Skip to content

Skip to table of contents

VAHE FITU

ʻOku ʻI Ai ha Angatuʻu ʻi he Fāmilí?

ʻOku ʻI Ai ha Angatuʻu ʻi he Fāmilí?

1, 2. (a) Ko e hā ʻa e talanoa fakatātā naʻe fai ʻe Sīsū ke fakaeʻa ʻaki ʻa e taʻelototōnunga ʻa e kau taki lotu Siú? (e) Ko e hā ʻa e fakamatala ʻo fekauʻaki mo e kau talavoú ʻoku lava ke tau ako mei he talanoa fakatātā ʻa Sīsuú?

 ʻI HA ngaahi ʻaho siʻi ki muʻa ʻi heʻene pekiá, naʻe ʻeke ai ʻe Sīsū ki ha kulupu ʻo e kau taki lotu Siú ha foʻi fehuʻi fakatupu fakakaukau. Naʻá ne pehē: “Ko e hā hoʻomou fakakaukaú? Ko ha tangata naʻe ʻi ai ʻene fānau ʻe toko ua. ʻI heʻene ʻalu atu ki he ʻuluakí, naʻá ne pehē, ‘Tama, ʻalu ʻo ngāue he ʻahó ni ʻi he ngoue vainé.’ ʻI he tali ki aí naʻe pehē ʻe he tokotahá ni, ‘Te u ʻalu, tangataʻeiki,’ ka naʻe ʻikai te ne ʻalu. ʻI he fakaofiofi atu ki hono uá, naʻá ne leaʻaki ʻa e meʻa tatau. ʻI he tali ki aí naʻe pehē ʻe he tokotahá ni, ‘ʻE ʻikai te u ʻalu.’ ʻI he hili iá naʻá ne ongoʻi fakatomala peá ne ʻalu. Ko fē ʻi he toko uá naʻá ne fai ʻa e loto ʻo ʻene tamaí?” Naʻe tali ange ʻa e kau taki lotu Siú: “Ko e ki muí.”​—Mātiu 21:​28-31NW.

2 Naʻe fakaeʻa heni ʻe Sīsū ʻa e taʻelototōnunga ʻa e kau taki lotu Siú. Naʻa nau hangē ko e ʻuluaki fohá, ʻo talaʻofa ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá pea ʻikai leva ke fakahoko ʻenau talaʻofá. Ka ʻe ʻiloʻi ʻe he ngaahi mātuʻa tokolahi ko e talanoa fakatātā ʻa Sīsuú naʻe makatuʻunga ia ʻi ha mahinoʻi lelei ʻo e moʻui fakafāmilí. Hangē ko ia naʻá ne fakatātaaʻi leleí, ʻoku faʻa faingataʻa ke ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku fakakaukau ki ai ʻa e toʻutupú pe ke tala ki muʻa ʻa e meʻa te nau faí. ʻE fakatupunga nai ʻe ha tokotaha kei siʻi ha ngaahi palopalema lahi lolotonga ʻa ʻene ʻi he taimi ʻo e talavoú pea toki tupu hake leva ʻo hoko ko ha tokotaha lahi fua fatongia, pea ʻapasiaʻi lelei. Ko ha meʻa eni ke manatuʻi ʻi he taimi ʻoku tau lāulea ai ki he palopalema ʻo e angatuʻu ʻi he taʻu hongofulu tupú.

KO E HĀ HA TOKOTAHA ANGATUʻU?

3. Ko e hā ʻoku ʻikai totonu ai ke fakamatalaʻi fakavave ʻe he ongo mātuʻá ko ha tokotaha angatuʻu ʻa ʻena tamá?

3 ʻI he taimi ki he taimi, ʻokú ke fanongo nai ai fekauʻaki mo e kau taʻu hongofulu tupu ʻoku nau angatuʻu fakahangatonu ki heʻenau ngaahi mātuʻá. ʻOku aʻu nai ʻo ke ʻilo fakafoʻituitui fekauʻaki mo ha fāmili ʻa ia ʻoku hā ngali faingataʻa ke mapuleʻi ai ha taʻu hongofulu tupu. Kae kehe, ʻoku ʻikai faingofua maʻu pē ke ʻilo pe ko ha tokotaha angatuʻu moʻoni ha kiʻi tama. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke faingataʻa ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku angatuʻu ai ʻa e fānau ʻe niʻihi, pea ko e niʻihi kehe​—naʻa mo e ʻi he fāmili tatau​—ʻoku ʻikai. Kapau ʻoku huʻuhuʻu ha ongo mātuʻa ʻoku tupu ha taha nai ʻo ʻena fānaú ʻo hoko ko ha tokotaha angatuʻu fakaʻaufuli, ko e hā ʻoku totonu ke na faí? Ke tali ení, kuo pau ke tau ʻuluaki talanoa fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo ha tokotaha angatuʻu.

4-6. (a) Ko e hā ha tokotaha angatuʻu? (e) Ko e hā ʻoku totonu ke manatuʻi ʻe he ongo mātuʻá kapau ʻoku talangataʻa ʻena taʻu hongofulu tupú ʻi he taimi ki he taimi?

4 Ko hono ʻai mahinó, ko ha tokotaha angatuʻu ko ha taha ia ʻa ia ʻoku talangataʻa loto-lelei mo tuʻo lahi pe ʻokú ne talitekeʻi mo fakafepakiʻi ha mafai māʻolunga ange. Ko e moʻoni, ‘ʻoku ʻi he loto ʻo ha tamasiʻi ʻa e valé.’ (Palovepi 22:15) Ko ia, ʻoku talitekeʻi ʻe he fānau kotoa pē ʻa e mafai fakaemātuʻá mo e mafai kehé ʻi ha taimi ʻe taha pe ʻi ha taimi kehe. ʻOku tautefito ʻa e moʻoni ʻo e meʻá ni ʻi he lolotonga ʻa e taimi ʻo e tupu fakaesino mo fakaeongo ʻoku ʻiloa ko e taimi ʻo e talavoú. Ko ha liliu ʻi ha moʻui ʻa ha taha pē ʻe fakatupunga ai ʻa e faingataʻa, pea ko e taimi ʻo e talavoú ko ha taimi ia ʻo e ngaahi feliliuaki lahi. Ko ho foha pe ʻofefine taʻu hongofulu tupú ʻoku ngaʻunu ia mei he tuʻunga kei siʻí ʻo hoko atu ʻi he hala ki he tuʻunga ʻo e tokotaha lahí. ʻI he ʻuhingá ni, lolotonga ʻa e ngaahi taʻu ʻo e talavoú, ʻoku maʻu ai ʻe he ngaahi mātuʻá mo e fānau ʻe niʻihi ha taimi faingataʻa ke fetaulaki lelei ai. ʻOku faʻa feinga fakaenatula ai ʻa e ngaahi mātuʻá ke fakamāmālieʻi ʻa e liliú, lolotonga ia ʻoku loto ʻa e kau taʻu hongofulu tupú ke fakavaveʻi ia.

5 Ko ha taʻu hongofulu tupu ʻa ia ko ha tokotaha angatuʻú ʻokú ne talitekeʻi ʻa e ngaahi tuʻunga mahuʻinga fakaemātuʻá. Neongo ia, manatuʻi, ko ha fanga kiʻi tōʻonga siʻisiʻi ʻo e talangataʻá ʻoku ʻikai te ne ʻai ai ia ko ha tokotaha angatuʻu. Pea ʻi he taimi ʻoku hoko mai ai ki he ngaahi meʻa fakalaumālié, ʻoku fakahaaʻi nai ʻi he ʻuluaki taimí ʻe he fānau ʻe niʻihi ʻa e mahuʻingaʻia siʻisiʻi pe halaʻatā ʻi he moʻoni ʻo e Tohitapú, ka ʻoku ʻikai nai ko ha kau angatuʻu kinautolu. ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻá, ʻoua ʻe fakavave ki hono fakakalasi ʻa hoʻo tamá.

6 ʻOku fakamatalaʻi ʻa e ngaahi taʻu talavou ʻo e toʻutupu kotoa pē ʻaki ʻa e angatuʻu ki he mafai fakaemātuʻá? ʻIkai, ʻoku halaʻatā. Ko e moʻoni, ko e fakamoʻoní ʻe ngali fakahaaʻi ai ko ha tokosiʻi pē ʻo e kau taʻu hongofulu tupú ʻoku nau fakahāhā ʻa e angatuʻu fakatalavou mafatukitukí. Neongo ia, fēfē ha tama ʻoku angatuʻu loto-fefeka mo tuʻo lahi? Ko e hā nai ʻokú ne fakatupunga ʻa e angatuʻu peheé?

NGAAHI TUPUʻANGA ʻO E ANGATUʻÚ

7. ʻOku lava fēfē ke tākiekina ʻe he ʻātakai fakasētané ha tama ke angatuʻu?

7 Ko ha tupuʻanga lahi ʻo e angatuʻú ko e ʻātakai fakasētane ʻo e māmaní. “Oku tokoto a mamani kotoabe i he [mafai ʻo e] toko taha kovi.” (1 Sione 5:​19PM) Ko e māmani ʻi he mafai ʻo Sētané kuó ne fakatupu ha tōʻonga fakafonua fakatupu maumau ʻa ia kuo pau ke fāinga mo e kau Kalisitiané. (Sione 17:15) Ko e lahi ʻo e tōʻonga fakafonua ko iá ʻoku kovi ange ia, fakatuʻutāmaki ange, pea fonu ʻi he ngaahi tākiekina kovi lahi ange ʻi he ʻahó ni ʻo laka ia he kuohilí. (2 Timote 3:​1-5, 13) Kapau ko e ngaahi mātuʻá ʻoku ʻikai te nau akoʻi, fakatokangaʻi, mo maluʻi ʻenau fānaú, ʻe lavangofua pē ke lōmekina ʻa e faʻahinga kei īkí ʻe he “laumalie ʻoku lolotonga ngaue ni ʻi he hako ʻo talangataʻa.” (Efeso 2:2) ʻOku felāveʻi mo e meʻá ni ʻa e fakaʻaiʻai mei he toʻumeʻá. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Ko ia ʻoku kaumeʻa mo e sesele ʻe hoko ko e lusa.” (Palovepi 13:20) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko ia ʻoku hanganaki feohi mo e faʻahinga ʻoku hūhū ai ʻa e laumālie ʻo e māmani ko ení ʻoku ngalingali ʻe tākiekina ia ʻe he laumālie ko iá. Ko e faʻahinga kei īkí ʻoku nau fiemaʻu ʻa e tokoni hokohoko kapau ʻoku fiemaʻu ke nau mahinoʻi ko e talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá ʻa e makatuʻunga ʻo e founga moʻui lelei tahá.​—Aisea 48:​17, 18.

8. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa tefito ʻoku taki atu nai ai ki ha angatuʻu ʻi he tafaʻaki ʻa ha kiʻi tama?

8 Ko e toe tupuʻanga ʻe taha ʻo e angatuʻú mahalo ko e ʻatimosifia ʻi he ʻapí. Ko e fakatātaá, kapau ko ha mātuʻa ʻe taha ko ha ʻolokahōlika, ngāuekoviʻaki ʻa e ngaahi faitoʻo kona tapú, pe ʻoku fakamālohi ia ki he mātuʻa ʻe tahá, ʻe lava ke mioʻi ai ʻa e vakai ʻa e taʻu hongofulu tupú ki he moʻuí. Naʻa mo e ʻi he ngaahi ʻapi ʻoku kiʻi nongá, ʻe mapuna hake nai ai ʻa e angatuʻú ʻi he taimi ʻoku ongoʻi ai ʻe ha tama ʻoku ʻikai ke mahuʻingaʻia ʻiate ia ʻa ʻene ongo mātuʻá. Kae kehe, ko e angatuʻu ʻi he taʻu hongofulu tupú ʻoku ʻikai ke fakatupunga maʻu pē ia ʻe he ngaahi tākiekina ʻi tuʻá. ʻOku talitekeʻi ʻe he fānau ʻe niʻihi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga fakaemātuʻá neongo ʻa ʻenau maʻu ha ongo mātuʻa ʻokú na ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá pea ʻokú na maluʻi kinautolu, ʻo aʻu ki ha tuʻunga lahi, mei he māmani takatakai ʻiate kinautolú. Ko e hā hono ʻuhingá? Mahalo pē koeʻuhi ko ha toe tupuʻanga ʻe taha ʻo ʻetau ngaahi palopalemá​—ko e taʻehaohaoa fakaetangatá. Naʻe pehē ʻe Paula: “[Naʻe] hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha [ʻĀtama]; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.” (Loma 5:12) Ko ʻĀtamá ko ha tokotaha angatuʻu siokita ia, pea naʻá ne tuku ki heʻene fānaú kotoa ha meʻa tukufakaholo kovi. ʻOku fili pē ʻa e kau talavou ia ʻe niʻihi ke angatuʻu, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe honau tupuʻangá.

ʻĪLAI FAKANGOFUA TAVALE MO LEHOPOAME FAKATAPUTAPUI

9. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa, fuʻu tōtuʻa ʻi hono ʻohake ʻo e tamá te ne fakatupunga nai ai ha tama ke angatuʻu?

9 Ko e toe meʻa kehe kuo taki atu ki he angatuʻu ʻa e taʻu hongofulu tupú ko ha vakai taʻemafamafatatau ki hono ʻohake ʻa e fānaú ʻi he tafaʻaki ʻa e ngaahi mātuʻá. (Kolose 3:21) Ko e ngaahi mātuʻa tokanga ʻe niʻihi ʻoku nau fakataputapui mo akonakiʻi fefeka ʻenau fānaú. Ko e niʻihi kehe ʻoku nau fakangofua tavale, ʻo ʻikai tokonaki ha ngaahi tuʻunga fakahinohino ʻa ia te ne maluʻi ʻenau talavou taʻetaukeí. ʻOku ʻikai faingofua maʻu pē ke fai ha fakafuofua lelei ʻi he vahaʻa ʻo e ongo tuʻunga kehekehe ko ení. Pea ʻoku maʻu ʻe he fānau kehekehe ʻa e ngaahi fiemaʻu kehekehe. ʻOku fiemaʻu nai ki ha taha ʻa e tokangaʻi lahi ange ia ʻi he tokotaha ʻe tahá. Kae kehe, ʻe tokoni ha ongo faʻifaʻitakiʻanga ʻe ua ʻi he Tohitapú ke fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e hoko ʻo fuʻu tōtuʻa ʻi he fakataputapuí pe fakangofua tavalé.

10. Ko e hā ne hoko ai ʻa ʻĪlai, ko ha mātuʻa taʻefeʻunga, neongo naʻe hā ngali ko ha taulaʻeiki lahi faitōnunga ia?

10 Ko e taulaʻeiki lahi ʻIsileli ko ʻĪlai ʻi he kuonga muʻá ko ha tamai ia. Naʻá ne ngāue ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe 40, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne maheni lelei mo e Lao ʻa e ʻOtuá. Ngalingali naʻe fakahoko ʻe ʻĪlai ʻa hono ngaahi fatongia fakataulaʻeiki tuʻumaʻú ʻo mātuʻaki faitōnunga pea aʻu nai ʻo ne akoʻi fakaʻāuliliki ʻa e Lao ʻa e ʻOtuá ki hono ongo fohá, ʻa Hofinai mo Finiasi. Kae kehe, naʻe fuʻu fakanainaiʻi ʻe ʻĪlai ʻa hono ongo fohá. Naʻe ngāue ʻa Hofinai mo Finiasi ko ha ongo taulaʻeiki faifatongia, ka naʻá na “agakovi,” ʻo mahuʻingaʻia pē ʻi hono fakatōliʻa ʻena ʻuakaí mo e ngaahi holi fakaeʻulungaanga taʻetāú. Neongo ia, ʻi he taimi naʻá na fai ai ʻa e ngaahi tōʻonga fakamā ʻi he feituʻu toputapú, naʻe ʻikai ke maʻu ʻe ʻĪlai ʻa e loto-toʻa ke ne toʻo kinaua mei hona fatongiá. Naʻá ne fai pē ha kiʻi valoki vaivai kiate kinaua. ʻI heʻene fakangofua tavalé, naʻe fakalāngilangiʻi ai ʻe ʻĪlai ʻa hono ongo fohá ʻo laka ange ia ʻi he ʻOtuá. Ko hono nunuʻá, naʻe angatuʻu ʻa hono ongo fohá ki he lotu maʻa ʻa Sihová pea naʻe fuesia ai ʻa e faingataʻa ʻe he fale kotoa ʻo ʻĪlaí.​—1 Samiuela 2:​12-17, 22-25, 29PM; 1 Samiuela 3:​13, 14; 4:​11-22.

11. Ko e hā ʻoku lava ke ako ʻe he ngaahi mātuʻá mei he faʻifaʻitakiʻanga hala ʻa ʻĪlaí?

11 Ko e fānau ʻa ʻĪlaí naʻá na ʻosi lalahi kinaua ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa e ngaahi meʻá ni, ka ko e hisitōlia ko ení ʻoku fakamamafaʻi mai ai ʻa e fakatuʻutāmaki ʻo hono taʻotaʻofi ʻa e akonakí. (Fakafehoanaki mo Palovepi 29:21.) ʻE fio nai ʻe he ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻa e ʻofá mo e fakangofua tavalé, ʻo ʻikai ke fokotuʻu mo ʻai ke mālohi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni mahino, huʻufataha, mo fakaʻatuʻí. ʻOku nau liʻaki ʻa hono ngāueʻaki ʻa e akonaki anga-ʻofá, naʻa mo e taimi ʻoku maumauʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. Koeʻuhi ko e fakangofua tavale peheé, ʻe iku nai ai ʻenau fānaú ʻo ʻikai tokanga ki he mafai fakaemātuʻá pe ko ha toe faʻahinga mafai pē.​—Fakafehoanaki mo Koheleti 8:​11.

12. Ko e hā ʻa e fehālaaki naʻe fai ʻe Lehopoame ʻi hono ngāueʻaki ʻo e mafaí?

12 ʻOku fakatātaaʻi ʻe Lehopoame ʻa e tafaʻaki ʻe taha ʻi hono fakahoko ʻo e tuʻunga mafaí. Ko e tuʻi fakamuimui taha ia ʻo e puleʻanga fāʻūtaha ʻo ʻIsilelí, ka naʻe ʻikai ko ha tuʻi lelei ia. Naʻe maʻu ʻe Lehopoame ha fonua ʻa ia ko hono kakaí naʻa nau taʻefiemālie koeʻuhi ko e ngaahi kavenga naʻe tuku kiate kinautolu ʻe heʻene tamaí, ʻa Solomone. Naʻe fakahaaʻi ʻe Lehopoame ha mahino? ʻIkai. ʻI hono kole ange kiate ia ʻe ha fakafofonga ke ne toʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga fakafeʻātungiá, naʻe ʻikai te ne tokanga ki he fakahinohino mei hono kau faleʻi taʻumotuʻa angé peá ne fekauʻi ke ʻai ke toe mamafa ange ʻa e ʻioke ʻa e kakaí. Ko ʻene loto-fieʻeikí naʻe fakatupunga ai ha angatuʻu ʻa e matakali ʻe hongofulu fakatokelaú, pea naʻe mavaeua ai ʻa e puleʻangá.​—1 Tuʻi 12:​1-21; 2 Kalonikali 10:19.

13. ʻE lava fēfē ke fakaʻehiʻehi ʻa e ngaahi mātuʻá mei he fehālaaki ʻa Lehopoamé?

13 ʻOku lava ke ako ʻe he ngaahi mātuʻá ha ngaahi lēsoni mahuʻinga mei he fakamatala Tohitapu fekauʻaki mo Lehopoamé. ʻOku fiemaʻu ke nau “kumi kia Jihova” ʻi he lotu pea ke sivisiviʻi ʻenau ngaahi founga tauhi hake ʻa e fānaú ʻi he maama ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e Tohitapú. (Sāme 105:​4PM) “Oka fakamalohi ae tagata boto oku vale ai ia,” ko e lau ia ʻa Koheleti 7:​7 (PM). Ko e ngaahi fakangatangata ʻosi fakakaukauʻi leleí ʻoku ʻoange ai ki he kau talavoú ʻa e faingamālie ke nau tupu lolotonga ia hono maluʻi kinautolu mei ha maumau. Ka ʻoku ʻikai totonu ke nofo ʻa e fānaú ʻi ha ʻatimosifia ʻa ia ʻoku fuʻu fefeka mo fuʻu fakataputapui ʻo taʻofi ai kinautolu mei hono fakatupulekina ha tuʻunga lelei ʻo e falala fakaekitá mo e tuipau fakaekitá. ʻI he taimi ʻoku feinga mālohi ai ʻa e ngaahi mātuʻá ki ha mafamafatatau ʻi he vahaʻa ʻo e fili lelei tauʻatāiná mo e ngaahi ngataʻanga fefeka kuo fakaʻilongaʻi mahinó, ʻe siʻi ai ʻa e hehema ʻa e tokolahi taha ʻo e kau taʻu hongofulu tupú ke angatuʻú.

KO HONO FAKALATO ʻA E NGAAHI FIEMAʻU TEFITÓ ʻOKU LAVA KE TAʻOFI AI ʻA E ANGATUʻÚ

Ngalingali, ʻe tupu hake ʻa e fānaú ʻo toe tuʻumaʻu ange kapau ʻoku tokoniʻi kinautolu ʻe heʻenau ongo mātuʻá ke nau fekuki mo e ngaahi palopalema ʻi he taʻu hongofulu tupú

14, 15. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e vakai ʻa e ongo mātuʻá ki he fakalakalaka ʻa ʻena tamá?

14 Neongo ʻoku fiefia ʻa e ongo mātuʻá ke sio ki heʻena tamasiʻí ʻoku tupu hake fakaesino mei he tuʻunga ʻo e pēpeé ki he tuʻunga ʻo e tokotaha lahí, te na ongoʻi hohaʻa nai ʻi he taimi ʻoku kamata ai ʻena tama kei talavoú ke ngaʻunu mei he tauʻatāiná ki he falala fakaekita feʻungamālié. ʻI he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi feliliuaki ko ení, ʻoua ʻe ʻohovale kapau ʻoku faʻa loto-fefeka pe ʻikai ke fāitaha mo kimoua ʻa hoʻomo taʻu hongofulu tupú. Manatuʻi ʻoku totonu ko e taumuʻa ia ʻa e ngaahi mātuʻa Kalisitiané ke tauhi hake ha tokotaha Kalisitiane matuʻotuʻa, tuʻumaʻu, mo fua fatongia.​—Fakafehoanaki mo 1 Kolinito 13:11; Efeso 4:​13, 14.

15 Neongo nai ʻa hono faingataʻá, ʻoku fiemaʻu ki he ongo mātuʻá ke na taʻofi ʻa e angaʻaki ʻo e tali ʻikai ki ha kole pē mei heʻena kiʻi talavoú ki ha tauʻatāina lahi angé. ʻI ha founga lelei, ʻoku fiemaʻu ki ha kiʻi tama ke tupu hake ki ha tuʻunga ko ha tokotaha tāutaha. Ko e moʻoni, ʻi ha kiʻi taʻu siʻi, ʻoku kamata ai ʻa e kau taʻu hongofulu tupu ʻe niʻihi ke fakatupulekina ha fakakaukau mātuʻaki matuʻotuʻa. Ko e fakatātaá, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e talavou ko Tuʻi Siosaiá: “I he ene kei jii [ʻi hono taʻu 15 nai], naa ne kamata kumi ki he Otua o Tevita.” Ko e taʻu hongofulu tupu tuʻu-ki-muʻa ko ení naʻe hā mahino ko ha tokotaha fua fatongia.—2 Kalonikali 34:​1-3PM.

16. ʻI hono ʻoange ki he fānaú ʻa e fatongia lahi angé, ko e hā ʻoku totonu ke nau ʻiloʻí?

16 Kae kehe, ko e tauʻatāiná ʻoku ʻomai fakataha mo ia ʻa e fai ʻo ha fakamatala. Ko ia ai, fakaʻatā hoʻo tokotaha lahi ʻoku ʻalu haké ke ne aʻusia ʻa e ngaahi ola ʻo e niʻihi ʻo ʻene ngaahi filí mo ʻene ngaahi tōʻongá. Ko e tefitoʻi moʻoni, “koia oku tūtūi e he tagata, koia te ne utu foki,” ʻoku ngāueʻaki ia ki he ngaahi taʻu hongofulu tupú pea pehē ki he kakai lalahí. (Kaletia 6:​7PM) ʻE ʻikai lava ke maluʻi ai pē ʻa e fānaú ʻo taʻengata. Ko ia, fēfē kapau ʻoku loto ʻa hoʻo tamá ke ne fai ha meʻa ʻa ia ʻoku taʻealatali fakaʻaufuli? ʻI he tuʻunga ko ha mātuʻa fua fatongiá, kuo pau ke ke pehē ange, “ʻIkai.” Pea, lolotonga te ke fakamatalaʻi nai ʻa e ngaahi ʻuhingá, ʻoku ʻikai totonu ke liliu ʻe ha meʻa ʻa hoʻo ʻikaí ki ha ʻio. (Fakafehoanaki mo Mātiu 5:37.) Ka neongo ia, feinga ke ke lea “ʻIkai” ʻi ha founga anga-mokomoko mo fakaʻatuʻi, koeʻuhi “ko e tali malū ʻoku lolou ai ʻa e houhau.”—Palovepi 15:1.

17. Ko e hā ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻe niʻihi ʻa ha taʻu hongofulu tupu ʻoku totonu ke fakalato ʻe he mātuʻá?

17 ʻOku fiemaʻu ki he toʻutupú ʻa e maluʻanga ʻo e akonaki huʻufatahá neongo ai pē kapau ʻoku ʻikai te nau loto-lelei maʻu pē ki he ngaahi fakangatangatá mo e ngaahi tuʻutuʻuní. ʻOku fakatupu ongoʻi feifeitamaki kapau ʻoku faʻa liliu ʻa e ngaahi tuʻutuʻuní, ʻo fakatuʻunga ʻi he founga ʻo ha ongoʻi ʻa ha mātuʻa ʻi he taimi ko iá. ʻIkai ko ia pē, kapau ʻoku maʻu ʻe he kau taʻu hongofulu tupú ha fakalototoʻa mo ha tokoni, hangē ko ia ʻoku fiemaʻú, ʻi he fekuki mo e ʻikai ha falala fakaekitá, tuʻunga maá, pe ʻikai ha tuipau fakaekitá, ngalingali te nau tupu hake ʻo tuʻumaʻu ange. ʻOku toe houngaʻia ʻa e kau taʻu hongofulu tupú ʻi heʻenau maʻu ʻa e falala ʻoku tuha mo kinautolu ke nau maʻú.​—Fakafehoanaki mo Aisea 35:​3, 4; Luke 16:10; 19:17.

18. Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoni fakalototoʻa ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo e kau taʻu hongofulu tupú?

18 ʻOku lava ke fakafiemālieʻi ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau ʻilo ko e taimi ko ia ʻoku ʻi ai ai ʻa e melino, tuʻumaʻu, mo e ʻofa ʻi loto ʻi he fāmilí, ʻoku faʻa tupu longomoʻui ai ʻa e fānaú. (Efeso 4:​31, 32; Semisi 3:​17, 18) He ko ē, kuo ikuʻi ʻe he tamaiki tokolahi naʻa mo ha ʻātakai kovi ʻi he ʻapí, haʻu mei he ngaahi fāmili kuo ʻiloa ʻi he ʻolokahōliká, fakamālohí, pe ko ha tākiekina fakatupu maumau kehe, pea kuo nau tupu hake ʻo hoko ko e kakai lalahi lelei. Mei hení, kapau ʻokú ke tokonaki ha ʻapi ʻa ia ʻoku ongoʻi malu ai hoʻo kau taʻu hongofulu tupú pea nau ʻiloʻi te nau maʻu ʻa e ʻofa, saiʻia, mo e tokanga​—naʻa mo e ō fakataha ʻa e poupou ko iá mo e ngaahi fakangatangata fakaʻatuʻí mo e akonaki fehoanaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú​—ʻoku ngalingali te nau tupu hake ʻo hoko ko e kakai lalahi te ke laukauʻaki.​—Fakafehoanaki mo Palovepi 27:11.

TAIMI ʻOKU HOKO AI ʻA E FĀNAÚ KI HA FAINGATAʻÁ

19. Lolotonga ʻoku totonu ke akoʻi hake ʻe he ongo mātuʻá ha tamasiʻi ʻi he hala ʻoku totonu ke ne fou aí, ko e hā ʻa e fatongia ʻoku tuku ki he tamá?

19 Ko e tauhi fānau leleí ʻokú ne ʻomai moʻoni ha faikehekehe. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 22:​6: “Atu ako ki ha tamasiʻi, ʻo tāu mo hono ʻalunga, talaatu ʻo ka ne ka motuʻa ʻe ʻikai te ne hiki mei ai.” Kae kehe, fēfē ʻa e fānau ko ia ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi palopalema mafatukitukí neongo ʻenau maʻu ʻa e ngaahi mātuʻa leleí? ʻOku malava ke hoko eni? ʻIo. Ko e ngaahi lea ʻi he palōvepí kuo pau ke mahinoʻi ia ʻi he fakakaukau atu ki he ngaahi veesi kehe ko ia ʻoku fakamamafaʻi ai ʻa e fatongia ʻo e tamá ke “fanongo” pea talangofua ki he ongo mātuʻá. (Palovepi 1:8) Ko e mātuʻá mo e tamá fakatouʻosi kuo pau ke na fāitaha ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú kapau ʻoku fiemaʻu ke ʻi ai ha feongoongoi ʻi he fāmilí. Kapau ʻoku ʻikai ke ngāue fakataha ʻa e ngaahi mātuʻá mo e fānaú, ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi faingataʻa.

20. ʻI he taimi ʻoku faihala ai ʻa e fānaú koeʻuhi ko e hoko ʻo taʻefakakaukaú, ko e hā ʻe hoko ko ha fakaofiofi fakapotopoto ia ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá?

20 ʻOku totonu ke fēfē ʻa e anga ʻo e tali ʻa e ongo mātuʻá ʻi he taimi ʻoku faihala ai ha taʻu hongofulu tupu pea hoko ki ai ha faingataʻá? Ko e taimi tefito leva ia, ʻoku fiemaʻu ai ki he tamasiʻí ʻa e tokoní. Kapau ʻoku manatuʻi ʻe he ongo mātuʻá ʻokú na feangainga mo ha talavou taʻetaukei, ʻe faingofua ange ai ʻena talitekeʻi ʻa e hehema ke tali ʻitá. Naʻe faleʻi ʻe Paula ʻa e faʻahinga matuʻotuʻa ʻi he fakatahaʻangá: “Neongo pe ʻe puke nima ha taha lolotonga ʻene fai ha kovi; ka ko kimoutolu, ʻa e kau fakalaumalie, mou faitoʻo ki ha taha pehe ʻo angafakaalaala.” (Kaletia 6:1) ʻOku lava ke muimui ʻa e ngaahi mātuʻá ʻi he founga tatau ʻi he taimi ʻoku nau feangainga ai mo ha tokotaha kei siʻi ʻokú ne fai ha hala koeʻuhi ko e taʻefakakaukaú. Lolotonga ʻa hono fakamatalaʻi mahino ʻa e ʻuhinga naʻe hala ai ʻa hono ʻulungāngá mo e founga te ne lava ai ke fakaʻehiʻehi mei hono toe fai ʻo e halá, ʻoku totonu ke ʻai ʻe he ngaahi mātuʻá ke mahino ko e ʻulungaanga halá, ʻo ʻikai ko e talavoú, ʻoku koví.​—Fakafehoanaki mo Siutasi 22, 23.

21. ʻI he muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻoku totonu ke fēfē ʻa e tali ʻa e ngaahi mātuʻá kapau ʻoku fai ʻe heʻenau fānaú ha angahala mafatukituki?

21 Fēfē kapau ko e anga-kovi ʻa e tamasiʻí ʻoku mātuʻaki mafatukituki? ʻI he tuʻunga ko iá ʻoku fiemaʻu ki he tamá ʻa e tokoni makehe mo e tataki pōtoʻi. ʻI he taimi ʻoku fai ai ʻe ha mēmipa ʻo e fakatahaʻangá ha angahala mamafa, ʻoku fakalototoʻaʻi ia ke ne fakatomala pea fakaofiofi ki he kau mātuʻá ki ha tokoni. (Semisi 5:​14-16) Ko e taimi pē ʻokú ne fakatomala aí, ʻoku ngāue leva mo ia ʻa e kau mātuʻá ke toe fakafoki fakalaumālie mai ia. ʻI he fāmilí ko e fatongia ki hono tokoniʻi ʻa e taʻu hongofulu tupu faihalá ʻoku fakatefito ia ʻi he ongo mātuʻá, neongo ʻe fiemaʻu nai ke na lāulea mo e kau mātuʻá ki he meʻá. ʻOku ʻikai moʻoni totonu ke na feinga ke fufū mei he kulupu ʻo e kau mātuʻá ha ngaahi angahala mamafa pē ʻoku fai ʻe ha taha ʻo ʻena fānaú.

22. ʻI he faʻifaʻitaki kia Sihová, ko e hā ʻa e fakakaukau ʻe feinga ʻa e ongo mātuʻá ke tauhi maʻú kapau ʻoku fai ʻe heʻena tamá ha hala mafatukituki?

22 Ko ha palopalema mafatukituki ʻoku kau ki haʻate fānau tonu ʻoku mātuʻaki fakafiu ia. ʻI he hoko ʻo fakahohaʻa fakaeongó, ʻe ongoʻi nai ʻe he ongo mātuʻá ʻokú na saiʻia ke fakamanamanaʻi ʻi he ʻita ʻa ʻena tama talangataʻá; ka ʻe fakatupu ʻita nai pē eni ia kiate ia. Manatuʻi ko e kahaʻu ʻo e tokotaha kei siʻi ko ení ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he founga ʻoku fai kiate ia lolotonga ʻa e taimi faingataʻa ko ení. Manatuʻi foki, naʻe mateuteu ʻa Sihova ke fakamolemole ʻi he taimi naʻe afe ai ʻa hono kakaí mei he meʻa ko ia naʻe totonú​—kapau pē naʻa nau fakatomala. Fanongo ki heʻene ngaahi lea anga-ʻofá: “Haʻu muʻa ke ta sivi—ko e folofola ʻa Sihova ia: neongo ʻe ha kulokula hoʻomou hia, ʻe hoko ʻo hinehina hange ko e sinou; neongo ʻe ha kula maama te nau tatau mo e vavae ʻauʻau.” (Aisea 1:18) Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei moʻoni ē ki he ngaahi mātuʻá!

23. ʻI he fehangahangai mo ha angahala mafatukituki ʻoku fai ʻe ha taha ʻo ʻena fānaú, ʻoku totonu ke fēfē ʻa e tōʻonga ʻa e ongo mātuʻá, pea ko e hā ʻoku totonu ke na fakaʻehiʻehi mei aí?

23 Mei hení, feinga ke fakalototoʻaʻi ʻa e tokotaha talangataʻá ke liliu ʻa hono ʻalungá. Kumi ki he fakahinohino lelei mei he ngaahi mātuʻa taukeí pea mo e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá. (Palovepi 11:14) Feinga ke ʻoua ʻe ngāue vave pea lea pe fai ha ngaahi meʻa te ne ʻai ke faingataʻa ai ki hoʻo tamá ke ne foki mai kiate koe. Fakaʻehiʻehi mei he ʻita taʻemapuleʻí mo e loto-koná. (Kolose 3:8) ʻOua ʻe vave ki he tukuloló. (1 Kolinito 13:​4, 7) Lolotonga ʻa e fehiʻa ki he koví, fakaʻehiʻehi mei he hoko ʻo loto-fefeka mo loto-kona ki hoʻo tamá. Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá, ʻoku totonu ke feinga ʻa e ngaahi mātuʻá ke fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei pea ke tauhi ke mālohi ʻenau tui ki he ʻOtuá.

NGĀUE KI HA ANGATUʻU ʻOSI FAKAPAPAUʻI

24. Ko e hā ʻa e tuʻunga fakamamahi ʻoku malanga hake he taimi ʻe niʻihi ʻi ha fāmili Kalisitiane, pea ʻoku totonu ke fēfē ʻa e tali ki ai ʻa ha mātuʻa?

24 ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻoku hoko ʻo hā mahino kuo ʻosi fai ʻe ha talavou ha fili pau ke angatuʻu pea talitekeʻi fakaʻaufuli ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga faka-Kalisitiané. ʻOku totonu leva ke liliu ʻa e tokangá ki hono tauhi maʻu pe toe langa hake ʻa e moʻui fakafāmili ʻa e faʻahinga ʻoku toé. Tokanga ke ʻoua te ke fakahanga ʻa e kotoa ʻo ho iví ki he tokotaha angatuʻú, ʻo liʻaki ai ʻa e fānau kehé. ʻI he ʻikai feinga ke fufū ʻa e faingataʻá mei he toenga ʻo e fāmilí, lāulea mo kinautolu ki he meʻá ke aʻu ki ha tuʻunga lahi feʻunga ʻi ha founga fakafiemālie.​—Fakafehoanaki mo Palovepi 20:18.

25. (a) ʻI he muimui ki he sīpinga ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané, ko e hā kuo pau ke hoko atu ki ai ʻa e ongo mātuʻá kapau ʻoku hoko ha tama ko ha angatuʻu ʻosi fakapapauʻi? (e) Ko e hā ʻoku totonu ke manatuʻi ʻe he ongo mātuʻá kapau ʻoku angatuʻu ha taha ʻo ʻena fānaú?

25 Naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Sioné ʻo fekauʻaki mo ha taha ʻoku hoko ko ha angatuʻu ʻikai toe liliu ʻi he fakatahaʻangá: “ʻOua te mou tali ia ki homou fale, pea ʻoua te mou pehe kiate ia, Siʻotoʻofa.” (2 Sione 10) ʻE ongoʻi nai ʻe he ongo mātuʻá ʻoku fiemaʻu ke fai ha tuʻu ʻi ha tuʻunga meimei tatau ki heʻena tamá tonu kapau ʻokú ne ʻi ha taʻu fakalao peá ne hoko ʻo angatuʻu fakaʻaufuli. Neongo nai ʻa e faingataʻa mo e fakamamahi ʻa e tuʻu ʻi he tuʻunga peheé, ʻoku fiemaʻu ia ʻi he taimi ʻe niʻihi koeʻuhi ke maluʻi ʻa e toenga ʻo e fāmilí. ʻOku fiemaʻu ʻe homo fāmilí ʻa hoʻomo maluʻí mo e hokohoko atu hoʻomo tauhí. Mei hení, hokohoko atu ʻa hono tauhi maʻu ʻa e ngaahi fakangatangata kuo fakahaaʻi mahino, kae fakaʻatuʻi ʻo e ʻulungāngá. Fetuʻutaki mo e fānau kehé. Mahuʻingaʻia ʻi he meʻa ʻoku nau fai ʻi he akó pea mo e fakatahaʻangá. Pehē foki, ʻai ke nau ʻiloʻi neongo ʻoku ʻikai te mo leleiʻia ʻi he ngaahi tōʻonga angatuʻu ʻa e tamá, ʻoku ʻikai te mo fehiʻa ʻiate ia. Fakahalaiaʻi ʻa e tōʻonga koví kae ʻikai ko e tamá. ʻI he taimi naʻe ʻomi ai ʻe he ongo foha ʻo Sēkopé ʻa e tāufehiʻa ki he fāmilí koeʻuhi ko ʻena ngaahi ngāue anga-fakamamahí, naʻe talatukiʻi ʻe Sēkope ʻena ʻita fakamālohí, ʻo ʻikai ko e ongo fohá tonu.​—Senesi 34:​1-31; 49:​5-7.

26. Ko e hā ʻe lava ke maʻu mei ai ʻe he ongo mātuʻa tokangá ha fakafiemālie kapau ʻoku angatuʻu ha taha ʻo ʻena fānaú?

26 Te ke ongoʻi nai ʻoku tupu meiate koe ʻa e meʻa kuo hoko ʻi ho fāmilí. Ka ʻo kapau kuó ke fai fakamātoato ʻa e meʻa kotoa ʻokú ke malavá, ʻo muimui ʻi he faleʻi ʻa Sihová ʻi he lelei taha ʻo hoʻo malavá, ʻoku ʻikai ha fiemaʻu ke ke tukuakiʻi taʻefakaʻatuʻi ʻa koe tonu. Maʻu ʻa e fiemālie ʻi he moʻoni ko ia ʻoku ʻikai ha taha ʻe lava ke hoko ko ha mātuʻa haohaoa, ka ʻokú ke feinga moʻoni ke ke hoko ko ha mātuʻa lelei. (Fakafehoanaki mo Ngāue 20:26.) Ke maʻu ha angatuʻu fakaʻaufuli ʻi he fāmilí ʻoku fakalotomamahi ia, ka ʻo kapau ʻe hoko ia kiate koe, fiemālie he ʻoku mahinoʻi ʻe he ʻOtuá pea ʻe ʻikai ʻaupito te ne liʻaki ʻa ʻene kau sevāniti anga-līʻoá. (Sāme 27:10) Ko ia, fakapapauʻi ke tauhi ke malu ʻa ho ʻapí, ko ha taulangaū fakalaumālie ki ha toenga pē ʻo e fānaú.

27. ʻI hono manatuʻi ʻa e pealapeli fekauʻaki mo e foha maumau koloá, ko e hā ʻe lava ke ʻamanaki maʻu pē ki ai ʻa e ongo mātuʻa ʻa ha tama angatuʻu?

27 ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke tuku ʻa hoʻo ʻamanakí. Ko hoʻo ngaahi ngāue ki muʻa ʻi hono akoʻi totonú ʻe faifai pē ʻo ne laveʻi ʻa e loto ʻo ha tama ʻoku hē pea fakafoki mai ia ki heʻene fakakaukau leleí. (Koheleti 11:6) Kuo maʻu ʻe he ngaahi fāmili Kalisitiane lahi ʻa e meʻa ʻoku hokosia tatau mo koe, pea kuo sio ʻa e niʻihi ki he toe foki mai ʻa ʻenau fānau talangataʻá, ʻo hangē tofu pē ko e meʻa naʻe sio ki ai ʻa e tamai ʻi he pealapeli ʻa Sīsū ki he foha maumau koloá. (Luke 15:​11-32) ʻE hoko nai ʻa e meʻa tatau kiate koe.