ nɛ a kɛ nya mi ‘munyu pɛ kɛkɛ tsɔse we mɛ.’ Jokuɛwi kaa jã a, e maa hi wawɛɛ kaa be komɛ ɔ, o maa gbla a tue konɛ o kɛ he a yi wami. (Abɛ 17:10; 23:13, 14; 29:19) Se kɛ̃ ɔ, e sa nɛ jokuɛ ɔ nɛ le nɔ́ he je nɛ o ngɛ e tue gblae ɔ. “Ke a kɛ kpa tsɔse nɔ ɔ, e leɔ ní.” (Abɛ 29:15; Hiob 6:24) Se huzu ngɛ tue gblami he. Yehowa de Israel bi ɔmɛ ke: ‘Ma gbla nyɛ tue bɔ nɛ sa kɛkɛ.’ (Yeremia 46:28b) Baiblo ɔ tsɔɔ kaa e sɛ nɛ a kɛ abofu nɛ fiaa jokuɛ ko kpa, aloo a gbe lɛ basabasa nɛ e he nɛ poopoo.​​—Abɛ 16:32.

23. Ke fɔli ngɛ a bi ko tsɔsee ɔ, kɛ e sa kaa a ha nɛ a bi ɔ nɛ nu he ha kɛɛ?

²³ Benɛ Yehowa bɔ e we bi ɔmɛ kɔkɔ kaa e maa gbla a tue ɔ, kekleekle ɔ, e de mɛ ke: “Ye ma, nyɛ tsui ko po, ejakaa i kɛ nyɛ ngɛ.” (Yeremia 46:28a) Jã kɛ̃ nɛ ke e he hia nɛ fɔlɔ ko hu nɛ tsɔse e bi ɔ, e sɛ  nɛ e ha nɛ jokuɛ ɔ nɛ susu kaa a sume lɛ. (Kolose Bi 3:21) Mohu ɔ, e sa nɛ jokuɛ ɔ nɛ nu he kaa e fɔli ɔmɛ ‘kɛ lɛ ngɛ,’ nɛ a suɔ lɛ.

24, 25. Mɛni ji nɔ́ ko nɛ e hi sãasãa nɛ e sa kaa fɔli nɛ a po bimɛ a he piɛ ngɛ he?

²⁴ Ke nikɔtɔmahi fuu kai a jokuɛwi a si ɔ, a naa kaa jokuɛwi a si ngɔɔ. A naa kaa a ngɛ slɔkee, ejakaa a le kaa bɔ tsuaa bɔ nɛ e ji ɔ, a fɔli maa hyɛ mɛ. Fɔli suɔ kaa a bimɛ nɛ susu jã. Se mwɔnɛ ɔ, je ɔ puɛ, enɛ ɔ he ɔ, e be gbɔjɔɔ kaa fɔli maa po a bimɛ a he piɛ.

²⁵ Nɔ́ ko nɛ hí kulaa nɛ ngɛ nɔ yae ngɛ wa be nɛ ɔ mi ji, jokuɛwi nɛ a tuaa mɛ abonua. Ngɛ Malaysia a, ngɛ jeha nyɔngma mi ɔ, amaniɛ bɔmi nɛ kɔɔ jokuɛwi nɛ a tua mɛ abonua he ɔ bɔ he si eywiɛ sɔuu. Ngɛ Germany ɔ, a tuaa jokuɛwi 300,000 abonua daa jeha, nɛ ngɛ Amerika Woyi Je hu ɔ, níhi a mi hlami  ko tsɔɔ kaa a tuaa jokuɛwi 9,000,000 abonua daa jeha! Aywilɛho sane ji kaa a tuaa jokuɛwi nɛ ɔmɛ abonua ngɛ jokuɛwi ɔmɛ nitsɛmɛ a we mi. Nihi nɛ a le mɛ nɛ a he mɛ ye nɛ a peeɔ mɛ jã. E sa nɛ fɔli nɛ po a bimɛ a he piɛ saminya. Mɛni blɔ nɔ a maa gu kɛ pee jã?

26. Mɛni blɔ komɛ a nɔ fɔli ma nyɛ maa gu kɛ po a bimɛ a he piɛ, nɛ kɛ nile ma plɛ kɛ po jokuɛ ko he piɛ ha kɛɛ?

²⁶ Níhi a si kpami tsɔɔ kaa jokuɛwi nɛ a li bɔmi nami he nɔ́ ko ɔ, mɛ lɛ a pɔɔ mɛ abonua tuami wawɛɛ. Blɔ kake nɛ o ma nyɛ maa gu nɔ kɛ po o bimɛ a he piɛ ji, nɛ o maa tsɔɔ mɛ bɔmi nami he ní kɛ je a jokuɛ mi. Nile nɛ a ma ná a ‘be hae nɛ a pee nɔ́ nɛ dɛ. E ma je mɛ kɛ je nimli yayamihi kɛ nihi nɛ a kɛ a lilɛ puɛɔ nɔ ɔ, a dɛ mi.’ (Abɛ 2:10-12) Mɛni nile a ngɛ tsɔɔe ɔ? Nile nɛ kɔɔ Baiblo sisi tomi mlaahi a he. Lɔ ɔ ma ha nɛ a maa le nɔ́ nɛ da kɛ nɔ́ nɛ dɛ mi tso. E sa nɛ jokuɛwi ɔmɛ nɛ a le hu kaa nikɔtɔma komɛ ngɛ nɛ a peeɔ ní yayamihi. Enɛ ɔ he ɔ, ke nɔ ko de mɛ ke a pee nɔ́ ko nɛ dɛ blɔ ɔ, e sɛ nɛ a pee. (Kɛ to Daniel 1:4, 8; 3:16-18 ɔ he.) E he hia nɛ o tĩ munyu nɛ ɔ mi kɛ ha mɛ si abɔ. Jokuɛwi fuu ngɛ nɛ ja o tĩ munyu mi ha mɛ si abɔ loko e maa tlɔ a yi mi. Be mi nɛ jokuɛwi ɔmɛ ngɛ wae ɔ, e sa nɛ tsɛ ɔ nɛ gbo e biyo ɔ zo, nɛ nyɛ ɔ hu nɛ gbo e binyumu ɔ zo. Enɛ ɔ ma ha nɛ jokuɛ ɔ maa le zo, nɛ e maa yu e he ngɛ zo níhi a he. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, blɔ nɛ e hi pe kulaa nɛ fɔli ma nyɛ maa gu nɔ kɛ po a bimɛ a he piɛ konɛ nɔ ko nɛ ko tua mɛ abonua ji, nɛ a ma ha nɛ a hɛ maa hi jokuɛwi ɔmɛ a he wawɛɛ.

27, 28. Ke fɔli kɛ nyagba ngɛ kpee ngɛ bi tsɔsemi he ɔ, mɛnɔ lɛ ma nyɛ maa ye bua mɛ?

²⁷ Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e be gbɔjɔɔ kaa o ma tsɔse  jokuɛ ko kɛ je bimwɔyo mi, se e sa nɛ fɔli nɛ a hla yemi kɛ buami se blɔ. Nyumu ko hi si ngɛ Manyadali ɔmɛ a be ɔ mi nɛ a tsɛɛ lɛ ke Manoa. Benɛ e ná le kaa e be kɛe nɛ e maa pee bitsɛ ɔ, e sɔle nɛ e bi Yehowa konɛ e tsɔɔ lɛ bɔ nɛ e ma plɛ kɛ tsɔse e bi ɔ ha. Yehowa ha e sɔlemi ɔ heto.​​—Manyadali 13:8, 12, 24.

²⁸ Jã kɛ̃ nɛ mwɔnɛ ɔ hu ɔ, fɔli nɛ a ji Kristofohi ɔ ma nyɛ maa sɔle konɛ Yehowa nɛ tsɔɔ mɛ bɔ nɛ a ma plɛ kɛ tsɔse a bimɛ ɔmɛ ha. Fɔli a ní tsumi he wa wawɛɛ, se jɔɔmihi fuu ngɛ mi. Nɔ ko kɛ e yo nɛ a ji Kristofohi nɛ a ngɛ Hawaii ɔ de ke: “O ngɛ jeha 12 nɛ o kɛ ma tsɔse o bi. E sa nɛ o pee jã loko e ye jeha 13 kɛ yaa, ejakaa kɛ je jeha 13 kɛ yaa a, e kɛ haomihi maa kpe. Se ke o bɔ mɔde nɛ o kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi tsu ní, nɛ o bimɛ ɔmɛ mwɔ a yi mi kpɔ kaa a ma sɔmɔ Yehowa a, o ma ná bua jɔmi kɛ tue mi jɔmi.” (Abɛ 23:15, 16) Ke e ba jã a, mo hu o ma nyɛ ma de ke: ‘Bimɛ ji weto ní nɛ Yehowa haa nɔ; bimɛ ji nike ní nɛ e kɛ dlooɔ nɔ.’