1, 2. ¿Kʼusi koltael skʼan saʼik li totil-meʼiletik sventa tstsʼites li yalab xnichʼnabike?

«LI COL jnichʼontic chijyacʼbutic Mucʼul Diose jaʼ jcʼulejaltic», xi la stoj ta vokol jun totil leʼ xa van ta oxmiluk jabile (Salmo 127:3). Ta melel, li muyubajel chakʼ ti buchʼutik chkʼotik ta totil-meʼiletike jaʼ jun kʼupil matanal chakʼ Dios ti xuʼ staik jutuk mu skotoluk li nupultsʼakaletike. Pe, li buchʼutik oy yalab xnichʼnabike mu jaluk chakʼik venta ti oy kʼusi tsbainike, ti maʼuk noʼox naka muyubajele.

² Li stsʼitesel alab-nichʼnabiletike jaʼ jun mukʼta abtelal, mas to li avie. Akʼo mi jech, ep buchʼutik lek kʼotem ta pasel yuʼunik, li jtsʼibajom yuʼun salmoe chalbutik li srasonale: «Me mu xiscoltautic ta spasel jbej na li Mucʼul Diose, altic chacʼ svocolic li jʼabteletique», xi (Salmo 127:1). Mi mas to chkakʼbetik yipal ta xchʼunel li smantaltak Jeovae, mas to me lekil totil-meʼil chi jkʼot. Xi chal li Vivliae: «Pato avoʼnton ta stojol li Mucʼul Diose; mu me jaʼuc xapat avoʼnton yuʼun li abijil atuque» (Proverbios 3:5). ¿Mi oy ta koʼontontik ta jchikintabetik li tojobtaseletik chakʼ Jeova ta sventa ti jtob jabil abtelal taje, ti jaʼ jech sjalil chchʼi-o li jun olole?

3. ¿Kʼusi oy ta sba totil ta sventa li stsʼitesel xnichʼnabtake?

³ Ta epal naetik ta spʼejel balumile, li xchanubtasel ololetike jaʼ oy ta sba antsetik chil li viniketike. Melel  onoʼox ti Vivliae chal ti jaʼ mas oy ta sba smakʼlinel yutsʼ yalal li totile. Pe jech noxtok, chakʼ ta ilel ti oy onoʼox yabtel ta nae. Li Vivliae xi jamal chale: «Chapano baʼyuc abolomal; abtejan lec ta avosil; tsʼacal to xuʼ chavaʼan li anae» (Proverbios 24:27). Ta sat Diose, li totil xchiʼuk li meʼile jaʼ oy ta sbaik xchanubtasel li yalab xnichʼnabike (Proverbios 1:8, 9).

4. ¿Kʼu yuʼun muʼyuk lek ti ta jnoptik ti jaʼ toyol skʼoplal chkiltik li keremetike ti jaʼ muʼyuk li tsebetike?

⁴ ¿Kʼusi cha nop ta sventa li avalab anichʼnabtake? Ta Asia lume chichʼ alel ti «tsebetike muʼyuk onoʼox bu lek chʼambilik», jech noxtok ti vaʼ yelan taje jech to nopemik li ta Latinoamericae, jech me chkʼot ta pasel ek li ta «utsʼ-alaliletik ti lek chanubtasbilike». Pe, skʼan jamal xichʼ naʼel ti uni tsebetike maʼuk ololetik ti mas pekʼel skʼoplalike. Li Jacob ti jaʼ jun totil ti lek ojtikinbil ta voʼnee, laj yalbe skʼoplal skotol li snitilultake, ti te skʼoplal ek li stsebetake, xi laj yale: «Jaʼ jnichʼnab acʼbilun yuʼun li Diose», xi (Génesis 33:1-5; 37:35). Jech ek li Jesuse laj yakʼbe bendision skotol «li ololetique» (kʼox keremetik xchiʼuk tsebetik) ti ikʼbat batel ta stojolale (Mateo 19:13-15). Xuʼ jchʼuntik ta melel ti jech kʼuyelan la spas Jesuse jaʼ jech chil ololetik li Jeovae (Deuteronomio 16:14).

5. ¿Kʼusi skʼan stsakik ta venta li nupultsʼakal kʼalal tsnopik jayvoʼ yalab xnichʼnab tskʼanike?

⁵ ¿Mi jech nopem xaʼiik bu nakalot ti ep chil yalab li antsetike? Li nupultsʼakale jaʼ tsnop stuk jayvoʼ yalab xnichʼnab skʼan chil. Pe ¿ati mi mu xmakʼlin yuʼun, mi chʼabal stojol skʼuʼ spokʼ xchiʼuk sventa xbat ta chanun yalab xnichʼnab li totil-meʼile? Li nupultsʼakale skʼan me snop taje kʼalal tskʼel jayvoʼ yalab xnichʼnab tskʼanike. Jlom totil-meʼiletik ti mu xmakʼlin yuʼun skotol li yalab xnichʼnabike jaʼ chakʼbeik sbain stsʼitesel jayvoʼuk yan yutsʼ yalalik. ¿Mi lek ti jech chichʼ pasele? Moʼoj ta melel. Muʼyuk onoʼox kolem chkomik li totil-meʼiletik ta sventa li kʼusi oy ta sbaik ta stojolal yalab xnichʼnabike. Xi chal  li Vivliae: «Li bochʼo muʼyuc ta yoʼnton yutsʼ yalaltaque, me jaʼuc li stot smeʼe xchiʼuc li yajnil xnichʼnabe, altic chal ti xchʼunoj Cajvaltique» (1 Timoteo 5:8). Li pʼijil nupultsʼakaletike tsnopik lek jayvoʼ yalab xnichʼnab tskʼanik, sventa xuʼ chakʼbe li kʼusitik chtun yuʼunike. ¿Mi lek ti oy kʼusi tspasik sventa mu xa xil yalab xnichʼnabike? Jaʼ skʼan snopik xtok; xchiʼuk mi jaʼ jech tspasik li jun nupultsʼakale, kʼusuk ti tstunesik sventa tsmak-o yolike jaʼ yuʼun stukik. «Jujunutic jaʼ cuʼun jtuctic li cʼusi ta jpastique.» (Gálatas 6:5.) Pe, li smakobil olol ti te nitil skʼoplal ta syalesel olole skontrainoj li beiltaseletik ta Vivliae. Li Jeova Diose jaʼ «li nioʼ sventa cuxlejale» (Salmo 36:9). Jech oxal chaʼa, li slajesbel skʼoplal jun kuxlejal kʼalal naka to chiʼinbile chakʼ ta ilel ti solel mu xichʼ ichʼel ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk koʼol kʼuchaʼal milvanej (Éxodo 21:22, 23, NM; Salmo 139:16; Jeremías 1:5).

6. ¿Bakʼin skʼan chlik yichʼ chanubtasel li olole?

⁶ Proverbios 22:6 xi chale: «Chanubtasic lec avalab anichʼnabic ti bu beal tscʼan tstam batele», xi. Li xchanubtasel alab-nichʼnabiletike jaʼ jtos kʼusi tsots skʼoplal oy ta sbaik li totil-meʼiletike. ¿Bakʼin skʼan xlik yichʼ akʼel li chanubtasel taje? Ta sbikʼtalik noʼox. Li jtakbol Pabloe laj yal ti «ta [s]bicʼtal onoʼox» laj yichʼ chanubtasel li Timoteoe (2 Timoteo 3:15). Li jpʼel kʼop ta griego ti laj yichʼ tunesel ta versikulo taje xuʼ jaʼ chalbe skʼoplal li neneʼ ti bu jaʼ to vokʼe o ti muʼyuk to vokʼeme (Lucas 1:41, 44; Hechos 7:18-20). Jaʼ yuʼun, li Timoteoe ta sbikʼtal onoʼox tajek laj yichʼ chanubtasel. Li ta sbikʼtal li ololetike jaʼ me li yorail ti lek snup-o xlik yichʼik chanubtasele, ti jaʼo tskʼan xa tajek kʼusi tskʼan snaʼike.

7. 1) ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti lek chlik yil sbaik xchiʼuk sneneʼik li totil-meʼiletike? 2) ¿Kʼu yelan laj yil sbaik Jeova xchiʼuk li jun noʼox xNichʼone?

⁷ «Kʼalal laj kil ta sba velta li kuni kereme —xi chal jun  meʼile—, laj kʼan tajek ta sjunul koʼonton.» Ti vaʼ yelan taje, jutuk mu skotol meʼiletik jech chaʼiik. Ti jech nopol chaʼi sbaik li meʼil xchiʼuk li yole mas to chchʼi batel kʼalal jmoj oyik mi vokʼem xaʼoxe. Kʼalal chakʼbe xchuʼe mas nopol chaʼi sbaik (koʼoltaso xchiʼuk 1 Tesalonicenses 2:7). Ti jech xjaxulanbe sjol xchiʼuk tskʼopon yol li meʼile toj tsots skʼoplal sventa chakʼbe li kʼusi tskʼan yoʼonton li uni olole (koʼoltaso xchiʼuk Isaías 66:12). ¿Kʼusi xuʼ xkaltik ta stojolal li totile? Skʼan chnopaj ta stojolal ek li yuni nichʼone. Li Jeovae jaʼ li buchʼu mas lek chakʼ ta ilel taje. Li slivroal Proverbiose chalbutik kʼuyelan chil sba xchiʼuk li jun noʼox xNichʼone, xi chal stuk li Nichʼonile: «Li Mucʼul Diose vuʼun baʼyuc laj yacʼun; [...] vuʼun xcuxetelun yoʼnton scotol ora; scotol cʼacʼal xcuxet coʼnton ta stojol» (Proverbios 8:22, 30; Juan 1:14). Jech ek, li lekil totile toj lek kʼupil chlik yil sbaik xchiʼuk li yuni nichʼon kʼalal naka to vokʼe. «Akʼbo ta ilel ti akʼanoj tajeke —xi chal jun totile—. Mi junuk olol chamem ta skoj ti chichʼ meyel o tsʼutsʼele.»

8. ¿Kʼu yelan xuʼ tskoltabeik snopben ta sbikʼtalik onoʼox yalab xnichʼnabik li totil-meʼiletike?

⁸ Pe li ololetike oy to kʼusi yan chtun yuʼunik. Kʼalal chvokʼ li neneʼe, li xchinabe chapal xa sventa chchʼam xchiʼuk tskʼej li kʼusitik chchane, li totil-meʼiletike jaʼ li buchʼutik xuʼ xakʼbeik li chanubtasel taje. Nopo avaʼi ta sventa li kʼopojele. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitike chalik ti spʼijil olol sventa chkʼopoj xchiʼuk tskʼel vune «te nitil tajek skʼoplal ti kʼuyelan chil sbaik ta sbikʼtal onoʼox xchiʼuk li stot smeʼe». Kʼopono xchiʼuk kʼelbo vun ta sneneʼal onoʼox. Mu ta jaluk, li olole ta skʼan xchan li kʼusi cha pase xchiʼuk ta tsʼakal jutuke tskʼan xa cha chanubtas ta skʼelel vun. Yikʼaluk van xchan skʼelel vun kʼalal skʼan toʼox x-och ta chanune. Mi nakalot ta jun lum ti bu chʼabal lek maestroetik xchiʼuk ti toj nojik li chanob vunetike, toj jtunel ti jech cha pasike.

9. ¿Kʼusi ti mas tsots skʼoplal skʼan oyuk ta yoʼonton staik li totil-meʼiletike?

 ⁹ Li kʼusi mas oy ta yoʼonton li totil-meʼiletik ti jaʼik yajtsʼaklom Cristoe jaʼ ti chakʼbeik kʼusi chtun yuʼun ta mantal li olole (kʼelo Deuteronomio 8:3). ¿Kʼusi skʼan tstaik? Jaʼ ti xchʼies stalelalik kʼuchaʼal yajtsʼaklom Cristoe, jaʼ xkaltik, ti tslapbeik «stalel li achʼ cristiano[e]» (Efesios 4:24). Sventa jech taje persa skʼan oyuk yuʼunik li kʼusitik chtune xchiʼuk ti kʼuyelan tsvaʼanike jechuk kʼuchaʼal svaʼanel jpʼej nae.

10. ¿Kʼusitik talelal skʼan xchʼies li alab-nichʼnabiletike?

¹⁰ Sventa lekuk vaʼanbil xkom li jpʼej nae tsots me skʼoplal ti chichʼ tunesel kʼusitik lek kʼalal chichʼ vaʼanele. Li jtakbol Pabloe laj yal ti kʼusitik mas lek sventa chichʼ vaʼanel stalelal yajtsʼaklom Cristoe jaʼ li «cʼanal taqʼuin, saquil taqʼuin, tonetic ti cʼupilic sbae» (1 Corintios 3:10-12). Li kʼusitik chtun taje jaʼ skʼoplal talelaletik kʼuchaʼal xchʼunel oʼontonal, pʼijilal, snaʼel skʼelel kʼusi lek xchiʼuk kʼusi chopol, li tukʼil oʼontonale, li ichʼel ta mukʼe xchiʼuk li skʼanel Jeova xchiʼuk li smantaltake (Salmo 19:7-11; Proverbios 2:1-6; 3:13, 14). ¿Kʼuxi xuʼ tskolta yalab xnichʼnabik li totil-meʼiletik sventa xchʼiesik talelaletik kʼuchaʼal taje? Jaʼ ti xchʼunik jun mantal ti voʼne xa tajek albile.

11. ¿Kʼuxi tskolta yalab xnichʼnabik li totil-meʼil j-israeletik sventa xchʼiesik lekil talelaletike?

¹¹ Kʼalal jutuk xaʼox skʼan x-och ta Albil Balumil li slumal Israele, li Jeovae xi laj yalbe li totil-meʼiletike: «Acʼo ta avoʼnton scotol li cʼusitic laj calbot liʼ ta orae. Chanubtaso scotol cʼacʼal li anichʼnabe. Alilanbo yaʼyic scotol, buyuc noʼox oyot, me ta ana, me ta be, me ta avayab, o cʼalal chalic», xi (Deuteronomio 6:6, 7). Jaʼ yuʼun li totil-meʼiletike skʼan lekuk ta chanbel li stalelalike xchiʼuk ti jaʼuk xchiʼil sbaik xchiʼuk li yalab xnichʼnabike,  skʼan xchiʼin sbaik ta loʼil xchiʼuk jaʼuk jchanubtasvanej yuʼunik.

12. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti lekuk ta chanbel stalelal li totil-meʼiletike?

¹² Lekuk ta chanel li atalelale. Baʼyel xi laj yal li Jeovae: «Acʼo ta avoʼnton scotol li cʼusitic laj calbot[e]». Vaʼun xi to laj yale: «Chanubtaso scotol cʼacʼal li anichʼnabe. Alilanbo yaʼyic». Li lekil talelaletike skʼan baʼyel oyuk ta yoʼonton li totile. Skʼan oyuk ta yoʼonton xchiʼuk chakʼ ta xkuxlejal li kʼusi melele. Jaʼ noʼox jech xuʼ chkʼot ta yoʼonton li olole (Proverbios 20:7). ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li ololetike jaʼ mas chtijbat-o yoʼontonik li kʼusi chilike jaʼ mu masuk li kʼusi chaʼiike (Lucas 6:40; 1 Corintios 11:1).

13. ¿Kʼuxi xuʼ xchanbeik stalelal Jesús li totil-meʼiletik kʼalal tskʼel yalab xnichʼnabike?

¹³ Jaʼuk xchiʼilot. Li Jeovae xi laj yalbe li totil-meʼil j-israeletike: Chiʼino ta loʼil li avalab anichʼnab kʼalal te oyot ta ana xchiʼuk kʼalal cha xanav ta bee. Li mantal taje jaʼ smelolal ti skʼan chchʼakbeik skʼakʼalil sventa chchiʼin yalab xnichʼnabik li totil-meʼiletike akʼo mi mu noʼox xokobik. Li Jesuse laj yakʼ venta ti staik-o ti chchʼak skʼakʼal sventa tstukʼulan li ololetike. Kʼalal jayib xaʼox kʼakʼal skʼan xlaj yabtel ta Balumile, «li cristianoetique laj yicʼbeic tal ololetic, yuʼun acʼo yacʼ scʼob ta sbaic». ¿Kʼusi la spas li Jesuse? «La spet ololetic [...], laj yacʼ scʼob ta sbaic, laj yacʼbe bendición.» (Marcos 10:13, 16.) Nopo noʼox avaʼi: li xkuxlejal Jesús liʼ ta Balumile yakal xaʼox chlaj, pe li stuke la xchʼakbe yorail li ololetike. ¡Jaʼ jun lekil chanubtasel!

14. ¿Kʼu yuʼun oy ep sbalil ti chchʼak yoraik li totil-meʼiletik sventa xchiʼin ta loʼil li yalab xnichʼnabike?

¹⁴ Chiʼinano ta loʼil. Kʼalal chichʼ chʼakbel yorail li olole jaʼ me mas xuʼ xloʼilajik-o. Kʼalal mas cha chiʼin ta loʼil li avol anichʼone, mas chavakʼ venta kʼuyelan chjel batel li stalelale. Vuleso me ta ajol ti xchiʼinel ta loʼile maʼuk me skʼan xal ti voʼot noʼox cha kʼopoje. «Persa la jchan xchikintael —xi laj yal jun meʼil ti likem ta Brasile—, ta sjunul koʼonton ta jchikinta.»Ti oy smalaobil yuʼune la stabe sbalil kʼalal lik yal li kʼusi oy ta yoʼonton li skereme.

15. ¿Kʼusi skʼan teuk ta joltik ta sventa li chʼayob oʼontonale?

 ¹⁵ Li ololetike skʼan «oy yorail tseʼej [...] yorail acʼot» yuʼunik, jaʼ xkaltik, ti skʼan xchʼay yoʼontonike (Eclesiastés 3:1, 4; Zacarías 8:5). Li chʼayob oʼontonale toj ep sbalil chichʼ tabel kʼalal jmoj chtajin xchiʼuk yalab xnichʼnab li totil-meʼiletike. Toj kʼux ta alel ti jaʼ ep li utsʼ-alaliletik ti jaʼ noʼox chchʼay-o yoʼontonik ta televisione. Akʼo mi chchʼay koʼontontik jlom li kʼusitik ch-echʼe, ep ti chchʼaybe skʼoplal li lekil talelaletike, xchiʼuk ti jech nopem spasele mu xa xakʼ xloʼilaj li utsʼ-alalile. Mi jaʼ jeche, ¿kʼu yuʼun mu jmojuk kʼusi xuʼ xa pasik xchiʼuk li avalab anichʼnabike? Stakʼ xa kʼejinik, xa tajinik, xa lokʼik ta paxyal xchiʼuk avamigoik o ti chbat avojtikinik yan osiletik ti kʼupilik sbae. Li kʼusitik taje jaʼ chakʼ akʼo xa loʼilajik.

16. ¿Kʼusi skʼan chakʼbeik xchan yalab xnichʼnabik ta sventa Jeova li totil-meʼiletike, xchiʼuk kʼuxi xuʼ spasik?

 ¹⁶ Jaʼuk jchanubtasvanejot. «[Li kʼusitik laj kalbote] chanubtaso scotol cʼacʼal li anichʼnabe», xi li Jeovae. Li ta stsʼak loʼile chakʼ ta ilel kʼusi chichʼ akʼel ta chanel xchiʼuk kʼuxi ta pasel. Baʼyele, «cʼano me ta scotol avoʼnton li Mucʼul Dios avuʼune, ta scotol achʼulel, xchiʼuc ta scotol atsatsal» (Deuteronomio 6:5). Ta tsʼakale, «li cʼusitic laj calbot[e] —xi li Jeovae—, chanubtaso scotol cʼacʼal». Li kʼusi skʼan xichʼ tael ta sventa li chanubtasele jaʼ ti akʼo skʼan ta skotol xchʼulel Jeova li olole xchiʼuk ti akʼo skʼanbe ek li smantaltake (koʼoltaso xchiʼuk Hebreos 8:10). Jech oxal chaʼa, li Jeovae chakʼ ta ilel ti kʼuyelan mas lek xuʼ xichʼ koltael li ololetik sventa xchʼies lek stalelalike jaʼ ti nopolik noʼox akʼo xloʼilajik ta sventa Diose. Taje jaʼ skʼan xal ti akʼo xchanilanik-o batel Vivlia xchiʼukike.

17. ¿Kʼusi ti xuʼ van skʼan xchʼiesbeik ta yoʼonton yalab xnichʼnabik li totil-meʼiletike? ¿Kʼu yuʼun?

¹⁷ Jutuk mu skotoluk li totil-meʼiletike snaʼojik ti muʼyuk kʼun ta tsʼunbel ta yoʼonton ololetik li chanubtasele. Xi laj yalbe xchiʼiltak ta chʼunolajel li jtakbol Pedroe: «Jaʼuc jechoxuc jech chac cʼu chaʼal ololetic ti naca to chvoqʼuique, ti tsaʼilan xchuʼique. Jaʼuc jechoxuc ta saʼilanbel sveʼel avoʼntonic li voʼoxuque, yuʼun jech chachʼiic ta sventa li scʼop Dios ti jaʼ melele», xi (1 Pedro 2:2). Li jpʼel kʼop «jechoxuc ta saʼilanbel sveʼel avoʼntonic» xie, chakʼ ta ilel ti ep krixchanoetike muʼyuk ta yoʼontonik saʼel li veʼlil ta mantale. Li totil-meʼiletike skʼan me saʼik ep ta tos kʼusitik xuʼ spasik sventa xchʼiesbeik ta yoʼonton yalab xnichʼnabik taje.

18. ¿Kʼu yelan ichanubtasvan Jesús ti chichʼik albel ti akʼo jech spasik li totil-meʼiletike?

¹⁸ Sventa chkʼot ta yoʼonton krixchanoetik li Jesuse la stunes lokʼolkʼopetik (Marcos 13:34; Lucas 10:29-37). Ti jech chi jchanubtasvane jaʼ mas toj jtunel ta stojolal li ololetike. Kʼalal chavakʼbe xchan beiltaseletik ta Vivliae  tuneso loʼiletik ti kʼupilik xchiʼuk labalik sbae, jech kʼuchaʼal te talem ta Jlivro ti chal loʼiletik ta Vivliae. * Tikʼo ta loʼil li ololetike. Akʼbo stunes li snopbenik kʼalal tslokʼtaik o ti jaʼik xa yaʼeluk li buchʼutik te albilik skʼoplal ta loʼile. Li Jesús xtoke la stunes sjakʼobiltak (Mateo 17:24-27). Jech me xa pas kʼalal cha chanik Vivlia xchiʼuk avutsʼ avalale. Maʼuk noʼox xaval li kʼusi chal junuk smantal Diose, moʼoj, jaʼ lek jakʼo kʼuchaʼal liʼe: «¿Kʼu yuʼun laj yakʼbutik Jeova li mantal liʼe? ¿Kʼusi chkʼot ta jtojolaltik mi ta jchʼuntike? ¿Kʼusi chkʼot ta jtojolaltik mi muʼyuk ta jchʼuntike?». Mi jech ta jakʼbetike chkoltaat sventa srasonaj li olole xchiʼuk ti xakʼ venta ti lekik xchiʼuk jtunelik li smantaltak Diose (Deuteronomio 10:13).

19. Mi chchʼunik li beiltaseletik chakʼ Vivlia li totil-meʼiletik kʼalal chchanubtas yalab xnichʼnabike, ¿kʼusitik sbalil tstabeik li ololetike?

¹⁹ Ti lekuk ta chanel li jtalelaltike, ti jchiʼil jbatikuk xkil jbatik xchiʼuk li kalab jnichʼnabtike, ti jchiʼintik ta loʼile xchiʼuk ti jaʼuk jchanubtasvanejutik yuʼunike, taje jaʼ jech xuʼ jkoltatik sventa lekuk xil sbaik xchiʼuk Jeova ta sbikʼtalik noʼox. Ti jech lek chil sbaik xchiʼuk Diose jaʼ chkoltaatik sventa chkʼotik ta yajtsʼaklomtak Cristo ti xmuyubajik noʼoxe. Chakʼbeik yipal sventa jechuk xkuxlejalik kʼuchaʼal li kʼusi xchʼunojike manchuk mi oy kʼusi tsujatik ta spasel yuʼun li xchiʼiltakike xchiʼuk kʼusitik yan ti ch-akʼatik ta prevae. Jkoltatik sventa chkʼuxubinik-o ti jech toj kʼupil chil sbaik xchiʼuk Diose (Proverbios 27:11).

20. ¿Kʼusi jaʼ li tukʼibtasele, xchiʼuk kʼuxi ta akʼel?

²⁰ Li tukʼibtasele jaʼ chanubtasel ti tstukʼibtas li nopbenale xchiʼuk li oʼontonale. Li ololetike nopolik noʼox chtun yuʼunik. Li Pabloe tstojobtas li totil-meʼiletik  sventa tukʼ stsʼitesik, stojobtasik lek, xchanubtasbeik lek snopben ta sventa Jeova li yalab xnichʼnabike (Efesios 6:4). Li totil-meʼiletike skʼan me ta slekil yoʼonton stukʼibtasik, jech kʼuchaʼal tspas li Jeovae (Hebreos 12:4-11). Li tukʼibtasel chichʼ akʼel ta slekil oʼontonale xuʼ xichʼ albel srasonal kʼu yuʼun chichʼ akʼel. Jaʼ yuʼun chkichʼtik albel ti akʼo xkaʼitik lek li tukʼibtasele (Proverbios 8:33). ¿Kʼu yelan ta akʼel?

21. ¿Kʼusitik beiltasel skʼan oyuk ta sjolik li totil-meʼiletik kʼalal tstukʼibtas yalab xnichʼnabike?

²¹ Jlom totil-meʼiletike tsnopik ti stukʼibtasel yalab xnichʼnabike jaʼ skʼan xal ti tsots xa tskʼoponike, ti chut o ti chchopol kʼoptaike. Pe ta sventa li loʼil taje, xi chpʼijubtasvan li Pabloe: «Voʼoxuc totil meʼiletic, mu me xasaʼbeic scʼacʼal yoʼnton li avol anichʼonique» (Efesios 6:4). Chichʼ albel stekel yajtsʼaklomtak Cristo ti oyuk smukʼul yoʼontonik ta stojolal skotol li krixchanoetike, ti skʼan ta slekil yoʼonton tstukʼibtas li jtoybaetike (2 Timoteo 2:24, 25). Li totil-meʼil yajtsʼaklomtak Cristoe snaʼojik ti skʼan jpʼeluk li kʼusi chalike, pe jech xtok te oy ta sjolik li kʼusi laj yichʼ alel kʼalal tstukʼibtas yalab xnichʼnabike. Pe bakʼintike mu baluk noʼox ti srasonajik xchiʼukike yuʼun xuʼ van skʼan junuk kastigo (Proverbios 22:15).

22. ¿Kʼusi skʼan koltael ta yaʼibel smelolal li jun olol mi laj yichʼ akʼbel kastigoe?

²² Mu koʼoluk li alab-nichʼnabiletike, jaʼ yuʼun jelajtik ti kʼuyelan chichʼik tukʼibtasele. Jlome «mu xlecub [o xtukʼib] ta eil» noʼox. Kʼalal chichʼik junuk kastigo kʼalal muʼyuk chchʼunik mantale xuʼ mu xbatik-o ta chʼayel (Proverbios 17:10; 23:13, 14; 29:19). Pe li olole skʼan me xaʼibe smelolal kʼu yuʼun ti chichʼ kastigoe. «Li nucul xchiʼuc taqʼuiele jaʼ sventa chbijub li ololetique.» (Proverbios 29:15; Job 6:24.) Pe oy noʼox spajeb li kastigoe. Li Jeovae xi laj yalbe li steklumale: «Ta jtuqʼuibtasot noʼox avaʼi jech cʼu chaʼal locʼ ta saʼel avuʼune» (Jeremías 46:28 xchaʼvokʼal, Ch). Li Vivliae chal ti muʼyuk lek mi jelav ta mas li yakʼel nukul o ti ta skʼakʼal oʼontonal chichʼ akʼele, ti xuʼ  chyaxubtasbe sbekʼtal o ti tsyayijes li olole (Proverbios 16:32).

23. ¿Kʼusi skʼan snaʼ li olol kʼalal ch-akʼbat kastigo yuʼun stot smeʼe?

²³ Kʼalal laj yalbe ti tstukʼibtas steklumal li Jeovae, baʼyel xi laj yalbee: «Mu xaxiʼ, [...] liʼ jchiʼinojoxuque» (Jeremías 46:28 sbavokʼal, Ch). Jaʼ noʼox jech ek, li lekil tukʼibtasel chakʼ li totil-meʼiletike mu me pʼajbiluk-o xa chaʼi sbaik li ololetike (Colosenses 3:21). Moʼoj, li olole skʼan me chiʼinbiluk chaʼi yuʼun stot kʼalal chtukʼibtasate.

24, 25. ¿Kʼusi ti xibal sba xchiʼuk ibal sba ti skʼan-o chabiel ta jkʼakʼaliltik li ololetike?

²⁴ Ep mukʼtik krixchanoetike, toj xmuyubaj laj yaʼiik kʼalal bikʼitik toʼoxe. Chvul ta sjolik ti jun yoʼonton chaʼi sbaike, ti snaʼojik ti chchabiatik yuʼun stot smeʼik kʼusuk ti chkʼot ta pasele. Li totil-meʼiletike tskʼanik ti jechuk chaʼi sba li yalab xnichʼnabike, pe li ta sokem balumil avie toj tsots xa ta chabiel li ololetike, mu toʼox jechuk maʼ li ta voʼnee.

 ²⁵ Jtos ti kʼusi xibal sba xchiʼuk ibal sba ti epajem leʼ xa tal ta sjayibal jabile, jaʼ li yilbajinel o yutsʼintael ololetike. Li ta Malaysia lume, ta lajuneb noʼox jabile epajem chanib velta taje. Ta Alemaniae te van 300,000 ololetik chlajik ta lutsʼel skotol jabil, xchiʼuk ta jun mukʼta lum ta Sudamericae chkʼot kʼalal ta baluneb miyon yepal, jech kʼuchaʼal laj yichʼ kʼelbel skʼoplale. Kʼux ta alel, pe jutuk mu skotoluk te noʼox chlajik ta ilbajinel ta snaik, ta stojolal krixchanoetik ti xojtikinik xchiʼuk ti spatoj-o yoʼontonike. Pe li ololetike skʼan lekuk chabibil yuʼun stot smeʼik ti jechuke. ¿Kʼuxi xuʼ xchabi yalab xnichʼnabik li totil-meʼiletike?

26. ¿Kʼutik yelan xuʼ xichʼ chabiel li ololetike, xchiʼuk kʼuxi xuʼ xkoltaatik li yojtikinele?

²⁶ Li kʼusitik kʼotem ta pasele chakʼ ta ilel ti ololetik ti mu masuk snabeik skʼoplal lutsʼbaile jaʼ toj kʼunik ta loʼlael, jech oxal chaʼa jtos ti kʼusi xuʼ chkoltaatik-oe jaʼ ti xichʼik chanubtasel ta sbikʼtalik noʼoxe. Li yojtikinobile jaʼ chpojatik sventa «mu [xbatik] ta chopol be. Mu xacʼ [batikuk] ta stojol li bochʼotic chopol cʼusitic chalique» (Proverbios 2:10-12). ¿Kʼusi ti skʼan xojtikinike? Jaʼ li beiltaseletik ta Vivliae, li kʼusi lek ta pasel xchiʼuk kʼusi muʼyuk lek ta pasele, ti snaʼikuk ti muʼyuk lek stalelal li jlom mukʼtik krixchanoetike xchiʼuk ti ololetike skʼan mu xchʼunbeik kʼalal ch-albatik ti akʼo spasik kʼusitik chopole (koʼoltaso xchiʼuk Daniel 1:4, 8; 3:16-18). Li chanubtasel liʼe mu junuk noʼox velta skʼan xichʼ akʼel. Jutuk mu skotoluk li ololetike skʼan akʼo xichʼik alilanbel li mantaletik sventa xvul lek ta sjolike. Kʼalal mukʼtik xaʼox jutuke, li totile skʼan me xichʼ ta mukʼ li stseb kʼalal muʼyuk tskʼel kʼalal tʼanal, kʼalal ch-atin o ta yan kʼusitike, xchiʼuk jech skʼan spas ek li meʼil ta stojolal li skereme, ti jaʼ jech chkʼot-o lek ta snopben olol li kʼusi leke. Ta melel, jtos ti kʼuyelan xuʼ lek xchabi ta ilbajinel yalab xnichʼnab li totil-meʼiletike jaʼ ti snabeikuk lek kʼuyelan xkuxlejalike.

27, 28. ¿Buchʼu ti mas lek xuʼ xkoltaatik li totil-meʼiletik sventa lek stsʼites li yalab xnichʼnabike?

²⁷ Akʼo mi toj vokol ta chanubtasel li ololetik ta sbikʼtalike, mu me jaʼuk sbainoj stukikuk li jchʼunolajel totil-meʼiletike. Ta skʼakʼalil jchapanvanejetike, kʼalal laj yaʼi ti chvokʼ xnichʼon jun vinik ti Manoa sbie, la skʼanbe beiltasel Jeova sventa stsʼites li xnichʼone. Li Jeovae la stakʼbe li s-orasione (Jueces 13:8, 12, 24).

²⁸ Jech li avi eke, li jchʼunolajel totil-meʼiletik ti tstsʼites yalab xnichʼnabike xuʼ skʼanbeik koltael Jeova ta orasion. Toj vokol maʼ totil-meʼilutike, pe mukʼ li matanale. Jun nupultsʼakal ti likemik ta Hawaie xi chalbe li totil-meʼiletike: «Lajcheb jabil oy avuʼunik sventa xa chanubtas avalab anichʼnabik ti yoʼ to mu x-ochik li ta jabiletik ti mas tsotsik xchiʼuk ti muʼyuk to staoj svaʼlejike. Pe mi chavakʼbeik yipal ta xchʼunel li beiltaseletik ta Vivliae, ta me xa muyubajik xchiʼuk jun avoʼontonik kʼalal chavilik ti tskʼan chtunik ta stojolal Jeova ta skotol yoʼontonike» (Proverbios 23:15, 16). Kʼalal mi jech kʼot ta nopel yuʼun li akerem o atsebe, ta sjunul me avoʼonton xi cha kʼan chaval eke: «Li col jnichʼontic chijyacʼbutic Mucʼul Diose jaʼ jcʼulejaltic».