1, 2. Amambali anfanyeela omutamela aani wila awunuwihe ana?

MAMBALI dhahi wa ntamaalelo ohiloga vyaka 3.000 mundduni yawi: “Ana thi nruriho na Nabuya.” (Masalmo 127:3) Ja txibarene yawila ohagalala wa obabi, thi nlivo na thima na Mulugu, nthene ninkaana atelani enjiya. Mwa dhaene, abale akaanile ana mohigoneela anozinddiyela yawila othaba bulivi, obabi ohikaana mabasaya.

² Makamaka nsaka na ovanene, wawunuwiha ana mabasa oorutxa vaddiddi. Masiki dhaene, athu enjene ahiwodha deretu okosa ejene nanda munasalmo wowubuwelihiwa onotonya niganona bagaloga dhahi: “Akala Nabuya kansogorhela mabasa a numba, aliba omagayá anlabela yovi.” (Masalmo 127:1) Venevo vanfariwe vakukuvi masunziho a Yehova pankalitxiwe mambali waderetu. Bibilia onloga dhahi: “Omuroromele Nabuya na murima wawo wotene, kunyinddele malago” awo. (Gano dh’olelana 3:5) Onofuna ovuruwana nlago na Yehova venevo vanvolowiwe mmabasani a vyaka 20 dha omunuwiha mwana?

3. Ababi ana mabasa gani mwa wawunuwiha ana?

³ Mmatakulu menjene ozugunuwa elabo yotene, alobwana anoona ninga ddi muyana onetxa mabasa a walela ana. Mbwenye ebaribariya jawila Nzu na Mulugu ninimutonya babi ninga namasapela wa makamaka wa muralala. Mbwenye Bibilia vina  onologa yawila babi ohikaana mabasa vatakulu. Bibilia onloga dhahi: “Ogafuna omaga numba yawo, romá otamela mabasa anupuriha kobiri, limá vina mundda wawo.” (Gano dh’olelana 24:27) Mmooneloni mwa Mulugu, ababi vina amai ba amarho mwa omulela mwana.—Gano dh’olelana 1:8, 9.

4. Sabwa yani kaninfanyeela wawoonaga analobwana ninga a makamaka opitha anayana?

⁴ Onawoona dhavi anawo? Mipaganyo dhinloga wila mu dhilabo dha Ásia “agabaaliwa mwanamuyana amambaliya kanziveliwetxa.” Mu dhilabo dha América Latina muhikalavi nsakulano ninkaaneliwa anayana, masiki mwari mwa “mirala dha athu asunzile.” Mbwenye ebaribariya jawila, anayana kayo ana a mburo wanawili. Jakobi, babi wovuwa wa masaka awale waharomola anaye otene otaganyiheyana na anayana aabaaliwe nsaka nthile ninga “ana amvahile Mulugu mwimeleli wenyu [Jakobi].” (Wita 33:1-5; 37:35) Na mukalelo wakakene, Yezu wahareeliha “ayma” otene (analobwana na anayana) abalene adheeliwiyena. (Mateu 19:13-15) Nikaane ebaribari yawila Yezu wooniha mubuwelo wa Yehova.—Olibiha 16:14.

5. Dhilobo gani dhinfanyeela olamulela ogana wa atelani mwaha wa muthengo wa murala wawa?

⁵ Yeddelo ya vamuruddani wenyu eninfunana muyana abaale ana gwe? Mofanyeela, atelani banlamula muthengo wa ana onfunani okaana. Ki akala amambaliya kana yowajiha, yowawabaliha obe kanwodha wadhowiha ana gwe oskola? Txibarene, atelani anofanyeela wañgananiha ejene agalogelaga muthengo wa murala wawa. Atelani ena ahinwodha walela ana otene, ahaperhekela amudhi wila awunuwihe. Okosa ejene ohikala? Kukalile-wene. Ejiya vina kinafurula amambali mabasa anfuniwanina anawa. Bibilia onloga dhahi: “Ole ohinatanala amudhaye, makamaka a tákulu modhene, orimeliwa nroromelo, otakala murima  opitha ole ohineddana magano a Mulugu.” (1 Timóteo 5:8) Atelani a zelu anotamela othagela ologela muthengo wa athuya wila awodhe ‘watanaala a ntakulu nawa nimodha.’ Anowodha weeddiha wila awodhe watanaala? Oku vina kwa ofuna wa muthu, nanda akala atelani anosakula okosa ejene, olabihedhiwa wa contraceptivo vina kwa osakula wa muthu. “Txibarene muthu-muthu onopwathela dhitoteyile na merelo aye.” (Galásia 6:5) Mbwenye weeddiha onkosiwa modheela orayila yari onolupa malamulo a Bibilia. Yehova Mulugu ddi ‘nipara na egumi.’ (Masalmo 36:9, NM) Noona otolotxa egumi bimalile orumaliwa, oku otuwa nriho vaddiddi vamentoni va Yehova, okwene ontapulela ompa muthu.—Obudduwa 21:22, 23; Masalmo 139:16; Jeremiya 1:5.

6. Mwana onfanyeela oroma oleliwa mudhidhi gani?

⁶ Gano dh’olelana 22:6 enloga dhahi: “Mulelé mwana na malago.” Walela ana ba mabasa mena manddimuwa a amambali. Olela oku onfanyeela oroma mudhidhi gani? Membesene vaddiddi. Murumiwi Paulo wahoona yawila timoteo waleliwe “vohimáni.” (2 Timóteo 3:15) Nzu na Egrego nilabihedhiwe veneva podi vina omwaddana mwana muñgono masiki ohinathi obaaliwa. (Luka 1:41, 44; Merelo 7:18-20) Dhaene, Timóteo waromile-wene oleliwa bali muñgono vaddiddi. Ohima bu mudhidhi wofanyeela oroma omulela mwana. Masiki nyenye onofuna oziwa.

7. (a) Ekaleli eni yofuneya amambali oheeli wandana na nyenye? (b) Wandana gani wana Yehova na Mwanaye wa nammodha?

⁷ Mai dhahi ologile dhahi: “Dila yoroma emoonilemi mwanaga murimaga wahimuddenguwela.” Amai enji ankosa dhaene. Wandana oku woziva wa mwana na mamayaye onthabwa venevo vankalani vamodha mwana babaliwe. Omwamwiha onowaraliha  wandana oku. (Koona 1 Tesalónika 2:7.) Venevo vanimwabasiye mwanaye bagaloga na iyene, ejene ja makamaka wila akwanihe dhofuneya dha omaningoni dha nyenye. (Koona Izaiya 66:12.) Kito babi? Iyene vina onofanyeela wandana na mwana oddu muswa. Yehova mwinyene ji yotagihaya. Mu nivuruni na Gano dh’olelana, ninosunzamo wandana wa Yehova na Mwanaye wa nammodha, oddwene onimeleliwa bagaloga dhahi: “Nabuya oddipaddutxa omaromelo-wene wa mabasa aye . . . Ddi miyo watota oziveliwa waye siku-siku.” (Gano dh’olelana 8:22, 30; Joau 1:14) Na mukalelo wakakene, babi waderetu onowandana na mwanaye na okwela vina nzivelo ovenya omaromowene wa okalawo wa mwana. Babi dhahi ohiloga yawi: “Kuwinanele omuziveliha mwana, mpaka ovanene kuli mwana okwile sabwa ya okumbathiwa vina ososoniwa.”

8. Nlibiho gani ninfanyeela amambali ommaguvelana nyenye?

⁸ Mbwenye anyenye anofuna dhilobo dhopitha esene. Ovenya mudhidhi wa obaaliwa, ogogo wawa ohimala ovisasanyedhela wakela vina opigela mipaganyo, nanda amambali bali ooromaya wikamo mipaganyo esi. Motagiha, niloge mwaha wa elogelo. Anamapepesa miselu anloga wila “enooniwa yawila ku wandana wa mwana na amambali aye ovenya wuhimani okwene onimuwodhiha ologa vina wengesa deretu.” Kalogaga vina kamwengeselege mwanawo ovenya bali nyenye. Mohigoneela onela oroma ofuna wutagiha, nanda orome omusunziha wengesa vahinavire mudhidhi mwinjene. Mwakakene, onelege owodha wegnesa ahinathi ovolowa oskola. Ejene enela omukamiha vaddiddi akala munkala elabo ehinetxa anamasunziha vina musala mudhaaliwe fwa.

9. Yofanya gani elitxi ya makamaka enfanyeela amambali wubuwela?

⁹ Enzuzumeletxa amambali Akristu ku wakwaniha  dhofuna dha omuyani dha mwana. (Koona Olibiha 8:3.) Ofunawa kwani? Wila amukamihe mwanawa okaana omuthu ninga wa Kristu, mwa txibarene, wila aabale “makalelo a muthu muswa.” (Éfeso 4:24) Wila ejene ekoseye, anofanyeela olabihedha dhitagano dhinfanyeela vina makalelo akalile a omaga.

10. Mikalelo gani dhinfanyeela ana okaana?

¹⁰ Mvaddelo wa numba oli na dhitagano dhimagiwena numbaya. Murumiwi Paulo ohiloga yawila dhitagano dhikaliletxe dha omagana omuthu wa Okristu si “nddarhama, parata, malugu ozerimela.” (1 Korinto 3:10-12) Esi dhintapulela mikalelo ninga nroromelo, zelu, okuluveleya, nriho vina otamaalela malamulo a Yehova na okwela. (Masalmo 19:7-11; Gano dh’olelana 2:1-6; 3:13, 14) Amambali aakamihe dhavi anawa ovenya wuhimani okaana mikalelo esi? Modheela ofaraga nigano nimetxiwe nsaka na wale.

11. Amambali a aizrayeli aakamihile dhavi anawa okaana mikalelo dha Mulugu?

¹¹ Nlogo na Izrayel nihalelaga ovolowa-wene mu Elabo Yaroromelihiwe, Yehova wahapanga amambali dhahi: “Malamulo aba anuvahani miyo ddabuno, alebeye mmurimani mwenyu. Munere wasunzihaga aninyu, mufwaseyelagavi mmawani mwenyu, peno mweddaga, peno mugunantigi, peno muvenyaga.” (Olibiha 6:6, 7) Pu mwenemo, amambali anofanyeela okala yotagiha, amarho, anamalaga vina anamasunziha.

12. Ekaleli eni ya makamaka amambali okala yotagiha yaderetu?

¹² Kakala yotagiha. Voroma, Yehova walogihe dhahi: “Malamulo anuvahani miyo . . . alebeye mmurimani mwenyu.” Venevo benjedha: “Munere wasunzihaga aninyu.” Noona mikalelo dha Mulugu voroma dhikale mmirimani mwa mambali. Mambali onofanyeela  okwela ebaribari vina okalagawo na ejene. Venevo panawodhiye ofiyedha murima wa mwana. (Gano dh’olelana 20:7) Sabwa yani? Sabwani ana anravihiwetxa na esile dhinoonani opitha esile dhiniwani.—Luka 6:40; 1 Korinto 11:1.

13. Mowatanaala anawa, amambali ali Akristu afare dhavi yotagiya ya Yezu?

¹³ Kakala marho. Yehova wahapanga amambali a mu Izrayel: ‘Kalogaga na mwanawo bamugilatile vatakulu venyu vina mugeeddaga mu rampani.’ Ejene enofuna mudhidhi na aima masiki akala amambaliya ahidhaaleliwa mabasa. Ninga munooneyelani, Yezu wahoona yawila aima anofuna mudhidhi obu. Vari va omagomo wa masiku a olaleya waye, ‘athu ena wathukulela aima vali Yezu, wi àkumbathe.’ Yezu wakosile dhavi? “Venevo oakumbatha, oawika mada vamusorho, oarurya.” (Marko 10:13, 16) Katanaalela, mawora oomariha a okwa wa Yezu ela waddamela. Masiki na ejene, wahatanaala aima aba baaperhekela mudhidhi. Nthene nsunzo naderetu vaddiddi!

14. Ekaleli eni yofuneya amambali olabihedha mudhidhi na anawa?

¹⁴ Kakala namalaga. Olabihedha mudhidhi na mwanawo onela wukamiha ologaga makani na iyene. Ogalogana venjivene, panazinddiyelitxiwe mukalelo onunuwa omuthu waye. Noona kobuwela yawila ologa onokwaranya oburutxa mazu. Mai dhahi wa elabo ya o Brasil ohiloga dhahi: “Ddahifuneyana wita thotho ya ovuruwana na murima.” Ovilela waye ohibaala misapo mwanaye wa mulobwana mwaromeliye ompanga esile dhali mmirimani mwaye.

15. Dhofuneya gani dhinfanyeela wubuweliwa mwaha wa ovega?

¹⁵ Ana anofuna ‘mudhidhi w’oteya . . . vina mudhidhi wolupa,’ mudhidhi wa ovega. (Kohelét 3:1, 4; Zakariya 8:5) Ovega onkaletxa deretu akala amambali na ana ali vamodha. Ebaribari yokubanyiha jawila mmatakulu  menjene ovega ontapulela wañgana televizau. Masiki programa dhiina dha televizau vanvegihani, dhinjidhene dhinotolotxa meeddelo aderetu nanda wañganaga televizau onogwadda makani a murala. Sabwa yani kamumpandda elobo yina na anenyu? Wiba jibo, oponya mpirha, ovegihana na amarho vina odhowa woona mimburo dhozivela mmentoni. Okosa esene onokaaniha mudhidhi wa ologa makani.

16. Amambali anfanyeela wasunziha anawa eni mwaha wa Yehova nanda akosege ejene dhavi?

¹⁶ Kakala namasunziha. Yehova walogile wila “munere wasunzihaga [mazu aba] aninyu,” obe ‘munela watutela aninyu.’ Mutapuleloya onupanga txini vina  mukalelo wa osunziha. Voroma, “mmukwele Nabuya Mulugu wenyu na murima wenyu wotene, n’omuthu wenyu wotene, na guru dhenyu dhotene.” (Olibiha 6:5) Vasogorhova “malamulo aba . . . munere wasunzihaga aninyu,” obe ‘munela watutela aninyu.’ Kasunzihaga ofunaga omukwela Yehova na okwela malamulo aye na murima wotene. (Kaladdaniha Ahebreu 8:10.) Nzu nthi ‘otutela’ nintapulela osunziha na wileya. Noona Yehova, mwatxibarene onupanga yawila mukalelo wa makamaka wa wakamihana anawo okaana mikalelo dha Mulugu bwa walogana dha Mulugu wili-wili. Ejene enotaganyiheya na osunzana Bibilia s’ohimela.

17. Txino amambali anfanyeela wunuwiha eni mwa mwanawa? Sabwa yani?

¹⁷ Amambali enjiya anoziwa yawila oziwa dhili mmirimani mwa mwana onorutxa. Murumiwi Pedru wahakokomeza Akristu akwaye: “Muladdane na ayma annyenye, munlelaga mukaka wokotha oli nzu na Mulugu.” (1 Pedro 2:2) Nzu nthi “munlelaga” nintonyihedha yawila athu enjene kana dala ya oja wa omuyani. Amambali txino anofanyeela ofanya makalelo a omukamihana mwanawa okaana ekalelo eji ya wunlelaga.

18. Makalelo gani mena a osunziha a Yezu ankokomezeliwa amambali otagiha?

¹⁸ Yezu wahifiyedha mirima modheela olabihedha misibo. (Marko 13:34; Luka 10:29-37) Mukalelo obu wa osunziha onothidda mpirha vaddiddi makamaka na ana. Kasunziha magano a Bibilia na olabihedha mapadduwo ookoddela vina anziva, txino abale anfanyeya mu Nivuru Naga Na Mapadduwo A Bibilia. * Kawike ana mmakaninimwa. Kaathiye alabihedhe  wita wawa dhilobo modheela oleba vina okosa esangu ya mapadduwo ali mBibiliani. Yezu vina wahilabihedha mavuzo. (Mateu 17:24-27) Katagihaga marhe aye mugakosaga nsunzo nenyu na murala. Othiya okalela oromolavi nlamulo na Mulugu, kakosa mavuzo ninga, Yehova onivaheli Eni nlamulo nthi? Txini enfuna opadduwavo nigasoriha? Txini enfuna opadduwavo nigahisorihe? Mavuzo aba anomukamiha mwana otanaalela vina woona yawila malamulo a Mulugu anothiddihedheya mabasa vina baderetu.—Olibiha 10:13.

19. Akala amambali anofara malamulo a Bibilia na anawa, dhopuramo gani dhinddimuwa dhinfuna ana ojavo?

¹⁹ Modheela okala yotagiha, marho, namalaga vina namasunziha, munowodha omukamiha mwanenyu oromana vyaka dha wuhimani wandana vaddiddi na Yehova Mulugu. Wandana oku onela omulibiha mwanenyu osanzaya ninga Mukristu. Onela owaralela okalagawo mowiwanana na nroromelo naye masiki agagumanaga na odideliwa wa amarho vina dhoweha. Dila dhotene kamukamihegeni otamaalela wandana oku wa thima oniyena na Mulugu.—Gano dh’olelana 27:11.

20. Nlelo txini nanda nithiddihedhiwe dhavi mabasa?

²⁰ Olela ku osunziha onogola musorho na murima. Ana anofuna ejene mohijombela. Paulo onowalaga ababi yawi “mwalele [anenyu] na malago animuzivela Nabuya.” (Éfeso 6:4) Amambali anofanyeela olela na okwela ninga munkoselaga Yehova. (Ahebreu 12:4-11) Nlelo ninkosiwa na okwela tha otanaalela. Dhaene, ninopangiwa wi “mukoye dhinusunzihani miyo” obe ‘kavuruwanani nlelo.’ (Gano dh’olelana 8:33, NM) Nlelo niperhekiwe dhavi?

21. Malamulo gani anfanyeela wubuwela amambali agasaddeyaga anawa?

 ²¹ Amambali ena anubuwela yawila wasaddeya anawa ku okala wapangavi bahi na watxutxa, wanyanyuwela masiki vina waruwana. Mbwenye mwaha wa olela, Paulo onolaga dhahi: “Nyuwo amambali kamuthabwihe wasilidhiha aninyu.” (Éfeso 6:4) Mukristu wotene onokokomezeliwa akale “woleleya, onedda na athu etene, onziwa osunziha, ovilela obure onireliweye.” (2 Timóteo 2:24, 25) Akristu ali amambali, bagaziwa ofuneya wa owarala, anotamela wubuwelaga mazu aba agaalelaga anawa. Noona mudhidhi na mudhidhi otanaalelavi na awene onowakwana nanda txino owasuliwa vañgono onofanyeela.—Gano dh’olelana 22:15.

22. Akala enofuneya wila mwana awasuliwe, txini enfanyeeliye okamihiwa ononelamo?

²² Vowila ana ahithiyana, vanofuneya nlelo nothiyana-thiyana. Ena ‘kanlagiwa na mazuvi a yovi.’ Mwa abene, owasuliwa okuwene onkosiwa mudhidhi na mudhidhi sabwa ya ovanya onowavuna. (Gano dh’olelana 17:10; 23:13, 14; 29:19) Noona mwana onofanyeela ononelamo sabwa enwasuleliwiye. “Ewasu-wasu, olaga, dhinomuwaraliha mwana.” (Gano dh’olelana 29:15; Job 6:24) Mowenjedha, ewasu-wasu ehikaana muddiddaya. Yehova wahiloga dhahi na nlogo naye: “Ddiganulaga ddipimelelaga munfwanyelela obure wawo.” (Jeremiya 46:28b) Bibilia kana-wene vego vanlogiye yawila mwana awasuliwe na owali obe abubuddiwe vopitha okwene oninvoreya mpaka omutotela maguma.—Gano dh’olelana 16:32.

23. Mwana onfanyeela ozinddiyela eni agawasuliwaga na amambali aye?

²³ Yehova mwalageliye nlogo naye yawila agahisaddeya, voroma walogile dhahi: “Kukubanye . . . vowi miyo ddili na weyo.” (Jeremiya 46:28a) Mwakakene, nlelo na obabi na mukalelo wotene onfanyeela, txipo  kaninfanyeela omoonihaga mwaha ninga kanfuniwa. (Kolosi 3:21) Mbwenye, mwana onofanyeela ononelamo yawila nlelo nthi ninkoseliwa sabwa yawila babi obe mai oli ‘na iyene.’

24, 25. Yowopiha gani modha yotakala enfanyeela ana obareliwa mmasikuni aba?

²⁴ Anddimuwa enjene anotanaalela oyima wawa ninga nsaka na osanzaya. Anowubuwela nzivelo vina woonaga yawila ahibareleya, nikuluvelo nawila amambali awa agahatanaala peno elobo gani egapadduwile. Amambali anfuna yawila anawa ewege dhaene, mbwenye mwilaboni ejino yonongeya ya nsaka na ovanene, wabarela ana onorutxa vaddiddi opitha mpule mwakalelagani.

²⁵ Yowopiha modha yotakala eninjiva mu vyaka dha ovanene ku ovoreyiwa wa aima. Elabo ya Malásia, mipaganyo dhinloga ovoreyiwa wa aima dhihilupa dila nai mwari mwa vyaka kumi. Elabo ya  Alemanha kadda yaka onovoreyiwa wañganana aima 300.000, oku dhilabo dha América do Sul, mowiwanana na nsunzo dhahi, muthengo onañgananihiwa kadda yaka bwa wumiha milomo wa aima 9.000.000! Mokubanyeya vaddiddi, aima aba enjiya anvoreyiwa mmatakulu mwawa na athu anaziwani vina anakuluvelani. Mbwenye ana anofanyeela obareliwa vaddiddi na amambali awa. Amambali akale dhavi anamabarela?

26. Makalelo gani mena ambareliwa aima nanda eziwelo enimbarela dhavi mwana?

²⁶ Vowila dhowireya dhintonyihedha wila aima ahinziwetxa dhogonihana banfuniwetxa na anamavoreya aima, tharho ya makamaka ya wabarelana ku omusunziha mwana masiki bali muñgono vaddiddi. Eziwelo enombarela mu ‘dila yabure, warabela athu ahineddana magano.’ (Gano dh’olelana 2:10-12) Eziwelo gani? Eziwelo ya magano a Mulugu, ya ejile eli yaderetu vina yabure. Eziwelo vina yawila athu ena anddimuwa anokosa dhilobo dhotakala, yawila aima kanfanyeela wawiwelela athu agakumbirha dhilobo dhihikalile. (Koona Daniyel 1:4, 8; 3:16-18.) Nsunziho nthi okose dila dhinjidhene. Wila awodhe wubuwela, aima enjiya añgono anofanyeela osunzihiwa wili-wili. Agonuwa vañgono, babi onela omuriha mwanaye wa muyana sabwani ohunuwa, nanda mai onela omuriha mwanaye wa mulobwana, dhaene anowaraliha ononelamo wa ana wa ejile ekalile. Mwatxibarene, elobo enabareletxa ana ovoreyiwa, ku wañganela deretu wa nyuwo amambali.

27, 28. Bani oli Nipara nddimuwa na nikamihedho na amambali agakwanihaga muthorho wa omunuwiha mwana?

²⁷ Pu mwenemo, omusunziha mwana ovenya wuhimani onorutxa, mbwenye amambali aniwelela kanfanyeela  wakwaniha woka muthorho obu. Mmasikuni abale a Anamathonga, mulobwana dhahi watxemerhiwa Manuwé mwaziweliye yawila agahikala babi, wahimukumbirha Yehova musogorhelo wa omunuwihana mwanaya. Yehova wahakula malobelo aye.—Anamathonga 3:8, 12, 24.

²⁸ Mwakakene nsaka na ovanene, amambali aniwelela agawunuwihaga anawa, awene vina podi ologa na Yehova mu nlobelo. Okala mambali mabasa vaddiddi, mbwenye ohikala mareeliho manddimuwa. Atelani dhahi ali Akristu elabo ya Havaí ahiloga dhahi: “Ona vyaka 12 bahi dha omusunziha mwanawo dhihinafiye vyaka esile dhorutxetxa dha ozombwe. Mbwenye ogalaba na guru buthiddihedha mabasa magano a Bibilia, bu mudhidhi wa osinanga othaba vina murenddele, venevo vanroma aima osakula omulaba Yehova ovenyedha mmirimani mwawa.” (Gano dh’olelana 23:15, 16) Mwanawo agasakula okosa ejene, onela othukuleleya ologa dhahi: “Ana thi nruriho na Nabuya.”