1, 2. ¿Ima yanapakuywantaq tayta-mamaqa wawa-churinkuta uywanmanku?

 HUK taytam yaqa kimsa waranqa wata ñawpaqtaraq kaynata nirqa: “Churi-wawanchikkunaqa Tayta Diospa qowasqanchik herencianchikmi”, nispan (Salmo 127:3). Chaynamá, casado vidapi wawa-churiyoq kayqa Diospa qowasqanchik ancha kusikunapaq regalom. Ichaqa wawa-churiyoqkunam cuentata qokunku wawa-churinku uywanankupaq achka rurayniyoq kasqankuta.

² Wawa-churikunata kay tiempopi uywayqa sasallañam. Ichaqa achka tayta-mamakunam wawa-churinkuta allinta qespichinku, ¿imaynatam atinku? Salmos libro qellqaqmi nin: “Sichu wasita Tayta Dios mana hatarichiptinqa yanqapaqmi llamkanqaku”, nispa (Salmo 127:1). Jehová Diospa yachachisqanman hina uywananchikpaq kallpanchakuspaqa allin tayta-mamam kasunchik. Bibliam niwanchik: “Diosllapiyá confiakuy tukuy sonqoykiwanqa. Amayá confiakuychu kikikipa entiendesqallaykipiqa”, nispa (Proverbios 3:5). ¿Yaqachum Diospa yachachikuyninkunata kasukuchkanchik warmanchikta yaqa 20 watayoq kanankama uywaspanchik?

3. ¿Ima nintaq Diosqa qosakunata wawa-churikuna uywaymanta?

³ Allpantinpim wakin qarikunaqa warmankunata  yachachinanpaq señorallanman saqenku. Cheqaptam Bibliaqa nin qosakuna familian mantienenanpaq kasqanta. Ichaqa nintaqmi wasinpi kaqkunaman yachachinanpaqpas kaynata: ‘Wasikimanta hawapi arreglay ruranaykikunata. Tukupay chakraykipi llamkaynikikunata. Chaymantañam ruranki wasikita’, nispan (Proverbios 24:27). Diosqa kamachin warmi-qaritam wawa-churinkuman yachachinankupaq (Proverbios 1:8, 9).

4. ¿Imanasqataq warmi wawataqa mana desprecianachu?

⁴ ¿Imaninkitaq wawa-churikimanta? Asia lawpiqa warmi wawa naceptinqa manam kusikunkuchu chaynallataqmi llaqtanchik law nacionkunapipas. “Educacionniyoq familiakunapas” warmi wawa naceptinqa manam kusikunkuchu. Manam qari wawallatachu warmi wawamanta mastaqa kuyana. Ñawpa tiempopi ancha reqsisqa Jacob sutiyoq runam churinkunamanta warmimantapas hinaspa qarimantapas nirqa: “Paykunaqa favorecewaspa Diospa qowasqan churiykunam”, nispa (Genesis 33:1-5; 37:35). Señorninchik Jesucristopas ‘wawakunataqa’ warmitapas qaritapas bendecirqam (Mateo 19:13-15). Kaykunawanmi yachanchik Jehová Diosqa wawakunataqa qaritapas warmitapas kuyasqanta (Deuteronomio 16:14).

5. Hayka wawa-churiyoq kanapaqqa, ¿imakunapitaq tanteana?

⁵ ¿Wawasapachu llaqtayki lawpi warmikunaqa kanku? Casarasqa kaqkunam tanteakunanku hayka wawa-churiyoq kanankupaq. Ichaqa, ¿mikuchinanpaq, pachachinanpaq hinaspa educananpaq qollqen mana kaptinqa? Casarasqakunaqa kaykunapim tanteananku hayka wawa-churiyoq kanankupaqpas. Wakinkunaqa wawa-churinkuta mana uywayta atispankum ayllunkuman qoykunku uywaysinanpaq. ¿Allinchu kayna rurasqanku? Manam, tayta-mamam  responsable kanku wawa-churinku uywanankupaq. Chaymi Biblia nin: ‘Pipas [churinkunata] mana mantieneyta munaspanqa [...] qepanchakurunñam iñisqantapas, payqa Diosman mana iñiq runakunamantapas peorraqmi rikurirun’, nispa (1 Timoteo 5:8). Allin yuyayniyoq tayta-mamaqa allintam tanteananku hayka wawa-churiyoq kanankupaq hinaspa imayna ‘mantienenankupaqpas’. Hinaptinqa, mana achka wawa-churiyoq kanapaq cuidakuyqa, ¿allinchu kanman? Chaytapas casarasqakunaqa kikinkum tanteakunanku allinpaq kaqkunawan imayna cuidakunankupaqpas. “Rurasqanchikmantaqa sapakamam Diosman cuentata qosunchik” (Galatas 6:5). Wawayoq kayta mana munaspa abortaymi ichaqa Diospa kamachikuyninpa contranpi. Jehová Diosllam ‘kawsakuy’ qowaqninchikqa (Salmo 36:9). Chaymi wiksayakuruspa abortayqa llumpay hatun hucha, Jehová Diosqa qawan runa wañurachiytapas hinam (Exodo 21:22, 23; Salmo 139:16; Jeremias 1:5).

6. Wawa-churimanqa, ¿haykapimantataq yachachinanchik?

⁶ Bibliam nin: ‘Imayna kawsananpaqyá yachachiy warmataqa’, nispa (Proverbios 22:6). Tayta-mamaqa responsablem kanku wawa-churinkuta yachachinankupaq. ¿Haykapimantataq yachachiyta qallarinanku? Wawachallaraq kasqanmantam yachachina. Timoteomantam apostol Pablo nirqa ‘warma [otaq wawa] kasqanmantaraq’ yachachisqa kasqanta (2 Timoteo 3:15). Griego rimaypi “warma” nispanqa nichkan chayllaraq nacesqa wawamantam otaq manaraq nacesqamantam (Lucas 1:41, 44; Hechos 7:18-20). Timoteotaqa yachachirqaku wawallaraq kasqanmantachá. Wawakunaqa wiñasqankuman hinam imamantapas  yachayta munanku, chaymi yachachinanchik wawachallaraq kasqankumantapacha.

7. a) ¿Imanasqataq tayta-mamaqa wawa-churinkuwan kuyanakunanku? b) Jehová Dios Churinwan, ¿imayna kasqanmantam Biblia willawanchik?

⁷ Huk señoram nin: “Chayllaraq nacesqa wawayta qawaykuspaymi tukuy sonqoymanta wawayta kuyarqani”, nispa. Chaynam wawayoq warmikunaqa yaqa llapanku sientekunku. Kay kuyakuyqa astawanraqmi yapakun maman wawanwan kuska kasqanman hina. Ñuñuptinmi mamawan wawaqa astawanraq kuyanakunku (tupachiy 1 Tesalonicenses 2:7). Maman marqakuruspa rimapayaptinmi wawaqa kusisqa tarikun (tupachiy Isaias 66:12). ¿Ima nichwantaq taytamantaqa? Taytapas kallpanchakunanmi churinwan amistadta rurananpaq. Mateo librom willawanchik Jehová Diosqa sapallan Churin kuyasqanmanta, chaymi nin: “Paymi kuyasqay Churiy. Payraykum kusisqa kachkani”, nispa (Mateo 3:17; Juan 1:14). Chaynallataqmi kuyakuq taytaqa churinta kuyanan nacesqan punchawmantapacha. Huk taytam nin: “Wawata ancha kuyayqa allinninpaqmi, muchapayaspaqa manam wañurachisunchu”, nispa.

8. ¿Imaynatam tayta-mamaqa yanapanman wawa-churinkuta rimananpaq hinaspa leenanpaqpas?

⁸ Wawa-churitaqa manataqmi kuyayllachu-kuyana. Wawaqa nacesqankumantapacham yachayta atinmanku, chaymi tayta-mamaqa yachachinanku. Rimasunchik wawakunapa rimay qallarisqanmanta. Wawakuna rimayta hinaspa leeyta yachasqanmanta estudiaq runakunam ninku: “Tayta-mamanpa yachachisqanman hinam wawakunaqa yachanku”, nispa. Chaynaqa, wawa-churikita rimapayay hinaspa leepuy wawachallaraq kasqanmanta. Manapas unaymantam rimasqaykita qatipakusunki hinaspam manaraq escuelaman richkaspan leeytapas atinqaña. Chayna rurayqa  ancha allinmi kanman yachasqanchik lawpi escuela otaq profesorkuna mana haypakuptinqa.

9. ¿Imapaqmi tayta-mamaqa wawa-churinkuman yachachinanku?

⁹ Cristiano tayta-mamaqa wawa-churinkumanqa Diosmantam puntataqa yachachinanku (qaway Deuteronomio 8:3). ¿Imapaq? ‘Mosoqwan pachakuchkaq hina mosoq runa kanankupaq’ (Efesios 4:24). Chaypaqqa yachananchikmi imaynata hinaspa imawan yachachiyta.

10. ¿Imayna kanankupaqtaq wawa-churikunaqa kallpanchakunanku?

¹⁰ Wasi unay takyananta munaspaqa allinnin kaq materialwanmi rurananchik. Chaymi Diosta servinapaq sumaq kayninchikta apostol Pablo rikchanachin ‘qoriwan, qollqewan, alhaja rumiwan’ wasi rurayta (1 Corintios 3:10-12). ‘Qori, qollqe, alhaja rumi’ nispanqa rimachkan iñiyniyoq, yachayniyoq, yuyayniyoq, respetoyoq kanamantam, chaymantapas kuyanataqmi Jehová Diosta hinaspa kamachikuynintapas (Salmo 19:7-11; Proverbios 2:1-6; 3:13, 14). Tayta-mamakuna, ¿imaynatam wawa-churikichikta yanapawaqchik chayna sumaq kayniyoq kanankupaq? Diospa yachachikuyninman hina uywaspam.

11. Israel casta tayta-mamakunaqa, ¿imaynatam wawa-churinkuta yachachirqaku Diospaq hina kawsanankupaq?

¹¹ Israelpa miraynin, Prometesqa Allpaman manaraq yaykuchkaptinkum tayta-mamakunata Dios kaynata nirqa: “Kay kamachisqay palabrakunaqa sonqoykipim kanqa. Churikikunamanmi sapa kutilla yachachinki wasipi kaspa, ñanpi purispa, puñuq yaykuspa chaynataq hatarispaykipas”, nispa (Deuteronomio 6:6, 7). Hinaptinqa, tayta-mamakunaqa warmankupaqmi  kananku: ejemplon, amistadnin hinaspa yachachiqnin. Chaymantapas rimapayanankum.

12. ¿Imanasqataq tayta-mamaqa wawa-churinkupaq allin ejemplo kananku?

¹² Ejemplon kay. Jehová Diosmi nirqa: “Kay kamachisqay palabrakunaqa sonqoykipim kanqa”, nirqataqmi “churikikunamanmi sapa kutilla yachachinki”, nispa. Tayta-mamam puntataqa Diosman sonqo kasqanta qawachinan. Chaymantapas Bibliapa yachachisqanman hinam kawsanan. Chaynata kawsaspanqa atinqam churinkunaman yachachiyta (Proverbios 20:7). ¿Imanasqa? Wawa-churikunaqa astawanmi yachanku qawasqankuwan manam uyarisqallankuwanchu (Lucas 6:40; 1 Corintios 11:1).

13. Wawakunapaq Jesuspa tiempochakusqanta, ¿imaynatam tayta-mamaqa qatipakunmanku?

¹³ Amistadnin kay. Jehová Diosmi nirqa: ‘Churikikunaman sapa kutilla yachachiy wasipi kaspa ñanpi purispa’, nispa. Kay kamachikuypa nisqanman hinam tayta-mamaqa wawa-churinpaq tiempochakunanku. Jesucristopas tiempochakurqam wawakunapaqqa. Wañukunanpaq hichpallatañam “wawakunata pusamurqaku Jesus llachpaykunanpaq”. Jesucristoqa, ¿imatam rurarqa? ‘Wawakunatam marqarikuykurqa’ hinaspam bendeciykurqa (Marcos 10:13, 16). Wañukunanpaq hora hichpallaña kaptinpas Jesusqa wawakunapaqmi tiempochakurqa. ¡Mayna sumaqmi qatipakunanchikpaq!

14. ¿Imapaqtaq tayta-mamakunaqa tiempochakunanku?

¹⁴ Paykunawan rimay. Tiempochakusqanchikqa yanapawasunmi wawa-churinchikwan parlanapaq. Rimapayaspaykiqa yachankim wawa-churiki imayna kasqanta. Warmanchikkunawan rimayqa manam imamantapas rimayllachu. Brasil nacionmanta señoram nin: “Warmaywan rimaspayqa kallpanchakunim atencionwan uyarinaypaq”, nispa. Chayna  uyarisqanwanmi qari wawan imam piensasqanta willakurqa.

15. ¿Imakunata ruraspataq familiaqa kusirikunmanku hinaspa imanasqa?

¹⁵ Wawakunaqa munanmi pukllayta hinaspa kusikuytapas (Eclesiastes 3:1, 4; Zacarias 8:5). Tayta-mamankuwan pukllariyninkuqa ancha allinmi. Ichaqa llakikuypaqmi, wakin tayta-mamaqa piensanku televisionta qawaspa wawa-churinku kusikusqankuta. Televisionpi kaqkuna asirikunapaq kaptinpas, yaqa llapallanpiqa mana allin yachachikuykunam kan, chaymantapas familiapi rimanankupaq tiemponkutam yanqachan. Hinaptinqa, ¿imakunata ruraspataq  tayta-mamaqa wawa-churinkuwan kusirikunmanku? Paykunawanmi pukllanmanku, takinmanku, purikuq rinmanku. Kaykuna rurasqankupim atinqaku confianzawan rimayta.

16. Tayta-mamakunaqa, ¿imatam hinaspa imaynatam Jehová Diosmanta wawa-churinkuman yachachinmanku?

¹⁶ Yachachiqnin kay. Diosmi nirqa: “Churikikunamanmi sapa kutilla yachachinki”, nispa. Kay textom niwanchik imamanta hinaspa imaynata yachachinapaq. Puntataqa: Tayta-mamam Jehová ‘Diosta kuyanan tukuy sonqonwan, tukuy vidanwan hinaspa tukuy kallpanwan’ (Deuteronomio 6:5). Chaymantañam ‘churinkunaman sapa kuti yachachinan’. Yachachinanchikqa tukuy sonqonkuwan Diosta hinaspa kamachikuyninkunata kuyanankupaq hinam (tupachiy, Hebreos 8:10). ‘Yachachispaqa’ yapa-yapamantam yachachina. Jehová Diosmi yachachiwanchik wawa-churinchikkuna payman sonqo kanankupaqqa sapa kuti yachachinapaq. Chaypaqmi Bibliamanta paykunaman sapa kuti yachachinanchik.

17. Tayta-mamakunaqa, ¿imata maskanankupaqmi wawa-churinkuman yachachinanku hinaspa imanasqa?

¹⁷ Wawa-churikuna Diosman sonqo kanankupaq uywayqa ancha sasam. Apostol Pedrom iñiqmasinkunata nirqa: “Chayraq naceq wawakuna ñuñuta maskachkaq hinayá Diospa cheqap palabranta maskaychik”, nispa (1 Pedro 2:2). Runaqa manam kikillanmantaqa Diostaqa ‘maskankuchu’. Chaymi tayta-mamakunaqa kallpanchakunanku wawa-churinkuman Diosmanta yachachinankupaq.

18. Jesuspa, ¿imayna yachachisqantataq tayta-mamaqa qatipakunman?

¹⁸ Jesusmi rikchanachiykunawan yachachispan uyariqninkunata yuyaymanachirqa (Marcos 13:34; Lucas 10:29-37). Wawakunapas rikchanachiykunawan yachachisqaqa entiendenkum. Bibliamanta willakuq  libroy * qellqapa yachachisqanman hina Diospa admirakuypaq nisqankunamanta yachachiy. Leepuy rikuchkanmanpas hina piensananpaq. Kallpanchay piensasqanta otaq uyarisqanta dibujananpaq. Jesusqa yachachirqataqmi tapukuykunawanpas (Mateo 17:24-27). Familiapi Bibliamanta estudiaspaykichikmi tapukuykunawan yachachiwaq. Diospa kamachikuyninta rimaspalla yachachinaykimantaqa tapuwaqmi, ¿imanasqataq Diosqa kay kamachikuyta qon? ¿Kasukuspaqa imaynataq tarikusun? ¿Imaynataq kachwan mana kasukuspaqa? Kayna tapukuykunam warmachata yuyaymanachin Diospa kamachikuynin allinninpaq kasqanmanta (Deuteronomio 10:13).

19. Diospa yachachisqanman hina tayta-mamakuna wawa-churinkuta uywaspankuqa, ¿ima bendicionkunatam chaskinqaku?

¹⁹ Wawa-churinchikkunapaqqa: ejemplon, amistadnin hinaspa yachachiqninmi kananchik hinaspapas paykunawanmi rimananchik. Kaykunata ruraspam paykunata yanapasun Diosman sonqo qespinankupaq. Chaymi wawa-churinchikkunaqa Diosta servispa kusisqa kawsakunqaku. Hinaspapas kallpanchakunqakum iñisqankuman hina ima tentaciontapas chaynataq warmamasinkunapa hikutasqantapas atipanankupaq. Dioswan amistadninkuta chaninchanankupaqmi yachachinanchik (Proverbios 27:11).

20. ¿Imataq corregiyqa hinaspa imaynatam chayta rurana?

²⁰ Corregiyqa allinta portakunanpaq rimapayaymi. Chaymi wawa-churikunaqa necesitanku correginata. Apostol Pablom tayta-mamakunaman nin: ‘Kasukuqtayá uywaychik [Diospa] yachachikuyninman hina’, nispa (Efesios 6:4). Tayta-mamakunaqa Jehová Dios  hinam kuyakuywan correginanku (Hebreos 12:4-11). Kuyakuywan corregiyqa cuentata qokunanpaq sumaqllata rimapayaymi. Chaymi Biblia nin: ‘Corregisqaytayá kasukuy [otaq uyariy]’, nispa (Proverbios 8:33). ¿Imaynatataq corregina?

21. ¿Bibliapa ima nisqantataq tayta-mamaqa yuyananku wawa-churinkuta corregispanku?

²¹ Wakin tayta-mamakunam wawa-churinkuta corregiyta piensaspanku manchachinku, qaqchanku otaq kaminku. Corregiymanta rimaspanmi Pablo nin: “Tayta-mamakuna, qamkunapas wawa-churikichiktaqa amayá piñachiychikchu”, nispa (Efesios 6:4). Chaymantapas payqa ninmi: ‘Aswanqa llapallanwanmi allinlla kana, [...] llampu sonqoyoq kaspaqa [Diospa] contranpi kaqkunatapas yachaykachisunmi’, nispa (2 Timoteo 2:24, 25). Diosta serviq tayta-mamakunaqa yachankum wawa-churinkuqa corregina kasqanta ichaqa Pablopa nisqanman hinam sumaqllata correginanku. Wakin kutipiqa rimapayasqallaqa manam kasukunkuchu chaymi tayta-mamaqa tanteanan imayna correginanpaq (Proverbios 22:15).

22. Wawa-churinchikta corregispaqa, ¿imamantam entiendechina?

²² Wawa-churikunaqa manam chaynallachu kanku, chaymi imayna correginapaq tanteananchik. Wakintaqa manam atichwanchu ‘simillawan corregiytaqa’. Hinaptinmi allin qespinanpaq azotewan correginanchik (Proverbios 17:10; 23:13, 14; 29:19). Wawa-churimanqa entiendechinam imanasqa corregisqanchikta. Bibliam nin: “Runam yuyayta hapin azotesqaraq. Runam yuyayta hapin anyasqaraq”, nispa (Proverbios 29:15; Job 6:24). Wawa-churikunataqa corregina faltanman hinallam. Jehová Diosmi llaqtanman nirqa: ‘Faltaykichikman hinam castigasqaykichik’, nispa (Jeremias 46:28b). Bibliaqa manam piñakuspa imawanpas  maqaparuymantachu rimachkan, chaynata ruraspaqa dañaruchwanmi (Proverbios 16:32).

23. ¿Imamantam wawa-churikunaqa cuentata qokunanku tayta-mamanku corregiptin?

²³ Jehová Diosqa llaqtanta manaraq corregichkaspanmi nirqa: “Qamkunawan kasqayraykuyá ama manchakuychikchu”, nispa (Jeremias 46:28a). Chaynallataqmi tayta-mamapas wawa-churinta corregispanqa manam hukmanyachinankuchu (Colosenses 3:21). Wawa-churikunaqa yachananmi kuyasqankurayku tayta-maman corregisqanta.

24, 25. ¿Ima millakuypaq ruraymantataq warmachakunata cuidananku?

²⁴ Achka runakunam yuyarinku warma kaspanku hawkalla kawsakusqankuta. Yuyankum tayta-mamanku kuyakuywan cuidaspa uywasqanta hinaspa imaña kaptinpas hawkalla sientekusqankuta. Tayta-mamaqa munankum wawa-churinku chayna sientekunankuta. Ñawpa tiempomantaqa kay tiempopim  wawa-churikuna cuidayqa sasallaña mana allin runakuna kasqanrayku.

²⁵ Kay tiempopiqa warmachakuna abusaymi otaq violaymi llumpayta yapakuchkan. Malaysia nacionpim chunka watallapi tawa kuti mastaraq yapakurun warmachakuna abusayninku. Alemania nacionpim sapa wata yaqa kimsa pachak waranqa warmachakunata abusanku. Huk nacionmantapas huk periodicom willakun, isqon millonnintin warmachakuna abusasqa kasqankumanta. Mana creenapaq hina kaptinpas chay warmachakunataqa yaqa llapanpim familian otaq confiasqan runa abusanku. Chaymi tayta-mamakunaqa wawa-churinkuta anchata cuidananku. ¿Imaynata?

26. Wawa-churinchikmanqa, ¿imakunamantam yachachinanchik mana abusasqa kanankupaq hinaspa imaynata?

²⁶ Warmachakunaqa abusasqa kanku, warmi kaynimanta otaq qari kayninmanta mana yachachisqa kaspankum. Yachaspankuqa mana allin runakunamantam librakunqaku (Proverbios 2:10-12). ¿Imamantam yachananku? Warmachakunaqa yachanankum Bibliapa nisqanman hina imam allin ruray kasqanta chaynataq imam mana allin ruray kasqantapas, yachanankutaqmi wakin runakunaqa mana allin ruraq kasqankuta hinaspa chayna runakunawan mana engañachikunankupaq (tupachiy Daniel 1:4, 8; 3:16-18). Kaymantaqa sapa kutim yachachina. Warmachakunaqa qonqay sonqom kanku chaymi sapa kuti yuyachina. Wiñasqanman hina cuerpon cambiaptinmi taytaqa warmi churinta respetanan, chaynallataqmi mamapas qari wawanta respetanan chaynata ruraptinkuqa warmakunam cuentata qokunqaku qari kaynin otaq warmi kaynin respetanapaq kasqanta. Wawa-churinchikkuna mana abusasqa kanankupaqqa imapas rurasqankutam yachananchik.

27, 28. ¿Pipa yanapakuyninwantaq tayta-mamakunaqa wawa-churinkuta allinta uywanmanku?

²⁷ Wawa-churikunata taksachanmanta yachachiyqa sasam, chayna kaptinpas Diospa yanapakuyninwanqa allintam yachachisun. Ñawpa tiempopim Manoa sutiyoq runa churiyoq kananpaq yacharuspa Jehová Diospa yanapayninta mañakurqa. Diosqa uyarirqam mañakusqanta (Jueces 13:8, 12, 24).

²⁸ Chaynallataqmi Diosta serviq tayta-mamakunaqa wawa-churinkuta allinta uywanankupaq Jehová Diosta mañakunanku. Tayta-mama kayqa sasam, chayna kaptinpas allinta qespichispaqa kusikusunmi. Casado iñiqmasinchikmi nin: “Chunka iskayniyoq watam kan wawa-churita manaraq mozo-sipasyachkaptin imayna uywanapaq. Diospa yachachikuyninman hina uywaspaykiqa kusikuytawan hawkayaytam tarinki Jehová Diosta tukuy sonqonkuwan serviptinkuqa”, nispa (Proverbios 23:15, 16). Wawa-churiki Diosta tukuy sonqonwan serviptinqa qampas ninkim: “Churi-wawanchikkunaqa Tayta Diospa qowasqanchik herencianchikmi”, nispa.