Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE NSUU

Atuadelɛnli Wɔ Sua Nu Ɛkɛ Ɔ?

Atuadelɛnli Wɔ Sua Nu Ɛkɛ Ɔ?

1, 2. (a) Edwɛkɛ boni a Gyisɛse vale hwenle adwenle ziele Dwuu ɛzonlenlɛ nu adekilevolɛma mɔɔ anli nɔhalɛ la azo ɛ? (b) Mgbavolɛ nee mbɛlɛra nwo debie boni a yɛsukoa yɛfi Gyisɛse edwɛkɛ ne anu a?

ƆKA ekyii na Gyisɛse awu la, ɔbizale Dwuu ɛzonlenlɛ nu adekilevolɛma ne mɔ kpuyia mɔɔ maa bɛdwenle la. Ɔhanle kɛ: “Kɛ bɛdwenle ɛhye anwo bɛse ɛ? Nrenya bie lɛ ɔ mra mrenya nwiɔ. Ɔhɔle mɔɔ lumua la anwo ɛkɛ ne ɔhɔzele ye kɛ, ‘Me ra, ɛnɛ kɔyɛ gyima wɔ me vanye egyinli ne anu.’ Na ɔbuale ye kɛ, ‘Menrɛhɔ.’ Noko nzinlii ɔnlunle ɔ nwo na ɔhɔle. Ɔhɔle ko ne noko ɛkɛ ne na ɔhɔhanle edwɛkɛ ko ne ala ɔhilele ye. Na ɔbuale kɛ, ‘Egya, mebahɔ.’ Noko yeangɔ. Ɛnee ngakula nwiɔ ɛhye, bɛ nuhua boni a yɛle ɔ ze ɛhulolɛdeɛ a?” Dwuu adekilevolɛma ne mɔ zele ye kɛ: “Mɔɔ lumua la ɔ.”​—Mateyu 21:28-31.

2 Ɛnee Gyisɛse ɛlɛsi zo wɔ ɛke kɛ Dwuu mgbanyima ne mɔ ɛnli nɔhalɛ. Ɛnee bɛle kɛ kakula nrenya ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ la, bɛbɔ ɛwɔkɛ kɛ bɛbayɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ noko akee bɛnli bɛ ɛwɔkɛ zo. Noko awovolɛ dɔɔnwo balie ado nu kɛ ɛnee Gyisɛse ngilehilelɛ ne gyi abusua asetɛnla mɔɔ ɔte ɔ bo kpalɛ la azo. Kɛmɔ Gyisɛse ndonwo ne kile la, ɔta ɔyɛ se kɛ awie kɛnwu debie mɔɔ ngakula ɛlɛdwenle nwolɛ anzɛɛ debie mɔɔ bɛbayɛ la. Kakula nwo bahola ayɛ ɛvɛlɛ dɔɔnwo wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛnyi la, noko ɔkola ɔnyi ɔyɛ kpanyinli mɔɔ anye gyi ɔ ti anwo, na bɛbu ye kpalɛ la. Ɔwɔ kɛ yɛmaa ɛhye tɛnla yɛ adwenle nu wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu ngyegyelɛ mɔɔ ngakula atuadelɛ fa ba la anwo la.

NWANE A ƐDE ATUA A?

3. Duzu ati a ɔnle kɛ awovolɛ ka ye ndɛndɛ kɛ kakula bie ɛde atua ɛ?

3 Ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la, bie a ɛbade ngakula mɔɔ ɛlɛnyi mɔɔ bɛte atua bɔkɔɔ bɛtia bɛ awovolɛ la anwo edwɛkɛ. Bie a ɛze abusua bie mɔɔ kakula mɔɔ ɛlɛnyi wɔ nu mɔɔ bɛngola ye bele a. Noko akee, ɔyɛ se kɛ bɛkɛnwu kɛ kakula bie amgba ɛde atua. Eza ɔbahola yeayɛ se kɛ bɛkɛde deɛmɔti ngakula bie mɔ te atua noko bie mɔ​—mɔɔ bie a bɛwɔ awuke ko ne ala anu​—ɛnyɛ zɔ la. Saa awovolɛ suzu kɛ bɛ ra ko ɛdu ɔ gye kɛ ɔte atua a, duzu a ɔwɔ kɛ bɛyɛ a? Amaa yɛabua ɛhye la, ɔwɔ kɛ yɛdumua yɛka debie mɔɔ kile kɛ awie ɛde atua la anwo edwɛkɛ.

4-6. (a) Duzu a kile kɛ awie ɛde atua a? (b) Saa kakula mɔɔ ɛlɛnyi la te atua ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la a, duzu a ɔwɔ kɛ awovolɛ kakye a?

4 Yɛka ye sikalɛ a, atuadelɛnli a le awie mɔɔ ɔ nye fuu ɔta ɔyɛ anzosesebɛ anzɛɛ ɔdwazo ɔtia na ɔmbu tumililɛ la. Nɔhalɛ nu, ‘ngoaseade yɛ kakula fɛ.’ (Mrɛlɛbulɛ 22:15) Yemɔti, ɔdwu mekɛ bie a ngakula kɔsɔɔti dwazo tia awovolɛ tumi yɛɛ tumi gyɛne. Ɛhye le zɔ titile wɔ mekɛ mɔɔ mgbavolɛ nee mbɛlɛra ɛlɛnyi wɔ bɛ nwonane nee bɛ nganeɛdelɛ nu la. Nzenzaleɛ mɔɔ ba awie ɛbɛlabɔlɛ nu la fa adwenledwenle ba, na mgbavolɛ nee mbɛlɛra ɛlɛnyi noko a ɔfa nzenzaleɛ dɔɔnwo ɔba. Ɛ ra kakula nrenya anzɛɛ raalɛ ɛlɛnyi ayɛ kpanyinli. Ɔlua ɛhye ati, ɔyɛ a awovolɛ yɛɛ mgbavolɛ nee mbɛlɛra bie mɔ anloa ɛnzɛ bɛ nwo. Ɔyɛ a awovolɛ te nganeɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye bɛtɛɛ, noko ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la kpondɛ ye ndɛndɛ.

5 Kakula mɔɔ ɛlɛnyi mɔɔ ɛde atua la kpo ye awovolɛ ngyinlazo. Kakye noko kɛ, saa kakula yɛ anzosesebɛ ekyi a ɔngile kɛ ɔlɛte atua. Ɔba ye sunsum nu ninyɛne nwo a, ngakula bie mɔ anye ɛnlie Baebolo ne anu nɔhalɛ ne anwo wɔ mɔlebɛbo ne, noko ɔngile kɛ bɛde atua. Kɛ awovolɛ la, ɔnle kɛ ɛka ye ndɛndɛ kɛ ɛ ra ɛde atua.

6 Asoo ngakula fa mekɛ mɔɔ bɛlɛnyi la kɔsɔɔti te atua tia bɛ awovolɛ tumililɛ? Kyɛkyɛ, ɔnle zɔ fee. Nɔhalɛ nu, daselɛ kile kɛ asɛɛ ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la anu ekyi bie ala a te atua a. Na kakula mɔɔ yɛ anzosesebɛ na ɔta ɔte atua la ɛ? Duzu a bahola ava atuadelɛ zɛhae ara a?

MƆƆ FA ATUADELƐ BA LA

7. Kɛzi Seetan ewiade ne bahola amaa kakula ade atua ɛ?

7 Seetan ewiade ne a fa atuadelɛ ba a. ‘Abɔnsam a di ɛtane ewiade ye azo belemgbunli a.’ (1 Dwɔn 5:19) Ewiade ne mɔɔ Seetan di zolɛ tumi la ɛnyia subane ɛtane bie mɔɔ ɔwɔ kɛ Keleseɛnema ko tia a. (Dwɔn 17:15) Nuhua ninyɛne dɔɔnwo ɛnle kpalɛ, esiane dɔɔnwo wɔ nu yɛɛ subane ɛtane ɛyi ye tɛkɛɛ ɛnɛ ɛdɛla dɛba ne. (2 Temɔte 3:1-5, 13) Saa awovolɛ angilehile bɛ mra, ambɔ bɛ kɔkɔ na bɛambɔ bɛ nwo bane a, “anwomanyunlu tumivolɛma mɔɔ kɛkala sie bɛdabɛ mɔɔ bɛnzonle Nyamenle la” bahola avo bɛ nwo zo. (Ɛfɛsɛsema 2:2) Mɔɔ boka ɛhye anwo la a le atipɛnema ngyegyelɛ. Baebolo ne ka kɛ: “Mɔɔ nee ahoasea tu la nwu ɔ nyunlu.” (Mrɛlɛbulɛ 13:20) Zɔhane ala a, awie biala mɔɔ nee menli mɔɔ ewiade sunsum ne ɛwolowolo bɛ la tu la banyia bie a. Saa ngakula bade ɔ bo kɛ ngyinlazo mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ la a le kpalɛ maa bɛ wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu a, ɔwɔ kɛ bɛboa bɛ dahuu.​—Ayezaya 48:17, 18.

8. Ninyɛne boni mɔ a bahola amaa kakula ade atua a?

8 Ninyɛne mɔɔ kɔ zo wɔ sua nu la noko kola fa atuadelɛ ba. Kɛ neazo la, saa awovolɛ ne mɔ ko bo nza, no nyile ɛtane, anzɛɛ yɛ basabasa a, ɔbazɛkye adwenle mɔɔ kakula lɛ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nwo la. Wɔ abusua mɔɔ bɛlɛ anzondwolɛ ekyi bɔbɔ la anu, saa kakula te nganeɛ kɛ ye awovolɛ ɛndwenle ɔ nwo a, ɔbahola yeade atua. Noko akee, tɛ ninyɛne mɔɔ wɔ alie nwo la angome a maa kakula te atua a. Ngakula bie mɔ kpo bɛ awovolɛ ngyinlazo ɔnva nwo kɛ bɛlɛ awovolɛ mɔɔ fa ngyinlazo kpalɛ bɔ bɛ ɛbɛla na bɛbɔ mɔdenle kpalɛ bɛbɔ bɛ nwo bane bɛfi ewiade ne anwo la. Duzu ati ɔ? Bie a ɔlua debie bieko mɔɔ yɛ ngyegyelɛ ne gyi zo la​—sonla sinlidɔlɛ. Pɔɔlo hanle kɛ: “Kɛmɔ ɛtane luale sonla ko [Adam] anwo zo a rale ewiade, na sonla ko ne ɛtane ne vale ewule rale la, yɛɛ ewule dele kpondenle aleɛabo amra anwo zo a, ɔluakɛ menli kɔsɔɔti ɛyɛ ɛtane.” (Wulomuma 5:12) Adam vale angomedi dele atua, na ɔvale zɔhane agyadeɛ ɛtane ne ɔgyakyile ɔ bo zo amra. Ngakula bie mɔ te atua kɛ bɛ nenya ne ala la.

YILAE MƆƆ MAA ADENLE NEE RILIHƆBOWAM MƆƆ LE KYENGYE LA

9. Ninyɛne mɔɔ bɛyɛ bɛmaa ɔbo zo wɔ ngakula ɛtetelɛ nu la boni a bahola amaa kakula ade atua a?

9 Debie bieko mɔɔ fa atuadelɛ ba la a le ngakula ɛtetelɛ nwo adwenle mɔɔ ɛnle kpalɛ mɔɔ awovolɛ bie mɔ lɛ la. (Kɔlɔsaema 3:21) Awovolɛ bie mɔ mɔɔ suzu ninyɛne nwo kpalɛ la si bɛ mra adenle wɔ ninyɛne nwo na bɛtea bɛ bɛmaa ɔbo zo. Bie mɔ maa bɛ adenle, bɛmmaa bɛ mra mɔɔ ɛlɛnyi mɔɔ bɛnlɛ anwubielɛ la adehilelɛ mɔɔ babɔ bɛ nwo bane a. Ɔnla aze kɛ awie bahola anwu nuhua ne mɔɔ le kpalɛ la. Eza asolo kakula biala nee ye ngyianlɛ. Bie a ɔhyia kɛ bɛ nye kɔ ko anwo dɔɔnwo tɛla ko. Noko akee, Baebolo ne anu neazo nwiɔ boa maa yɛnwu esiane mɔɔ wɔ nu kɛ awie kɛyɛ kyengye anzɛɛ ɔkɛmaa adenle dɔɔnwo la anu.

10. Kɛmɔti a ɔda ali kɛ Yilae le ɛsɔfo kpanyinli mɔɔ di nɔhalɛ ɛdeɛ, noko yeanyɛ awovolɛ kpalɛ ɛ?

10 Ɛnee tete Yizilayɛ ɛsɔfo kpanyinli Yilae le selɛ. Ɔzonlenle ɛvolɛ 40, na ɔda ali kɛ ɛnee ɔze Nyamenle Mɛla ne kpalɛ. Ɔbayɛ kɛ Yilae vale nɔhalɛlilɛ yɛle ye ɛsɔfo gyima ne na bie bɔbɔ a ɔvale Nyamenle Mɛla ne ɔhilehilele ɔ mra Hofni nee Fenehas. Noko akee, Yilae gyakyile ɔ mra ne mɔ somaa. Ɛnee Hofni nee Fenehas le ɛsɔfoma, noko “nvasoɛ biala amba bɛ nwo zo,” mɔɔ ɛnee bɛ nye die nwolɛ la ala a le kɛ bɛkɛyɛ mɔɔ bɛkulo la, na bɛkɛbɔ ɛbɛlatane. Noko akee, mekɛ mɔɔ bɛbɔle munzule ɛbɛla wɔ ɛleka nwuanzanwuanza ne la, Yilae annyia akɛnrasesebɛ andu bɛ anvi ɛsɔfolilɛ ne azo. Ɔdeanle bɛ ekyi bie ala. Kɛmɔ Yilae manle ɔ mra ne mɔ yɛle mɔɔ bɛkulo la ati, ɔlile bɛ eni ɔdɛlale Nyamenle. Mɔɔ vile nuhua rale la a le kɛ, ɔ mra ne mɔ dele atua tiale Gyihova ɛzonlenlɛ nwuanzanwuanza ne na Yilae sua nu amra kɔsɔɔti nwunle amaneɛ.​—1 Samoɛle 2:12-17, 22-25, 29; 3:13, 14; 4:11-22.

11. Duzu a awovolɛ kola sukoa fi Yilae neazo ɛtane ne anu a?

11 Mekɛ mɔɔ edwɛkɛ ɛhye zile la ɛnee Yilae amra ne mɔ ɛyɛ mgbanyinli, noko tetedwɛkɛ ɛhye si zo kɛ saa bɛandea awie a ɔfa esiane ɔba. (Fa to Mrɛlɛbulɛ 29:21, NW anwo.) Awovolɛ bie mɔ bu bɛ mra mɔɔ bɛmaa bɛyɛ mɔɔ bɛkulo la kɛ ɔle ɛlɔlɛ mɔɔ bɛda ye ali bɛkile bɛ a, yemɔti bɛnva mɛla mɔɔ nuhua la ɛkɛ na ɔwɔ kɛ bɛfa bɛdi gyima dahuu la bɛmmaa bɛ yɛɛ bɛnnea bɛmmaa bɛnli zolɛ. Saa bɛambɔ ɛbɛla kpalɛ bɔbɔ a, bɛnvi ɛlɔlɛ nu bɛndea bɛ. Kɛmɔ bɛmaa bɛyɛ mɔɔ bɛkulo la ati, bɛ mra bahola ayɛ menli mɔɔ bɛnlie awovolɛ anzɛɛ awie gyɛne biala tumi bɛndo nu a.​—Fa to Nolobɔvo ne 8:11 anwo.

12. Nvonleɛ boni a Rilihɔbowam yɛle wɔ kɛzi bɛdi tumi la anu ɛ?

12 Rilihɔbowam noko yɛle tumi mɔɔ bɛdi ye wɔ adenle ɛtane zo la anwo neazo. Ɛnee ɔle belemgbunli mɔɔ li awieleɛ wɔ Yizilayɛ belemgbunlililɛ ne mɔɔ bɛha bɛbɔ nu la anu, noko ɛnee ɔnle belemgbunli kpalɛ. Rilihɔbowam lile agya la ɛnee menli ne akunlu ɛndwo bɛ nwo ɔluakɛ ɔ ze Sɔlɔmɔn zoale bɛ adesoa la ati. Asoo Rilihɔbowam dele bɛ edwɛkɛ bo? Kyɛkyɛ. Mekɛ mɔɔ menli mɔɔ bɛzoanle bɛ la hanle hilele ye kɛ ɔye adesoa ne bie ɔvi bɛ kɔme zo la, ɔkpole yɛɛ yeandie mgbanyima ne mɔ folɛdulɛ na ɔhanle kɛ bɛmaa menli ne adesoa ne ɛyɛ ɛlomboɛ kpalɛ. Ye anwomemaazo ne manle sɔlɔ mbusua bulu ne dele atua na belemgbunlililɛ ne anu hyɛle nwiɔ.​—1 Arelemgbunli 12:1-21; 2 Edwɛkɛsisilɛ 10:19.

13. Kɛ ɔkɛyɛ na awovolɛ anyɛ Rilihɔbowam nvonleɛ ne bie ɛ?

13 Awovolɛ bahola azukoa ninyɛne bie mɔ mɔɔ hyia la avi Rilihɔbowam anwo edwɛkɛ ne mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu. Ɔwɔ kɛ bɛdua asɔneyɛlɛ zo “bɛkpondɛ [Gyihova]” na bɛdua Baebolo ngyinlazo zo bɛneɛnlea ndenle mɔɔ bɛdua zo bɛtete bɛ mra la anu. (Edwɛndolɛ 105:4) Nolobɔvo ne 7:7 ka kɛ: “Nzisi maa nrɛlɛbɛvolɛ yɛ koasea.” Adehilelɛ kpalɛ maa ngakula nyi na eza ɔbɔ bɛ nwo bane wɔ esiane nwo. Noko ɔnle kɛ ngakula tɛnla ɛleka mɔɔ mɛla kyengye ɛmmaa bɛngola bɛnva bɛ adwenle bɛnyɛ debie kpalɛ mɔɔ kile kɛ bɛlɛ anwodozo la. Saa awovolɛ bɔ mɔdenle maa bɛnwu mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ nee mɔɔ ɔnle kɛ bɛyɛ la wienyi a, ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la dɔɔnwo ɛnrɛnyia adwenle kɛ bɛte atua.

NGYIANLƐ TITILE NWO GYIMALILƐ ƐNVA ATUADELƐ ƐMBA

Saa awovolɛ boa bɛ mra ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la maa bɛgyinla ngyegyelɛ nloa a, ɔda ali kɛ bɛbanyi bɛayɛ menli mɔɔ anye gyi bɛ ti anwo a

14, 15. Kɛzi ɔwɔ kɛ awovolɛ bu bɛ ra mɔɔ ɛlɛnyi la ɛ?

14 Awovolɛ anye die kɛ bɛ ra kakula banyi ayɛ kpanyinli ɛdeɛ, noko saa bɛ ra kakula mɔ ɛlɛnyi la bɔ ɔ bo kɛ ɔnrɛdie bɛ na ɔyɛ mɔɔ ɔdaye ɔsuzu kɛ ɔfɛta la a ɔbahola yeagyegye bɛ. Wɔ mekɛ ɛhye mɔɔ nzenzaleɛ ɛlɛkɔ zo la anu, saa ɔdwu mekɛ ne bie na ɛ ra kakula mɔɔ ɛlɛnyi la yɛ anzosesebɛ anzɛɛ ɔ nee wɔ anyɛ adwenle wɔ debie nwo a mmamaa ɔsi ɛ nwo. Kakye kɛ ɔwɔ kɛ Keleseɛne awovolɛ fa sie bɛ nye zo kɛ bɛtete kakula bɛamaa yeayɛ Keleseɛnenli mɔɔ ye adwenle ɛdi, ɔgyi ye kpundii na ɔ nye gyi ɔ ti anwo la.​—Fa to 1 Kɔlentema 13:11; Ɛfɛsɛsema 4:13, 14 anwo.

15 Saa kakula mɔɔ ɛlɛnyi la ka kɛ bɛmaa ɔnyia fanwodi dɔɔnwo a, ɔbahola yeayɛ se ɛdeɛ, noko ɔnle kɛ awovolɛ fa edwɛkɛ ɛtane bua ye. Ɔwɔ kɛ kakula dua adenle kpalɛ zo nyi yɛ kpanyinli. Nɔhalɛ nu, ngakula bie mɔ bɔ ɔ bo da mgbanyinli subane ali wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛnyi la. Kɛ neazo la, Baebolo ne ka Belemgbunli Dwosaya mɔɔ ɛnee le kakula la anwo edwɛkɛ kɛ: “Ɛnee ɔtɛde kakula bɔbɔ ɛdeɛ [ɛvolɛ kɛyɛ 15], noko ɔmanle ɔ nye bolole kɛ ɔsonle ɔ ze Devidi Nyamenle ne.” Kakula ɛhye manle ɔlale ali wienyi kɛ ɛnee ɔ nye gyi ɔ ti anwo.​—2 Edwɛkɛsisilɛ 34:1-3.

16. Mekɛ mɔɔ ngakula ɛlɛnyia adenle dɔɔnwo la, duzu a ɔwɔ kɛ bɛgyinla ɔ nloa a?

16 Noko akee, fanwodi nee ɛzonlelilɛ a lua a. Yemɔti, maa ɛ ra adenle maa ɔgyinla mɔɔ vi ye kpɔkɛzilɛ nee nyɛleɛ bie mɔ anu kɛra la anloa. Ngyinlazo ne mɔɔ se, “mɔɔ sonla kɛlua la yɛɛ ɔbu a,” fane mgbanyinli nee ngakula nwo. (Galeehyeama 6:7) Bɛnrɛhola bɛnrɛheda ngakula nwo zo dahuu. Na saa ɛ ra kpondɛ kɛ ɔyɛ debie mɔɔ ɔnle kpalɛ fee la ɛ? Kɛ awovolɛ mɔɔ ɛzonlelilɛ la ɛ nwo zo la, ɔwɔ kɛ ɛka kɛ “Kyɛkyɛ.” Ɛbahola wɔahilehile mɔɔ ɔlua zo mɔɔ ɛhanle ye zɔ la anu ɛdeɛ, noko ɔnle kɛ debie maa ɛkakyi kyɛkyɛ ne ɛyɛ ye ɛhɛe. (Fa to Mateyu 5:37 anwo.) Noko akee, bɔ mɔdenle ka “Kyɛkyɛ” ne bɛtɛɛ wɔ adenle mɔɔ ndelebɛbo wɔ nu la azo, ɔluakɛ “nyelebɛnloa bɛtɛɛ maa ɛya dwo, na ɛdendɛlɛ katekate ka ɛya.”​—Mrɛlɛbulɛ 15:1.

17. Kakula mɔɔ ɛlɛnyi la ngyianlɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ awovolɛ di nwolɛ gyima la bie mɔ a le boni?

17 Saa ngakula anlie mɛla nee ninyɛne mɔɔ bɛmmaa bɛnyɛ la ando nu dahuu bɔbɔ a ɔwɔ kɛ bɛkɔ zo bɛtenrɛ bɛ amaa yeabɔ bɛ nwo bane. Saa awovolɛ ta kakyi mɛla wɔ kɛzi bɛte nganeɛ wɔ mekɛ bie anu la a ɔmaa ɔyɛ ɛvɛlɛ. Bieko, saa bɛmaa ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la anwosesebɛ na bɛboa bɛ bɛmaa bɛkola bɛgyinla nyianezelɛ nee anwodozo mɔɔ bɛnlɛ ye la anloa a, bɛbanyi bɛayɛ menli mɔɔ gyi kpundii a. Saa ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la noko nwu ye kɛ bɛlɛ anwodozo wɔ bɛ nu a bɛ nye die.​—Fa to Ayezaya 35:3, 4; Luku 16:10; 19:17 anwo.

18. Ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la anwo edwɛkɛ boni a le arɛlekyekyelɛ a?

18 Ɔbahola yeayɛ arɛlekyekyelɛ yeamaa awovolɛ kɛ saa anzondwolɛ, banebɔlɛ nee ɛlɔlɛ wɔ sua nu a ɔmaa ngakula ta nyia ngɔzo. (Ɛfɛsɛsema 4:31, 32; Gyemise 3:17, 18) Ɛhye le zɔ ɔluakɛ ngakula dɔɔnwo mɔɔ vi awuke mɔɔ ngyegyelɛ wɔ nu, mbusua mɔɔ nzabolɛ, basabasayɛlɛ, anzɛɛ ngyegyelɛ gyɛne wɔ nu la ɛnyi ɛyɛ mgbanyinli kpalɛ. Ɛhye ati, saa ɛmaa wɔ sua nu yɛ ɛleka mɔɔ ngakula mɔɔ ɛlɛnyi la te nganeɛ kɛ banebɔlɛ wɔ ɛkɛ ɔluakɛ bɛbavi ɛlɔlɛ nu bɛanlea bɛ​—saa ɛhye mɔɔ ɛlɛyɛ la ati ɛmmaa bɛnyɛ ninyɛne bie na ɛtea bɛ kɛmɔ ngyinlazo mɔɔ wɔ Ngɛlɛlera ne anu kile la a, ɔda ali kɛ bɛbanyi bɛayɛ mgbanyinli mɔɔ ɛ nye balie bɛ nwo a.​—Fa to Mrɛlɛbulɛ 27:11 anwo.

MEKƐ MƆƆ NGAKULA KƐHƆ NGYEGYELƐ NU LA

19. Ɔwɔ nuhua kɛ ɔwɔ kɛ awovolɛ tete kakula ɛdeɛ, noko ɛzonlelilɛ boni a kakula lɛ a?

19 Kakula ɛtetelɛ kpalɛ boa amgba. Mrɛlɛbulɛ 22:6 ka kɛ: “Tete kakula wɔ adenle mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔfa zo la anu na saa ɔnyi a ɔnrɛvi zolɛ.” Na ngakula mɔɔ bɛlɛ awovolɛ kpalɛ noko bɛlɛ ngyegyelɛ kpole la ɛ? Ɔkola ɔba ye zɔ ɔ? Ɛhɛe. Saa yɛbade ɛrɛlɛbulɛ ne abo a ɔwɔ kɛ yɛsuzu ngyehyɛnu bie mɔ mɔɔ si zolɛ kɛ ɔwɔ kɛ kakula “tie” ye awovolɛ na ɔdi bɛ edwɛkɛ zo la anwo. (Mrɛlɛbulɛ 1:8) Ɔwɔ kɛ awovolɛ ne mɔ ka bɔ nu fa ngyinlazo mɔɔ wɔ Ngɛlɛlera ne anu la di gyima na koyɛlɛ ara abusua ne anu. Saa awovolɛ nee ngakula anyɛ ninyɛne ambɔ nu a ɔbava ngyegyelɛ yeara.

20. Saa kakula anva adwenle kpalɛ anli gyima na ɔfo a, debie mɔɔ nrɛlɛbɛ wɔ nu la boni a awovolɛ bayɛ a?

20 Saa kakula yɛ ɛtane na ɔnyia edwɛkɛ a kɛzi ɔwɔ kɛ awovolɛ yɛ ye ɛ? Mekɛ ɛhye titile a kakula ne hyia moalɛ a. Saa awovolɛ kakye kɛ kakula ne ɛnlɛ anwubielɛ a, ɔnrɛmaa bɛnrɛyɛ debie bɛnrɛmaa ɔnrɛbo zo. Pɔɔlo dule menli mɔɔ bɛbɔ mɔdenle wɔ asafo ne anu la folɛ kɛ: ‘Saa awie yɛ ɛtane bɔbɔ na ɔ nye ba ɔ nwo zo a, bɛdabɛ mɔɔ Nyamenle Sunsum ne wɔ bɛ nu la ɛdenrɛ ye, noko anrɛɛ bɛyɛ ye bɛtɛɛ wɔ adenle kɛnlɛma nu.’ (Galeehyeama 6:1) Awovolɛ noko bahola ava edwɛkɛ ɛhye ali gyima wɔ kakula mɔɔ yeanva adwenle kpalɛ yeanli gyima na ɔkɛvo la anwo. Awovolɛ bamaa yeanwu deɛmɔti mɔɔ ɔyɛle la ɛnle kpalɛ nee kɛzi ɔbahola yeanlea na bieko anzi la ɛdeɛ, noko ɔwɔ kɛ bɛmaa ɔnwu ye wienyi kɛ ɛbɛlatane ne yɛɛ ɛnle kpalɛ a, na tɛ kakula ne ɔ.​—Fa to Dwuudu 22, 23 anwo.

21. Saa awovolɛ bie amra yɛ ɛtane kpole a, kɛzi bɛbahola bɛazukoa Keleseɛne asafo ne neazo ne ɛ?

21 Na saa kakula ne ɛyɛ ɛtane kpole ɛ? Ɔba ye zɔhane a ɛnee ɔkile kɛ kakula ne hyia moalɛ titile nee adehilelɛ kpalɛ. Bɛtu asafo ne anu sonla biala mɔɔ kɛyɛ ɛtane kpole la folɛ kɛ ɔnlu ɔ nwo na ɔkpondɛ moalɛ ɔvi mgbanyima ne mɔ ɛkɛ. (Gyemise 5:14-16) Saa ɔnu ɔ nwo a, mgbanyima ne mɔ baboa ye bɛamaa yeazia yeagyinla kpundii wɔ sunsum nu. Awovolɛ nee mgbanyima ne mɔ bahola azuzu nwolɛ ɛdeɛ, noko bɛdabɛ a ɔle bɛ ɛzonlelilɛ wɔ abusua ne anu kɛ bɛboa kakula mɔɔ kɛyɛ ɛtane la a. Ɔnle kɛ bɛbɔ mɔdenle bɛfa ɛtane kpole biala mɔɔ bɛ ra kɛyɛ la bɛfea asafo nu mgbanyima.

22. Saa awovolɛ ra yɛ ɛtane kpole a, subane boni a bɛbala ye ali bɛava bɛazukoa Gyihova a?

22 Awie ara fa edwɛkɛ mɔɔ anu yɛ se la ba a ɔle ngyegyelɛ kpole. Awovolɛ mɔɔ bɛ adwenle ɛyɛ basaa la bahola ade nganeɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛfa ɛya na bɛnwulonwunla kakula ne mɔɔ ɛndie bɛ edwɛkɛ la, noko ɛhye baha ye ɛya. Bɛhakye kɛ kɛzi bɛbayɛ kakula ne wɔ mekɛ ɛhye mɔɔ yɛ se anu la baha ye kenlebie. Bɛhakye noko kɛ, ɛnee Gyihova ɛziezie ɔ nwo kɛ saa ye menli ne nu bɛ nwo na bɛyɛ mɔɔ le kpalɛ la a ɔbava bɛ ɛtane yeahyɛ bɛ. Tie ye edwɛkɛ ne mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ nu la: “[Gyihova] se, ‘Bɛrɛla bɛmaa yɛbɔ yɛ avinli, bɛ ɛtane ne mɔ ɛla zo kɛ ɛbenle bɔbɔ ɛdeɛ, noko bɛbayɛ fufule kɛ ezukɔtweaba. Bɛ ɛtane ne mɔ ɛbolo kɛ ebo bɔbɔ ɛdeɛ, noko bɛbayɛ nwohyee kɛ boane enrinli.’” (Ayezaya 1:18) Nea kɛzi ɛhye le neazo kɛnlɛma maa awovolɛ a!

23. Saa awovolɛ bie ara yɛ ɛtane kpole a, kɛzi ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye ɛ, na duzu a ɔnle kɛ bɛyɛ a?

23 Ɛhye ati, bɔ mɔdenle boa ahenle mɔɔ ɛde atua la maa ɔhakyi ye subane. Kpondɛ folɛdulɛ kpalɛ fi awovolɛ mɔɔ lɛ anwubielɛ nee asafo nu mgbanyima ɛkɛ. (Mrɛlɛbulɛ 11:14) Mmafa ye ahonle zo na ɛka anzɛɛ ɛyɛ ninyɛne mɔɔ bamaa yeayɛ se yeamaa ɛ ra ne kɛ ɔbazia yeara ɛ nwo la. Mmafa ɛya na ɛyɛ nwolɛ aholoba. (Kɔlɔsaema 3:8) Mmamaa ɛ sa nu to ndɛndɛ. (1 Kɔlentema 13:4, 7) Saa ɛlɛkile kɛ ɛkyi ɛtaneyɛlɛ a, mmayɛ kyengye na ɛfa ɛ ra ne anwo ɛya. Ɔhyia kpalɛ kɛ awovolɛ bɔ mɔdenle yɛ neazo kɛnlɛma na bɛmaa Nyamenle anu diedi mɔɔ bɛlɛ la yɛ kpole.

KƐZI ƆWƆ KƐ BƐYƐ AWIE MƆƆ ƐZI YE AHONLE KƐ ƆTE ATUA LA

24. Alɔbɔlɛ edwɛkɛ boni a kola to Keleseɛne abusua bie a, na kɛzi ɔwɔ kɛ awovolɛ di nwolɛ gyima ɛ?

24 Kakula bie nyɛleɛ kola kile kɛ yebɔ kpɔkɛ kɛ ɔte atua na yeahwe ɔ nwo yeavi Keleseɛne ngyinlazo kpalɛ nwo. Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛgyakyi ye na bɛboa menli mɔɔ ɛha mɔɔ wɔ abusua ne anu la. Nea boɛ na wɔanzɛkye wɔ mekɛ ne amuala wɔ ahenle mɔɔ ɛde atua la anwo, na wɔambu ɛ nye wɔangua ngakula mɔɔ ɛha la anwo zo. Kɛ anrɛɛ ɛbava edwɛkɛ ne wɔavea abusua ne la, bɛlua adenle kpalɛ zo bɛzuzu nwolɛ.​—Fa to Mrɛlɛbulɛ 20:18 anwo.

25. (a) Saa kakula bɔ kpɔkɛ kɛ ɔte atua a, kɛzi awovolɛ bahola ava Keleseɛne asafo ne neazo ne ali nwolɛ gyima ɛ? (b) Saa awovolɛ ra te atua a duzu a ɔwɔ kɛ bɛkakye a?

25 Ɛzoanvolɛ Dwɔn hanle awie mɔɔ kɛde atua wɔ asafo ne anu mɔɔ bɛyɛ ye ɛhwee a ɔnyɛ boɛ la anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛmmadie ye bɛkɔ bɛ azua nu; bɛmmayɛ ye akoaba bɔbɔ.” (2 Dwɔn 10) Awovolɛ bahola ade nganeɛ kɛ saa bɛ ra ɛnyi na yede atua bɔkɔɔ a ɛnee ɔhyia kɛ bɛyɛ ye zɔ. Kpɔkɛzilɛ zɛhae bahola ayɛ se ɛdeɛ, noko ɔyɛ a nwolɛ hyia amaa bɛabɔ abusua ne mɔɔ ɛha la anwo bane. Ɔhyia kɛ bɛbɔ bɛ sua nu amra anwo bane na bɛkɔ zo bɛnea bɛ. Yemɔti, bɛhɔ zo bɛmaa bɛnwu ɛbɛla kpalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛbɔ la wienyi. Bɛmaa mɔɔ bɛyɛ ye wɔ sukulu nee asafo ne anu la ɛyɛ bɛ anyelielɛ. Bɛmaa bɛde ɔ bo kɛ bɛmkponle kakula ne mɔɔ ɛde atua la nyɛleɛ ne azo ɛdeɛ, noko bɛmkpɔ ye. Bɛdendɛ bɛtia nyɛleɛ ɛtane ne bɛgyakyi kakula ne. Mekɛ mɔɔ Gyekɔbo amra mrenya nwiɔ ne yɛle debie ɛtane na bɛhwenle edwɛkɛ bɛdole abusua ne anwo zo la, Gyekɔbo dendɛle tiale bɛ ɛyavalɛ ne, yeandendɛ yeantia ɔ mra mrenya ne mɔ.​—Mɔlebɛbo 34:1-31; 49:5-7.

26. Duzu a awovolɛ mɔɔ bɔ mɔdenle la bahola ava akyekye bɛ rɛle wɔ mekɛ mɔɔ bɛ ra bie kɛde atua la ɛ?

26 Bie a bɛbade nganeɛ kɛ bɛdi mɔɔ ɛhɔ zo wɔ bɛ abusua ne anu la anwo ɛzonle. Noko saa bɛlua asɔneyɛlɛ zo bɛva Gyihova folɛdulɛ ne bɛyɛ biala mɔɔ bɛkɛhola la a, ɔnle kɛ bɛtendɛ bɛtia bɛ nwo. Bɛde ɔ bo kɛ awovolɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ di munli a, na bɛbɔle mɔdenle biala kɛ bɛyɛ awovolɛ kpalɛ. (Fa to Gyima ne 20:26 anwo.) Awie te atua bɔkɔɔ wɔ abusua ne anu a ɔle ngyegyelɛ, noko saa bie to wɔ a, nyia anwodozo kɛ Nyamenle te ɔ bo na ɔnrɛkpo ye azonvolɛ mɔɔ sonle ye nɔhalɛ nu la. (Edwɛndolɛ 27:10) Yemɔti bɔ mɔdenle maa wɔ sua nu ɛyɛ ɛleka mɔɔ sunsum nu banebɔlɛ wɔ ɛkɛ maa ngakula mɔɔ ɛha la.

27. Saa awovolɛ mɔɔ bɛ ra ɛde atua la kakye kakula sɛkyevolɛ ɛrɛlɛ ne a kɛzi ɔbamaa bɛanyia anyelazo ɛ?

27 Bieko, ɔnle kɛ ɛmaa wɔ anyelazo wie ɛlɛ. Ndetelɛ kpalɛ mɔɔ ɛbɔle ɔ bo ɛvale ɛlile gyima la bahola aha kakula ne mɔɔ ɛde atua la ahonle na yeamaa yeagyakyi mɔɔ ɔlɛyɛ la. (Nolobɔvo ne 11:6) Edwɛkɛ ɛhye bie ɛdo Keleseɛne mbusua bie mɔ kɛ ɛdawɔ la, na bie mɔ ɛnwu kɛ kakula ne mɔɔ dele atua la ɛzia ɛra, kɛmɔ selɛ ne mɔɔ wɔ Gyisɛse ɛrɛlɛ ne anu ara nrenya sɛkyevolɛ ne yɛle la. (Luku 15:11-32) Edwɛkɛ ko ne ala bie bahola ado wɔ.