1, 2. (a) Mɛni nɔ́ hetomi nɔ́ Yesu kɛ tsu ní kɛ tsɔɔ kaa Yuda bi a jami nya dali ɔmɛ yi anɔkuale? (b) Mɛni wa ma nyɛ maa kase ngɛ Yesu nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ mi kɛ kɔ jokuɛwi nɛ a yi jeha 20 lolo ɔ a he?

 BENƐ e piɛ bɔɔ nɛ Yesu ma gbo ɔ, e bi Yuda bi a jami nya dali ɔmɛ sane ko nɛ haa nɛ nɔ susuɔ níhi a he kɛ yaa tsitsaa. E bi mɛ ke: “Kɛ nyɛ susu kɛɛ? Nyumu ko ngɛ binyumuhi enyɔ. Ligbi ko ɔ, e ya nɔkɔtɔma a ngɔ, nɛ e de lɛ ke, ‘Ye bi mwɔnɛ ɔ, yaa tsu ní ngɛ ye wai ngmɔ ɔ mi.’ E he nɔ ke, ‘I be yae.’ Se pee se ɔ, e tsake e yi mi, nɛ e ho. Tsɛ ɔ ya jokuɛ ɔ hu ngɔ, nɛ e ya de lɛ jã nɔuu. E he nɔ ke, ‘Yoo Tsaatsɛ ma ya!’  Se e yɛ. Lɔ ɔ he ɔ, ni enyɔ ɔmɛ a kpɛti mɛnɔ lɛ pee nɔ́ nɛ a tsɛ ɔ suɔ?” Yuda bi a jami nya dali ɔmɛ he nɔ ke: “Nɔkɔtɔma a.”​​—Mateo 21:28-31.

² Yuda bi a jami nya dali nɛ a yi anɔkuale ɔ a he munyu lɛ Yesu ngɛ tue ɔ nɛ. A ngɛ kaa bi enyɔne ɔ. A wo Mawu si kaa a maa pee e suɔmi nya ní, se a yi a si womi ɔ nɔ. Fɔli fuu ma yɔse kaa nɔ́ hetomi nɔ́ nɛ Yesu kɛ tsu ní ɔ tsɔɔ kaa Yesu le níhi nɛ yaa nɔ ngɛ wekuhi a mi. Kaa bɔ nɛ Yesu tsɔɔ ngɛ nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ mi ɔ, behi fuu ɔ, e be gbɔjɔɔ kaa o maa le níhi nɛ ngɛ jokuɛwi a yi mi, aloo o maa tsɔɔ bɔ nɛ a maa pee a ní ha hwɔɔ se. Ke jokuɛ ko ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a, e tsɔsemi ma nyɛ maa ye ha e fɔli, se ke e ba wa a, e ba peeɔ nɔkɔtɔma kpakpa. Ke wa ngɛ jokuɛwi nɛ a yi jeha 20 lolo nɛ a tsɔɔ atua a he susue ɔ, e sa nɛ wa ha nɛ e hi wa juɛmi mi kaa a ma nyɛ ma tsake.

3. Mɛni he je nɛ e sɛ kaa fɔli kɛ oya yemi nɛ ma nya si kaa a bi ko ji atua tsɔlɔ ɔ?

³ Be komɛ ɔ, eko ɔ, o maa nu kaa jokuɛ ko nɛ e ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a tsɔ e fɔli a hɛ mi atua. Eko ɔ, mo nitsɛ po o le weku ko nɛ jokuɛ ko kaa jã ngɛ mi. Se kɛ̃ ɔ, pi be tsuaa be nɛ e ngɛ gbɔjɔɔ kaa wa maa le kaa jokuɛ ko ji atua tsɔlɔ nitsɛnitsɛ loo e pi atua tsɔlɔ. Be komɛ ngɛ nɛ jokuɛwi nɛ a tsɔse mɛ ngɛ we kake mi po ɔ, a kpɛti ni komɛ tsɔɔ atua nɛ ni komɛ lɛɛ a tsɔ we atua. Eko ɔ, wa nui nɔ́ he je nɛ e baa jã a sisi. Ke fɔli yɔse kaa a bi ko ngɛ hlae ma tsɔ atua a, mɛni e sa kaa a pee? Loko wa ma ha sane bimi nɛ ɔ heto ɔ, e sa nɛ waa le nɔ́ nɛ ji atua tsɔmi.

4-6. (a) Mɛni ji atua tsɔmi? (b) Ke jokuɛ ko nɛ e ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a gbo e fɔli a nɔ tue si kake loo si enyɔ ko ɔ, mɛni e sa kaa fɔli nɛ a kai?

⁴ Ngɛ e kpiti pomi mi ɔ, atua tsɔlɔ ji nɔ ko nɛ e bui  nihi nɛ a hɛɛ blɔ nya, nɛ e teɔ si kɛ woɔ mɛ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, “nɔ́ nɛ jokuɛyo suɔ peemi ji kuasia jemi.” (Abɛ 22:15) Enɛ ɔ he ɔ, ke wa ma de ɔ, jokuɛ tsuaa jokuɛ gbo e fɔli a nɔ tue hyɛ. Jokuɛwi peeɔ jã, titli ɔ, ke a ye kɛ je jeha 13 kɛ ya si 19 ɔ. Jamɛ a be ɔ mi ɔ, a nɔmlɔ tso kɛ a ní peepee tsakeɔ. Ke tsakemi ba nɔ ko si himi mi ɔ, nɔ ɔ haoɔ wawɛɛ. Enɛ ɔ baa wawɛɛ ngɛ jokuɛwi nɛ a ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a, a blɔ fa mi. Ke e ba jã a, mo ná nɛ o le kaa o bi ɔ ngɛ wae ba pee nɔkɔtɔma. Enɛ ɔ he ɔ, ke jokuɛwi ye kɛ je jeha 13 kɛ ya si 19 ɔ, a nui a fɔli a sisi, nɛ a fɔli hu nui mɛ sisi. Behi fuu ɔ, ke jokuɛwi su jamɛ a jeha amɛ a mi kɛ yaa a, a suɔ nɛ a pee nikɔtɔmahi a ní. Se a fɔli ɔmɛ hu sume lɛ jã.

⁵ Jokuɛ nɛ e yi jeha 20 lolo nɛ e ji atua tsɔlɔ ɔ kɛ e fɔli a blɔ tsɔɔmi tsu we ní. Se mo kai kaa ke nɔ ko gbo tue si kake aloo si enyɔ ko ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ we kaa atua tsɔlɔ ji lɛ. Jokuɛwi komɛ ngɛ nɛ ke o kɛ mɛ ngɛ Baiblo ɔ kasee ɔ, sisije ɔ, a bua be he jɔe, se eko ɔ, pi atua tsɔli ji mɛ. Ke fɔlɔ ji mo ɔ, o kɛ oya yemi nɛ ko ma nya si nɔuu kaa o bi ɔ ji atua tsɔlɔ.

⁶ Anɛ jokuɛwi tsuo nɛ a ye kɛ je jeha 13 kɛ ya si 19 ɔ lɛ a tsɔɔ a fɔli a hɛ mi atua lo? Pi jã kulaa ji sane ɔ. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, níhi a mi hlami tsɔɔ kaa a kpɛti nihi bɔɔ ko pɛ nɛ a tsɔɔ atua nɛ hɛdɔ ngɛ he. Nɛ ke jokuɛ ko tue mi ti, nɛ daa nɛ ɔ, e tsɔɔ e fɔli a hɛ mi atua hu nɛɛ? Mɛni he je nɛ eko ɔ, e ngɛ jã pee ɔ?

7. Mɛni blɔ nɔ nɛ Satan je ɔ ma nyɛ ma ha nɛ jokuɛ ko nɛ tsɔ atua ngɛ?

⁷ Níhi nɛ bɔle wɔ ngɛ Satan je nɛ ɔ mi ɔ ji nɔ́ titli nɛ haa nɛ nihi tsɔɔ atua. Baiblo ɔ de ke: “Wa le kaa  Mawu níhi ji wɔ, pohu je ɔ, Abosiami lɛ ngɛ nɔ yee.” (1 Yohane 5:19) Akɛnɛ Satan nɛ ngɛ je ɔ nɔ yee he je ɔ, je ɔ hyi tɔ kɛ ní peepee yayahi. E sa kaa Kristofohi nɛ a hwu kɛ si jamɛ a ní peepee ɔmɛ. (Yohane 17:15) Ní peepee nɛ ɔmɛ hí kulaa, a yeɔ nɔ awi, nɛ a náa nɔ nɔ he wami yaya pe be ko nɛ be ɔ. (2 Timoteo 3:1-5, 13) Ke fɔli tsɔɔ we a bimɛ ní, a bɔɛ mɛ kɔkɔ, nɛ a pui a he piɛ ɔ, ‘mumi nɛ ngɛ ní tsue ngɛ nihi nɛ a gboɔ Mawu tue ɔ a mi amlɔ nɛ ɔ,’ ma nyɛ ma ná mɛ hu a nɔ he wami. (Efeso Bi 2:2) Nɔ́ kpa hu nɛ ma nyɛ ma ná jokuɛwi a nɔ he wami ji, juamibi a nɔ nyɛmi. Baiblo ɔ de ke: “Nɔ nɛ kɛ kuasiahi bɔɔ ɔ, haomi lɛ baa e nɔ.” (Abɛ 13:20) Jã kɛ̃ nɛ nɔ nɛ kɛ nihi nɛ je nɛ ɔ mumi ɔ ná a nɔ he wami ɔ bɔɔ ɔ, lɛ hu je ɔ mumi ɔ ma nyɛ ma ná e nɔ he wami. Jokuɛwi hia yemi kɛ buami be tsuaa be. Ja jã loko a maa nu sisi kaa ke a kɛ Mawu sisi tomi mlaahi tsu ní ɔ, a ma ná he se.​​—Yesaya 48:17, 18.

8. Mɛni ma nyɛ ma ha nɛ jokuɛ ko ma tsɔ atua?

⁸ Ní peepee komɛ nɛ yaa nɔ ngɛ we ɔ mi ɔ hu ma nyɛ ma ha nɛ jokuɛ ko nɛ tsɔ atua. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke fɔlɔ ko kɛ dã numi pee e ní tsumi, aloo e kɛ tsopa yaya tsuɔ ní, aloo huno ɔ waa yo ɔ yi mi, aloo yo ɔ hu waa huno ɔ yi mi ɔ, a bimɛ nɛ a yi jeha 20 lolo ɔ be bumi náe kɛ ha wami. We komɛ ngɛ nɛ tue mi jɔmi ngɛ a mi. Se ngɛ jamɛ a we ɔmɛ a mi po ɔ, ke jokuɛ ko susu kaa e fɔli a bua jɔɛ e he ɔ, e ma nyɛ ma tsɔ atua. Se pi be tsuaa be nɛ nihi a ní peepee lɛ haa nɛ jokuɛwi nɛ a yi jeha 20 lolo ɔ tsɔɔ atua. Fɔli komɛ bɔɔ mɔde kaa a kɛ Baiblo mi sisi tomi mlaahi ma tsu ní, nɛ́ a po a bimɛ a he piɛ konɛ je ɔ nɛ ko ná a nɔ he wami. Se ngɛ enɛ ɔ tsuo se ɔ, a bimɛ ɔmɛ ekomɛ tsɔɔ atua. Mɛni he je? Ejakaa  wa yi mluku. Paulo de ke: “Nɔ kake lɛ pee yayami, nɛ yayami kɛ gbenɔ ba. Enɛ ɔ ha gbenɔ sã nimli tsuo, ejakaa nɔ tsuaa nɔ pee yayami.” (Roma Bi 5:12) Adam ji atua tsɔlɔ nɛ foɔ lɛ pɛ e nɔ́ mi. E kɛ yayami sã e bimɛ tsuo. Nihewi kɛ Yihewi komɛ hu tsɔɔ atua kaa bɔ nɛ Adam pee ɔ.

9. Mɛni ji ní kpa komɛ hu nɛ ma nyɛ ma ha nɛ jokuɛwi ma tsɔ atua?

⁹ Ke fɔli kɛ a nane mɛ si, aloo a peeɔ kpɛii tsɔ ngɛ a bimɛ ɔmɛ a tsɔsemi mi ɔ, lɔ ɔ hu haa nɛ jokuɛwi nɛ a ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a tsɔɔ atua. (Kolose Bi 3:21) Fɔli komɛ nɛ a susuɔ a bimɛ a he ɔ pa peeɔ kpɛii tsɔ ngɛ a bimɛ ɔmɛ a nɔ. Fɔli komɛ hu ngmɛɔ a bimɛ blɔ nɛ a peeɔ a tsui nya ní. A kɛ blɔ tsɔɔmi nɛ sa ha we a bimɛ nɛ a yi jeha 20 lolo nɛ a be níhi a si kpami ko ɔ. Pi be tsuaa be nɛ e ngɛ gbɔjɔɔ kaa o maa le be nɛ e sa kaa o kɛ o nane nɛ ma si, kɛ be nɛ e sa kaa o ngmɛ mɛ blɔ nɛ a pee níhi ngɛ a dɛhe. Jokuɛ tsuaa jokuɛ kɛ tsɔsemi nɛ e sa kaa a kɛ ha lɛ. Jokuɛwi komɛ ngɛ nɛ e sa nɛ fɔli a hɛ nɛ hi a he wawɛɛ. Se ke fɔli pee kpɛii tsɔ ngɛ a bimɛ a nɔ ɔ, e kɛ haomi baa, nɛ ke a ngmɛɔ a bimɛ ɔmɛ blɔ nɛ a peeɔ a tsui nya ní ɔ, lɔ ɔ hu kɛ haomi baa. Nɔ hyɛmi ní enyɔ komɛ ngɛ Baiblo ɔ mi nɛ ma nyɛ maa ye bua fɔli konɛ a ko pee ní enyɔ nɛ ɔmɛ.

10. E ngɛ mi kaa Eli ji osɔfo nɛ yeɔ anɔkuale mohu lɛɛ, se mɛni he je nɛ e ji fɔlɔ yaya a?

¹⁰ Osɔfo nɔkɔtɔma ko hi si ngɛ Israel bi ɔmɛ a be ɔ mi nɛ a tsɛɛ lɛ ke Eli. E ji bitsɛ. Atsinyɛ jemi ko be he kaa e le Mawu Mlaa a saminya, ejakaa e kɛ jeha 40 sɔuu nɛ ye osɔfo. E ngɛ heii kaa Eli kɛ anɔkuale yemi sɔmɔ kaa osɔfo, nɛ eko ɔ, e tsɔɔ  e bimɛ Hofni kɛ Finehas Mawu Mlaa a saminya. Se Eli ngmɛɔ e bimɛ ɔmɛ blɔ nɛ a peeɔ a tsui nya ní tsɔ. Hofni kɛ Finehas sɔmɔ kaa osɔfohi, se a ji “yakayaka nimli.” A nya mi ngɔɔ mɛ, nɛ a suɔ yihi hulɔ. Ke a tsu a zo ní ɔmɛ ngɛ he klɔuklɔu ɔ, Eli nyɛ we nɛ e kɛ e nane nɛ ma si konɛ e kpa mɛ osɔfo yemi. E kɛ hɛdɔ kã we a hɛ mi. Enɛ ɔ nɛ Eli pee ɔ tsɔɔ kaa e wo e bimɛ ɔmɛ a hɛ mi nyami mohu pe Mawu. Enɛ ɔ ha nɛ Eli bimɛ ɔmɛ wo Yehowa jami klɔuu ɔ he mu, nɛ nyagbenyagbe ɔ, weku ɔ tsuo hɛ mi kpata.​​—1 Samuel 2:12-17, 22-25, 29; 3:13, 14; 4:11-22.

11. Mɛni fɔli ma nyɛ maa kase kɛ je Eli sane ɔ mi?

¹¹ E ngɛ mi kaa Eli bimɛ ɔmɛ wa momo loko a bɔni je mi bami yaya nɛ ɔ kpo jemi mohu lɛɛ, se nɔ́ nɛ a pee ɔ tsɔɔ kaa e sa nɛ fɔli nɛ a tsɔse a bimɛ saminya. (Kɛ to Abɛ 29:21 ɔ he.) Eko ɔ, fɔli komɛ ma susu kaa ke a ngmɛɛɔ a bimɛ ɔmɛ a he nɛ a peeɔ a tsui nya ní ɔ, lɔ ɔ tsɔɔ kaa a suɔ mɛ. Enɛ ɔ he ɔ, ke a ngɛ a bimɛ ɔmɛ tsɔsee ɔ, a kɛ a nane mɛ si ngɛ níhi a he. Ke jokuɛwi ɔmɛ kɛ Mawu sisi tomi mlaahi tsu we ní po ɔ, a tsɔse we mɛ. Akɛnɛ a ngmɛɔ jokuɛwi ɔmɛ blɔ nɛ a peeɔ a tsui nya ní he je ɔ, jokuɛwi ɔmɛ bui mɛ nɛ a bui ni kpahi hulɔ.​​—Kɛ to Fiɛlɔ 8:11 ɔ he.

12. Mɛni Rehoboam pee nɛ e hí?

¹² Rehoboam hu pee kpɛii tsɔ. Lɛ ji nyagbe matsɛ nɛ ye Israel ma a tsuo nɔ, se e pee we e he matsɛ kpakpa. Rehoboam ji nɔ nɛ ba ye e tsɛ Salomo se. Salomo yi nɔ ɔ, Israel bi ɔmɛ be bua jɔmi, ejakaa Salomo wa mɛ yi mi. Benɛ Rehoboam ba ye tsɛ ɔ, anɛ e na ma bi ɔmɛ mɔbɔ lo? Ohoo. Benɛ ma mi bi ɔmɛ tsɔ ya de lɛ kaa e gbɔjɔ níhi a mi ha mɛ bɔɔ ɔ, Rehoboam bui nɔ́ nɛ ma nimeli ɔmɛ de lɛ kaa e de  ma mi bi ɔmɛ ɔ tue. E de ma mi bi ɔmɛ kaa e maa wa mɛ yi mi po pe bɔ nɛ e tsɛ Salomo pee ɔ. E he nɔ womi ɔ ha nɛ wɛtso nyɔngma nɛ ngɛ yiti je ɔ tsɔ atua, nɛ e matsɛ yemi ɔ mi gba enyɔ.​​—1 Matsɛmɛ 12:1-21; 2 Kronika 10:19.

13. Mɛni fɔli maa pee konɛ a ko pee a ní kaa Rehoboam?

¹³ Fɔli ma nyɛ maa kase níhi nɛ a he hia ngɛ Rehoboam sane ɔ mi. E sa nɛ a ‘hla Yehowa se blɔ,’ nɛ a sɔle, konɛ a kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi nɛ tsɔse a bimɛ. (La 105:4) Fiɛlɔ 7:7 ɔ de ke: “Amimi yemi haa ní lelɔ peeɔ kuasia.” Ke o kɛ blɔ tsɔɔmi nɛ sa ha jokuɛwi nɛ a ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a, a maa wa ba pee nikɔtɔma kpakpahi. Se e sɛ nɛ fɔli nɛ a pee kpɛii tsɔ ngɛ jokuɛwi a nɔ. Lɔ ɔ ma nyɛ ma ha nɛ jokuɛwi ɔmɛ ma lulu. Ke fɔli pee we kpɛii tsɔ ngɛ a bimɛ a nɔ, nɛ a tsɔɔ mɛ níhi nɛ a ma nyɛ maa pee kɛ níhi nɛ a be nyɛe maa pee ɔ, e he maa wa kaa bimɛ ɔmɛ ma tsɔ atua.

14, 15. Kɛ e sa kaa fɔli nɛ a bu a bimɛ nɛ a ngɛ wae ɔ ha kɛɛ?

¹⁴ Ke jokuɛwi ngɛ wae ba pee nikɔtɔmahi ɔ, fɔli a bua jɔɔ. Se eko ɔ, ke bimɛ ɔmɛ suɔ nɛ a hi a dɛhe ɔ, e gbaa fɔli ɔmɛ a nya. Ke o bi ko ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa nɛ e bui o munyu tue be komɛ ɔ, ko ha nɛ lɔ ɔ nɛ pee mo nyakpɛ. E sa kaa fɔli nɛ a ji Kristofohi ɔ nɛ kai kaa e he hia nɛ a tsɔse a bimɛ ɔmɛ konɛ a ba pee Kristofohi kpakpahi nɛ a le a blɔ nya ní tsumi.​​—Kɛ to 1 Korinto Bi 13:11; Efeso Bi 4:13, 14 ɔ he.

¹⁵ Ke jokuɛwi nɛ a yi jeha 20 lolo ɔ suɔ kaa a maa pee ní komɛ ngɛ mɛ nitsɛmɛ a dɛhe nɛ fɔli ɔmɛ a  bua jɔɛ he po ɔ, e sɛ nɛ fɔli ɔmɛ nɛ a tsi a nya. E he hia nɛ jokuɛwi nɛ́ a wa ba pee nikɔtɔmahi nɛ a nyɛ nɛ a hi a dɛhe. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, jokuɛwi komɛ ngɛ nɛ a peeɔ a ní kaa nikɔtɔmahi. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ Matsɛ Yosia ye maa pee jeha 15 ɔ, Baiblo ɔ de ngɛ e he ke: “Benɛ e wɛ sãasãa a, e bɔni e nɛ̃ David Mawu ɔ jami.” Yosia wɛ mohu lɛɛ, se e juɛmi mi kuɔ.​​—2 Kronika 34:1-3.

16. Ke jokuɛwi suɔ kaa a hi a dɛhe ɔ, mɛni e sa kaa a kai?

¹⁶ Se kɛ̃ ɔ, nɔ́ tsuaa nɔ́ nɛ nɔ ko maa pee ngɛ e dɛhe ɔ, e maa bu he akɔtaa. Lɔ ɔ he ɔ, ke o bi nɛ e piɛ bɔɔ nɛ e maa ye jeha 20 ɔ mwɔ e yi mi kpɔ ngɛ blɔ ko nɔ, nɛ nɔ́ ko je mi kɛ ba a, ha nɛ lɛ nitsɛ e tsu he ní. Sisi tomi mlaa a ji, “Nɔ́ nɛ nɔmlɔ du ɔ, lɔ ɔ nɔuu e ma kpa.” (Galatia Bi 6:7) Fɔli be nyɛe maa da sanehi a mi ha a bimɛ daa. Nɛ ke o bi ɔ ngɛ hlae maa pee nɔ́ ko nɛ hí sãasãa hu nɛɛ? E sa nɛ o tsi e nya. Eko ɔ, o maa tsɔɔ lɛ nɔ́ he je nɛ o sume kaa e pee ɔ. Se hyɛ nɛ hi nɛ o ko tsake o juɛmi. (Kɛ to Mateo 5:37 ɔ he.) E sa nɛ o kɛ gbi blɛuu nɛ tsɔɔ lɛ níhi a nya, ejakaa “ke o kɛ gbi blɛuu ha munyu heto ɔ, e tsiɔ abofu nya.”​​—Abɛ 15:1.

17. Mɛni ji yemi kɛ buami komɛ nɛ fɔli kɛ ma nyɛ ma ha nihewi kɛ yihewi?

¹⁷ Ke fɔli wo jokuɛwi mlaa ngɛ nɔ́ ko he nɛ jokuɛwi ɔmɛ a bua jɔɛ he po ɔ, e sa nɛ fɔli ɔmɛ kɛ a nane nɛ ma si konɛ jokuɛwi ɔmɛ nɛ a le kaa a fɔli ɔmɛ yeɔ a munyu nɔ. Ke fɔli woɔ mlaa nɛ a tsakeɔ a nya ngɛ he kpamisaa a, jokuɛwi ɔmɛ luluɔ. Jehanɛ se hu ɔ, ke fɔli ye bua a bimɛ nɛ a yi jeha 20 lolo ɔ, lɔ ɔ ma ha nɛ a ma ná kã, nɛ a be zo gboe, nɛ a maa wa ba pee nikɔtɔma kpakpahi. Jokuɛwi a bua jɔɔ ke a na kaa a fɔli he mɛ ye.​​—Kɛ to Yesaya 35:3, 4; Luka 16:10; 19:17 ɔ he.

18. Mɛni wehi a mi a tsɔseɔ jokuɛ komɛ ngɛ nɛ lɔ ɔ tsuo se ɔ, a waa ba peeɔ nikɔtɔma kpakpahi?

 ¹⁸ Fɔli le kaa ke tue mi jɔmi, kake peemi, kɛ suɔmi ngɛ weku ɔ mi ɔ, jokuɛwi ɔmɛ waa ba peeɔ nikɔtɔma kpakpahi. (Efeso Bi 4:31, 32; Yakobo 3:17, 18) Ngɛ wehi fuu a mi ɔ, fɔli komɛ kɛ dã numi peeɔ a ní tsumi nɛ a peeɔ yi wu tso ní kpahi, se jokuɛwi fuu waa ngɛ wehi kaa kikɛ ɔ a mi ba peeɔ nikɔtɔma kpakpahi. Enɛ ɔ he ɔ, ke o ji fɔlɔ ɔ, ha nɛ o bimɛ nɛ a ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a nɛ a nu he kaa o suɔ mɛ, nɛ o ngɛ a he deka. Enɛ ɔ ma ha nɛ a maa wa ba pee nikɔtɔma kpakpahi nɛ o ma nyɛ maa fĩa kɛ fɔ a nɔ. Ke e he hia kaa o tsi o bimɛ ɔmɛ a nya ngɛ ní komɛ a he, nɛ o ngɔ Ngmami ɔ mi sisi tomi mlaahi kɛ tsɔse mɛ ɔ, moo pee jã.​​—Kɛ to Abɛ 27:11 ɔ he.

19. Ke fɔli ngɛ a bimɛ tsɔsee konɛ a ba a je mi saminya a, mɛni e sa kaa bimɛ ɔmɛ hu nɛ a pee?

¹⁹ Ke fɔli tsɔse a bimɛ saminya a, bimɛ ɔmɛ náa he se. Abɛ 22:6 de ke: “Tsɔse jokuɛyo nɛ e le bɔ nɛ e maa ba e je mi ha, nɛ ke e wa a, e hɛ be nɔ jee.” Nɛ bimɛ nɛ a ngɛ fɔli kpakpahi se a kɛ haomihi nɛ a nya wa kpeɔ ɔ hu nɛɛ? Anɛ e nyɛɔ baa jã lo? Ee, e nyɛɔ baa jã. Munyu kpahi nɛ ngɛ abɛ womi ɔ mi ɔ tsɔɔ kaa e ji bi ɔ blɔ nya ní tsumi kaa e ‘bu e fɔli tue.’ (Abɛ 1:8) Lɔ ɔ he ɔ, loko tue mi jɔmi maa hi weku ɔ mi ɔ, e sa nɛ fɔli ɔmɛ kɛ bimɛ ɔmɛ tsuo nɛ ngɔ Baiblo sisi tomi mlaahi kɛ tsu ní. Ke kake peemi be fɔli kɛ a bimɛ a kpɛti ɔ, e kɛ haomi baa.

20. Ke tlukaa nɛ jokuɛ ko tɔ̃ ɔ, mɛni blɔ nɔ e sa kaa fɔli nɛ a gu kɛ ye bua lɛ?

²⁰ Ke jokuɛ ko nɛ e ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a pee nɔ́ ko nɛ dɛ, nɛ lɔ ɔ ngɔ haomi kɛ ba e nɔ ɔ, kɛ e sa kaa fɔli nɛ pee a ní ha kɛɛ? Jamɛ a be ɔ mi titli nɛ  e he hia kaa fɔli nɛ a ye bua lɛ. E sa nɛ fɔli ɔmɛ nɛ a le kaa a bi ɔ be níhi a si kpami tsɔ, enɛ ɔ he ɔ, e sɛ nɛ a mi mi nɛ fu pe nine. Paulo wo nikɔtɔmahi nɛ ngɛ asafo ɔ mi ɔ ga ke: “Ye nyɛmimɛ, ke nyɛ ti nɔ ko tɔ̃ ɔ, nyɛ ni nɛmɛ nɛ Mawu mumi ɔ ngɛ nyɛ mi ɔ, nyɛɛ bɔ mɔde nɛ nyɛɛ ngɔ lɛ kɛ ba blɔ dadɛ nɔ. Nyɛɛ to nyɛ tsui si blɛuu kɛ pee nɔ́ nɛ ɔ.” (Galatia Bi 6:1) Ke tlukaa nɛ jokuɛ ko tɔ̃ ɔ, e sa nɛ fɔli hu nɛ a to a tsui si blɛuu kɛ ye bua lɛ. E sa nɛ a tsɔɔ jokuɛ ɔ nɔ́ he je nɛ e dɛ blɔ kaa e peeɔ jã, konɛ a ye bua lɛ nɛ e ko pee jã hu. E sa nɛ fɔli ɔmɛ nɛ a ha nɛ e mi nɛ tɛ̃ ha lɛ kaa e su yaya a he munyu nɛ a ngɛ tue, se pi lɛ nɔmlɔ ɔ nɛ e hí.​​—Kɛ to Yuda 22, 23 ɔ he.

21. Ke jokuɛ ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he ɔ, mɛni e sa kaa e fɔli nɛ a pee?

²¹ Nɛ ke jokuɛ ɔ pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he hu nɛɛ? Ke e ba jã a, tsa pi fɔli ɔmɛ pɛ kɛkɛ nɛ e sa kaa a ye bua lɛ. Ke nɔ ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he ngɛ asafo ɔ mi ɔ, e sa nɛ e pia e he, nɛ e ya na asafo mi nikɔtɔma amɛ nɛ a ye bua lɛ. (Yakobo 5:14-16) Ke nɔ ɔ tsake e tsui ɔ, asafo mi nikɔtɔma amɛ yeɔ bua lɛ konɛ e dla e kɛ Mawu a kpɛti. Ngɛ weku ɔ mi ɔ, ke jokuɛ ko nɛ e ye jeha 13 kɛ yaa a tɔ̃ ɔ, e fɔli ɔmɛ ji nihi nɛ e sa kaa a ye bua lɛ. Se a kɛ asafo mi nikɔtɔma amɛ ma nyɛ ma susu sane ɔ he. Ke jokuɛ ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he ɔ, e sɛ nɛ fɔli ɔmɛ nɛ laa asafo mi nikɔtɔma amɛ nɔ́ ko nɔ.

22. Mɛni fɔli ma nyɛ maa kase ngɛ Yehowa he ke a bi ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he?

²² Ke fɔlɔ ko bi ná nyagba nɛ hɛdɔ ngɛ he ɔ, fɔlɔ ɔ haoɔ wawɛɛ. Akɛnɛ fɔli ɔmɛ haoɔ wawɛɛ he je ɔ, eko ɔ, a ma susu kaa e sa nɛ a wo jokuɛ ɔ he gbeye. Se ke a pee jã a, lɔ ɔ ma puɛ sane ɔ kulaa. E sa nɛ fɔli nɛ a kai kaa bɔ nɛ a maa pee a ní ha ngɛ haomi  be kaa kikɛ ɔ mi ɔ, nɛ maa tsɔɔ bɔ nɛ jokuɛ ɔ maa pee e ní ha hwɔɔ se. E sa nɛ fɔli nɛ kai hu kaa ke Israel bi ɔmɛ tɔ̃ nɛ a pia a he ɔ, Yehowa kɛ paa mɛ. Yehowa je suɔmi mi nɛ e de mɛ ke: “Jehanɛ, nyɛɛ ba nɛ wɔ tsuo wa susu he. Ke nyɛ he yayami ɔ tsu kaa mɛni po, ma ha e ma hiɛ futaa kaa snoo, loo jijɔ he bwɔmi.” (Yesaya 1:18) E sa nɛ fɔli nɛ a kase Yehowa!

23. Ke jokuɛ ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he ɔ, kɛ e sa kaa fɔli nɛ a pee a ní ha kɛɛ? Mɛni nɛ e sɛ kaa fɔli nɛ a pee?

²³ Enɛ ɔ he ɔ, ke o bi ko tɔ̃ ɔ, moo bɔ mɔde nɛ o ngɔ lɛ kɛ ba blɔ dadɛ nɔ. Mo hla yemi kɛ buami kɛ je fɔli nɛ a ngɛ níhi a si kpami kɛ asafo mi nikɔtɔmahi a ngɔ. (Abɛ 11:14) Moo to o tsui si ha o bi ɔ. Koo tu munyu ko nɛ maa hao lɛ, nɛ jã kɛ̃ nɛ e sɛ nɛ o pee nɔ́ ko nɛ maa hao lɛ hulɔ. Ke o peeɔ níhi kaa jã a, lɔ ɔ ma nyɛ maa fiee o bi ɔ kɛ je o he. O mi mi nɛ ko fu o bi ɔ tsɔ. (Kolose Bi 3:8) Ko je o nine ngɛ e he. (1 Korinto Bi 13:4, 7) E ngɛ mi kaa nɔ́ nɛ o bi ɔ pee ɔ hí mohu lɛɛ, se ko ná e he abofu, nɛ o kɛ lɛ nɛ ko ye dade nɔ ku hulɔ. Nɔ́ nɛ he hia titli ji kaa e sa nɛ fɔli ɔmɛ nɛ bɔ mɔde kaa a maa pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa. E sa nɛ a ha nɛ hemi kɛ yemi nɛ a ngɛ ngɛ Mawu mi ɔ hu mi nɛ wa.

24. Mɛni jokuɛ komɛ peeɔ ngɛ Kristofohi a weku komɛ a mi, nɛ kɛ e sa kaa fɔli nɛ a tsu he ní ha kɛɛ?

²⁴ Be komɛ ɔ, jokuɛwi nɛ a ye kɛ je jeha 13 kɛ yaa a, nyɛɔ tsɔɔ atua, nɛ a kpliiɔ a tsui kaa a kɛ Kristofohi a sisi tomi mlaahi be ní tsue hu. Ke o bi ko pee jã a, e sa nɛ o je o nine ngɛ e he, konɛ o ye bua weku mi bimɛ nɛ piɛ ɔ mohu. Koo ngɔ o juɛmi kɛ fɔ atua tsɔlɔ ɔ nɔ, nɛ o juɛmi nɛ ba je jokuɛwi kpahi nɛ piɛ ɔ  a nɔ. Ha weku mi bimɛ kpa amɛ nɛ a le nɔ́ nɛ ngɛ nɔ yae. Mo de mɛ níhi nɛ e he hia kaa a le ɔ pɛ, nɛ́ o wo mɛ he wami.​​—Kɛ to Abɛ 20:18 ɔ he.

25. (a) Ke jokuɛ ko tsɔ atua, nɛ e kplii e tsui ɔ, mɛni fɔli ma nyɛ maa pee? (b) Ke jokuɛ ko tsɔ atua a, mɛni e sɛ kaa fɔli nɛ a pee?

²⁵ Bɔfo Yohane tu nɔ ko nɛ e tsɔ atua, nɛ e kplii e tsui ngɛ asafo ɔ mi ɔ he munyu. E de ke: “Nyɛ ko he lɛ atuu, nɛ́ nyɛ ba de lɛ ke, ‘He manye!’ tete po.” (2 Yohane 10) Ke jokuɛ ko ye kɛ je jeha 18 kɛ yaa nɛ e tsɔ atua, nɛ e kplii e tsui ɔ, fɔli kɛ ga womi nɛ ɔ ma nyɛ ma tsu ní. E ngɛ mi kaa enɛ ɔ peemi maa ye ha fɔli mohu lɛɛ, se be komɛ ɔ, e he maa hia nɛ a pee jã kɛ po ni kpahi nɛ a ngɛ weku ɔ mi ɔ a he piɛ. E he hia nɛ o po o weku mi bimɛ ɔmɛ a he piɛ, nɛ o hyɛ a nɔ be tsuaa be. Enɛ ɔ he ɔ, yaa nɔ nɛ o ye bua mɛ konɛ a ba a je mi saminya. O kɛ o bimɛ kpa amɛ nɛ sɛɛ ní. Moo le níhi nɛ a peeɔ ngɛ sukuu kɛ asafo ɔ mi. Jehanɛ se hu ɔ, ha nɛ a le kaa o suɔ atua tsɔlɔ ɔ sane, se o bua nɛ jɔɛ e subai ɔ he. Ko de mɛ ke atua tsɔlɔ ɔ hí, mohu ɔ, de mɛ ke atua tsɔlɔ ɔ je mi bami nɛ hí. Benɛ Yakob bimɛ enyɔ komɛ ya pee nɔ́ yaya ko nɛ lɔ ɔ ngɔ haomi kɛ ba weku ɔ nɔ ɔ, Yakob tu munyu kɛ si nɔ́ yaya nɛ e bimɛ ɔmɛ ya pee ɔ, se pi e bimɛ ɔmɛ.​​—1 Mose 34:1-31; 49:5-7.

26. Mɛni fɔli kɛ ma nyɛ maa wo a bua ke a bi ko tsɔ atua?

²⁶ Eko ɔ, o ma susu kaa mo lɛ o ha nɛ jokuɛ ɔ tsɔ atua a nɛ. Se anɛ o na kaa o tsɔse mɛ saminya, nɛ o kɛ Yehowa ga womi hu tsu ní loko e ba jã a lo? Ke jã a, lɛɛ e sɛ nɛ o pia o he. Mo kai kaa fɔlɔ ko be nɛ e ye mluku, se o bɔ mɔde kaa o maa pee o he fɔlɔ kpakpa. (Kɛ to Bɔfo Ɔmɛ A Ní Tsumi 20:26 ɔ he.) Ke weku mi bimɛ ɔmɛ a kpɛti nɔ ko tsɔ atua nɛ e kplii e tsui ɔ, e dɔɔ nɔ wawɛɛ. Ke nɔ́ ko kaa jã ba o nɔ ɔ,  mo ná nɔ mi mami kaa Mawu le kaa e ngɛ mo haoe. E kua we e sɔmɔli nɛ yeɔ lɛ anɔkuale ɔ, enɛ ɔ he ɔ, e be mo kuae kɔkɔɔkɔ. (La 27:10) Moo fia o pɛɛ si kaa o maa po o bimɛ kpa amɛ a he piɛ, konɛ a ya nɔ nɛ a sɔmɔ Yehowa.

27. Kaa bɔ nɛ e ba ngɛ bi kó bɔlɔ ɔ blɔ fa mi ɔ, mɛni fɔli nɛ a bimɛ tsɔ atua a ma nyɛ maa hyɛ blɔ?

²⁷ Jehanɛ se hu ɔ, e sɛ nɛ o kɔni mi nɛ jɔ̃ kɔkɔɔkɔ. Nyagbenyagbe ɔ, o bi ɔ ma nyɛ ma kai tsɔsemi kpakpa nɛ o kɛ ha lɛ ɔ, nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ e tsake e je mi bami. (Fiɛlɔ 11:6) Fɔli fuu kɛ si himi ko kaa kikɛ kpe hyɛ. Se nyagbenyagbe ɔ, a ti nihi fuu a bimɛ nɛ a tsɔ atua a, tsake a je mi bami kaa bɔ nɛ bi kó bɔlɔ ɔ ngɛ Yesu nɔ́ hetomi nɔ́ ɔ mi ɔ hu pee ɔ. (Luka 15:11-32) E ma nyɛ maa ba jã ngɛ mo hu o blɔ fa mi.