1-3. Ano ang nagdul-ong sa pagdamo sang mga pamilya nga may nagasolo nga ginikanan, kag paano naapektuhan ang mga nadalahig?

ANG mga pamilya nga may nagasolo nga ginikanan ginatawag nga amo “ang pinakamadasig magdamo nga sahi sang pamilya” sa Estados Unidos. Amo man sini ang kahimtangan sa madamo pa nga kadutaan. Ang pinakadaku nga rekord sang diborsio, pagbiya sang tiayon, pagbulagay, kag mga anak sa luwas nagaapektar gid sa minilyon ka ginikanan kag kabataan.

² “Isa ako ka balo nga nagaedad sing 28 anyos kag may duha ka kabataan,” sulat sang isa ka nagasolo nga iloy. “Ginapung-awan gid ako kay indi ko luyag padakuon ang akon kabataan nga wala sing amay. Daw subong bala nga wala gid sing nagaulikid sa akon. Pirme ako makita sang akon kabataan nga nagahibi kag naapektuhan sila sini.” Luwas sa paglandas sa mga balatyagon subong sang kaakig, pagbatyag nga nakasala, kag kamingaw, ang kalabanan sang nagasolo nga mga ginikanan nagaatubang sang hangkat nga magtrabaho sa guwa sang puluy-an kag sa gihapon ginahimo ang mga katungdanan sa sulod sang balay. Ang isa nagsiling: “Ang mangin isa ka nagasolo nga ginikanan daw kaangay sang isa ka jug­gler. Pagkatapos sang anom ka bulan nga pag-ensayo, masarangan mo na sa ulihi nga patumbutumbuon sa imo kamot ang apat ka bola sing dulungan. Apang sa tion nga mahimo mo na ini, may isa naman nga magaitsa sa imo sing bag-o nga bola!”

³ Ang mga pamatan-on sa mga pamilya nga may nagasolo nga ginikanan masami nga may ila kaugalingon nga mga pagpakig-away. Mahimo nga dapat nila daugon ang mabaskog  nga mga emosyon pagkatapos sang hinali nga pagbiya ukon pagkapatay sang isa ka ginikanan. Para sa madamo nga pamatan-on ang pagkadula sang isa ka ginikanan may negatibo gid nga epekto.

⁴ Ang mga pamilya nga may nagasolo nga ginikanan nagluntad na anay sang panahon sang Biblia. Makapila ginasambit sang Kasulatan ang “ilo nga bata” kag ang “balo nga babayi.” (Exodo 22:22; Deuteronomio 24:19-21; Job 31:16-22) Wala ginpasapayanan ni Jehova nga Dios ang ila kahimtangan. Gintawag sang salmista ang Dios nga “amay sang mga ilo kag hukom sang balo nga mga babayi.” (Salmo 68:5) Sa pagkamatuod, si Jehova nagaulikid gihapon sa mga pamilya karon nga may nagasolo nga ginikanan! Ang iya Pulong nagatanyag gid sing mga prinsipio nga makabulig sa ila agod magmadinalag-on.

5. Ano nga problema ang dapat atubangon sang nagasolo nga mga ginikanan sa primero?

⁵ Binagbinaga ang hilikuton sa pagdumala sa isa ka puluy-an. “Madamo nga tion nga ginahandum mo nga kuntani may lalaki sa sulod sang balay,” baton sang isa ka diborsiada, “subong sang kon may mabatian ka nga tagaltal sa imo awto kag indi mo mahibal-an kon ano ang diperensia sini.” Ang mga lalaki nga bag-o lang magdiborsio ukon nabalo mahimo man nga magamuhan sa kadamuon sang mga buluhaton sa sulod sang panimalay nga dapat nila karon himuon. Para sa kabataan, ang pagkadiorganisado sa sulod sang balay magadugang sa ila pagbatyag sing walay kapag-on kag walay kalig-unan.

⁶ Ano ang makabulig? Talupangda ang huwaran sang “sangkol nga asawa” nga ginlaragway sa Hulubaton 31:10-31. Ang kadakuon sang iya mga nahimuan talalupangdon gid—pagbakal, pagbaligya, pagpanahi, pagluto, pagbutang sing  puhunan sa kadutaan, pagpanguma, kag pagnegosyo. Ang iya sekreto? Maukod sia, nagatrabaho tubtob sa kagab-ihon kag aga pa nagamata agod sugdan ang iya mga hilikuton. Kag organisado gid sia, ginatulin sa iban ang iban nga mga hilikuton kag ginagamit ang iya kaugalingon nga mga kamot sa pag-atipan sang iban naman nga mga hilikuton. Indi katingalahan nga ginadayaw sia!

⁷ Kon ikaw isa ka nagasolo nga ginikanan, mangin responsable sa imo mga salabton sa pamilya. Tinguhai nga maayawan sa sining hilikuton, kay daku ang mahimo sini agod madugangan ang kalipay sang imo mga anak. Apang, kinahanglanon ang nagakaigo nga pagplano kag pag-organisar. Ang Biblia nagasiling: “Ang mga plano sang isa nga maukod pat-od nga magamadinalag-on.” (Hulubaton 21:5) Ang isa ka nagasolo nga amay nagbaton: “Wala ko ginahunahuna ang pagkaon tubtob magutom ako.” Apang ang ginaplano nga pagkaon mas kapin ka masustansia kag makagalana sangsa kon ano lang ang yara nga madali lutuon. Ayhan dapat ka man magtuon sing bag-o nga mga ikasarang sa sulod sang panimalay. Paagi sa pagpamangkot sa may ihibalo nga mga abyan, sa mga libro nga nagatudlo kon paano himuon ang mga butang, kag sa mabuligon nga mga propesyonal, nasarangan sang iban nga nagasolo nga mga iloy ang pagpaminta, pagkay-o sang mga tubo sang tubig, kag simple lamang nga mga kalay-uhon sa awto.

⁸ Makatarunganon bala nga pabuligon ang kabataan? Ang isa ka nagasolo nga iloy nangatarungan: “Luyag mo tumbasan ang pagkadula sang isa ka ginikanan paagi sa paghimo sang mga butang nga mahapos para sa kabataan.” Mahimo nga halangpunon ini apang ayhan indi ini pirme para sa kaayuhan sang bata. Ang mahinadlukon sa Dios nga mga pamatan-on sang panahon sang Biblia ginhatagan sing nagakaigo nga mga hilikuton. (Genesis 37:2; Ambahanon ni Solomon 1:6) Gani, bisan pa nagahalong ka nga indi pagpabug-atan ang imo mga anak, mangin maalamon ikaw kon hatagan mo sila sing mga hilikuton subong sang pagpanghugas sing mga pinggan kag pagtinlo sa ila kuwarto. Ngaa indi kamo magbuligay  sa paghimo sang pila ka hilikuton? Mahimo ini mangin makalilipay gid.

9. Ngaa masami nga ginabudlayan sa pinansial ang nagasolo nga mga iloy?

⁹ Ang kalabanan sang nagasolo nga mga ginikanan nabudlayan sa ila pinansial nga mga kinahanglanon, kag labi na nga nabudlayan sa masami ang hoben pa nga mga iloy nga ginpamataan. * Sa kadutaan diin may bulig sa publiko, mahimo maalamon para sa ila nga himuslan ini, sa dimagkubos tubtob wala pa sila sing trabaho. Ang Biblia nagatugot sa mga Cristiano nga gamiton ini nga mga aman kon kinahanglanon. (Roma 13:1, 6) Ang balo nga mga babayi kag mga diborsiada nagaatubang sing kaanggid nga mga hangkat. Madamo sang napilitan nga magtrabaho liwat pagkatapos sang tinuig nga pag-atipan sa balay, ang masami nga makakita sing manubo sing sweldo lamang nga trabaho. Napauswag sang iban ang ila kahimtangan paagi sa pagpalista sa mga programa nga nagatudlo sing trabaho ukon sa malip-ot nga mga kurso sa eskwelahan.

¹⁰ Indi makibot kon ang imo mga anak indi malipay kon mangita ikaw sing trabaho, kag indi pagbatyaga nga nakasala ikaw. Sa baylo, ipaathag sa ila kon ngaa dapat ikaw magtrabaho, kag buligi sila sa paghangop nga si Jehova ang naghatag sa imo sing obligasyon nga mag-aman para sa ila. (1 Timoteo 5:8) Sa ulihi, ang kalabanan nga kabataan magapasibu. Apang, tinguhai nga maghinguyang sing daku nga tion upod sa ila suno sa ginatugot sang imo masako nga iskedyul. Ining mahigugmaon nga igtalupangod makabulig man sa pagpadiutay sang epekto sang pinansial nga limitasyon nga mahimo maeksperiensiahan sang pamilya.—Hulubaton 15:16, 17.

11, 12. Ano nga mga dulunan ang dapat tipigan sang nagasolo nga mga ginikanan, kag paano nila mahimo ini?

¹¹ Kinaugali lamang para sa nagasolo nga mga ginikanan nga mangin suod labi na sa ila mga anak, apang dapat halungan nga ang ginhatag sang Dios nga mga dulunan sa ulot sang mga ginikanan kag mga anak indi madula. Halimbawa, mahimo mag-utwas ang mabug-at nga mga problema kon paabuton sang nagasolo nga iloy ang iya anak nga lalaki nga amo ang magakuha sang mga salabton sang ulo sang balay ukon himuon ang iya anak nga babayi subong iya tulu-aran, sa amo ginapabug-atan ang pamatan-on nga babayi sing personal nga mga problema. Ang paghimo sini indi nagakaigo, makapahuol, kag ayhan makapagumon sa bata.

¹² Pasaliga ang imo anak nga ikaw, subong ginikanan, magaatipan sa ila—indi ang kabaliskaran. (Ipaanggid ang 2 Corinto 12:14.) Kon kaisa, mahimo nga magakinahanglan ikaw  sing laygay ukon suporta. Tigayuna ini gikan sa Cristianong mga gulang ukon ayhan gikan sa hamtong nga Cristianong mga babayi, indi gikan sa imo menor-de-edad nga mga anak.—Tito 2:3.

13. Ano nga problema tuhoy sa disiplina ang mahimo maatubang sang nagasolo nga iloy?

¹³ Ang lalaki mahimo nga indi mabudlayan gid nga kilalahon sia subong isa ka manugdisiplina, apang ang babayi mahimo nga may problema sa sining bahin. Ang isa ka nagasolo nga iloy nagsiling: “Ang lawas kag tingog sang akon mga anak nga lalaki daw subong sang hamtong na. Kon kaisa nabudlayan ako nga indi mangin maduhaduhaon ukon maluya sa panulok nila.” Dugang pa, mahimo nga nagapangasubo pa ikaw bangod sa pagkapatay sang imo hinigugma nga tiayon, ukon ayhan mahimo nga nagabatyag ikaw sing sala ukon kaakig bangod sang pagbulagay ninyo nga mag-asawa. Kon kamo nga magtiayon pareho nga ginhatagan sang korte sing kinamatarong sa pagbantay sa inyo anak, mahimo nga nahadlok ka nga basi mas maluyagan sang imo anak ang imo tiayon anay. Mabudlay ipadapat ang balanse nga disiplina sa sining kahimtangan.

¹⁴ Ang Biblia nagasiling nga ang “bata nga ginapabayaan sa iya kaugalingon magapakahuya sa iya iloy.” (Hulubaton 29:15) Ginasakdag ikaw ni Jehova nga Dios sa paghimo kag sa pagpatuman sang mga pagsulundan sa pamilya, gani indi pagtuguti nga madaug ikaw sang pagbatyag nga nakasala, sang pagbasol sa kaugalingon, ukon sang kahadlok. (Hulubaton 1:8) Indi gid pag-ikompromiso ang mga prinsipio sang Biblia. (Hulubaton 13:24) Tinguhai nga mangin makatarunganon, wala nagabulubag-o, kag malig-on. Sa ulihi, magapauyon ang kalabanan nga kabataan. Sa gihapon, dapat mo binagbinagon ang mga balatyagon sang imo mga anak. Ang isa ka nagasolo nga amay nagsiling: “Ang akon pagdisiplina dapat updan sing paghangop bangod sang epekto sang pagkadula sang ila iloy. Nagapakighambal ako sa ila sa tanan nga kahigayunan. May ‘mga tinion kami sang suod nga paghambalay’  kon nagadigamo kami sang amon palanyapunon. Sa amo sini nga tion nga sila nagatu-ad gid sa akon.”

¹⁵ Kon diborsiada ikaw, wala gid sing kaayuhan kon paluyahon mo ang pagtahod sa imo tiayon anay. Ang pagkamog sang mga ginikanan masakit para sa kabataan kag sa ulihi magapaluya sang ila pagtahod para sa inyo nga duha. Busa, likawi ang paghimo sing makasalaklaw nga mga komento subong sang: “Kaangay gid ikaw sang imo amay!” Bisan ano man nga kasakit ang mahimo gintuga sang imo tiayon anay, sia gihapon ang ginikanan sang imo anak, nga nagakinahanglan sing gugma, igtalupangod, kag disiplina sang duha ka ginikanan. *

¹⁶ Subong napaathag na sa nagligad nga mga kapitulo, ang disiplina nagadalahig sing paghanas kag pagtudlo, indi lamang sing silot. Madamo nga problema ang sarang malikawan paagi sa isa ka maayong programa sang espirituwal  nga paghanas. (Filipos 3:16) Ang regular nga pagtambong sa Cristianong mga miting importante. (Hebreo 10:24, 25) Amo man ang semanal nga pangpamilya nga pagtuon sa Biblia. Matuod, indi mahapos padayunon ini nga pagtuon. “Pagkatapos sang isa ka adlaw nga pagtrabaho, luyag mo gid magpahuwayhuway,” siling sang isa ka sinsero nga iloy. “Apang ginahanda ko ang akon hunahuna sa pagtuon upod sa akon anak nga babayi, kay nahibaluan ko nga butang ini nga dapat himuon. Naluyagan gid niya ang amon pangpamilya nga pagtuon!”

¹⁷ Ang kaupod ni apostol Pablo nga si Timoteo maathag gid nga ginhanas sa mga prinsipio sang Biblia sang iya iloy kag iya lola—apang mahimo gid nga indi sang iya amay. Apang, si Timoteo nangin isa ka talalupangdon gid nga Cristiano! (Binuhatan 16:1, 2; 2 Timoteo 1:5; 3:14, 15) Ikaw man sarang makalaum sa maayong mga resulta samtang ginatinguhaan mo nga padakuon ang imo mga anak “sa disiplina kag pagtuytoy ni Jehova sa hunahuna.”—Efeso 6:4.

18, 19. (a) Paano mahimo mag-utwas ang kamingaw para sa isa ka nagasolo nga ginikanan? (b) Ano ang laygay nga makabulig sa pagkontrol sa undanon nga mga kailigbon?

¹⁸ Ang isa ka nagasolo nga ginikanan nanghayhay: “Pagpauli ko sa balay kag marealisar ko nga nagaisahanon ako,  kag labi na gid kon nagakatulog na ang kabataan, ginadaug gid ako sang akon kamingaw.” Huo, ang pagkamingaw masami nga amo ang pinakadaku nga problema nga ginaatubang sang isa ka nagasolo nga ginikanan. Kinaugali lamang nga kahidlawan ang mainit nga pag-updanay kag pagkasuod sang pag-asawahay. Apang dapat bala lubaron sang isa ka tawo ini nga problema sa bisan anong paagi? Sang adlaw ni apostol Pablo, ang iban sang hoben pa nga balo nga mga babayi nagtugot sang “ila seksuwal nga silabo nga magpahamtang sa ulot nila kag ni Cristo.” (1 Timoteo 5:11, 12) Ang pagtugot sa undanon nga mga kailigbon nga mangibabaw sa espirituwal nga mga interes makahalalit.—1 Timoteo 5:6.

¹⁹ Ang isa ka Cristianong lalaki nagsiling: “Ang seksuwal nga sugyot tuman kabaskog, apang sarang mo makontrol ini. Kon magsulod ini sa imo hunahuna, indi mo dapat pagbinagbinagon ini. Dapat mo ini sikwayon. Makabulig man kon hunahunaon mo ang imo anak.” Ang Pulong sang Dios nagalaygay: ‘Patya ang mga bahin sang imo lawas nga may kaangtanan sa seksuwal nga handum.’ (Colosas 3:5) Kon ginatinguhaan mo nga patyon ang imo gana sa pagkaon, magabasa ka bala sing mga magasin nga nagapakita sing mga laragway sang manamit nga mga pagkaon, ukon makig-upod ka bala sa mga tawo nga pirme lang nagahambal tuhoy sa pagkaon? Indi gid! Amo man tuhoy sa undanon nga mga kailigbon.

²⁰ Ang iban nga mga Cristiano nakignobyo ukon nakignobya sa mga ditumuluo. (1 Corinto 7:39) Nalubad bala sini ang ila problema? Wala. Ang isa ka diborsiada nga Cristiano nagpaandam: “May isa ka butang nga malain pa sa pagkadiminyo. Amo ini ang pagpakasal sa sayop nga tawo!” Walay duhaduha nga ang Cristianong balo nga mga babayi sang unang siglo nagbatyag sing kamingaw, apang ang mga maalamon nagmasako sa ‘pagsapupo sa mga dumuluong, paghugas sa mga tiil sang mga balaan, kag pagtabang sa mga napiutan.’ (1 Timoteo 5:10) Ang matutom nga mga Cristiano karon nga naghulat sing madamong tinuig sa pagpangita sing mahinadlukon sa Dios nga tiayon nagmasako man. Ang isa ka 68-anyos nga Cristianong balo nga babayi nagsugod sa pagduaw  sa iban pa nga balo nga mga babayi sa kada tion nga ginamingawan sia. Nagsiling sia: “Nasapwan ko nga paagi sa paghimo sining mga pagduaw, paghimo sang akon mga hilikuton sa sulod sang balay kag pag-atipan sang akon espirituwalidad wala ako sing tion nga mingawon.” Ang pagtudlo sa iban nahanungod sa Ginharian sang Dios isa ka mapuslanon gid nga maayong hilikuton.—Mateo 28:19, 20.

²¹ Matuod, wala sing milagro nga bulong para sa kamingaw. Apang sarang ini mabatas paagi sa kusog gikan kay Jehova.  Ini nga kusog nagaabot kon ang isa ka Cristiano ‘magpadayon sa mga pag-ampo kag mga pangamuyo sa gab-i kag adlaw.’ (1 Timoteo 5:5) Ang mga pag-ampo hanuot nga mga pangabay, huo, isa ka pakiluoy nga nagapangayo sing bulig, ayhan upod ang mabaskog nga mga pagsinggit kag mga luha. (Ipaanggid ang Hebreo 5:7.) Ang pagtu-ad sang imo mga problema kay Jehova “sa gab-i kag adlaw” makabulig gid. Dugang pa, daku ang mahimo sang makapalig-on nga pagpakig-upod agod may mahimo ikaw sa tion sang kamingaw. Paagi sa ­maayong pagpakig-upod, ang isa makatigayon sing magapalig-on nga “maayong pulong” nga ginlaragway sa Hulubaton 12:25.

²² Kon ang pagbatyag sing kamingaw magaabot sa tion kag tion—kay mahimo nga magautwas gid ini—dumduma nga wala sing bisan sin-o ang may himpit nga kahimtangan sa kabuhi. Sa pagkamatuod, “ang bug-os nga katilingban sang inyo kauturan” nagaantos sa nanuhaytuhay nga paagi. (1 Pedro 5:9) Likawi nga dumdumon pirme ang nagligad. (Manugwali 7:10) Repasuha ang mga bentaha nga ginaagom mo. Labaw sa tanan, mangin determinado nga huptan ang imo integridad kag pahalipayon ang tagipusuon ni Jehova.—Hulubaton 27:11.

23. Ano ang salabton sang mga masigka-Cristiano sa nagasolo nga mga ginikanan sa kongregasyon?

²³ Ang suporta kag bulig sang mga masigka-Cristiano indi mabilihan. Ang Santiago 1:27 nagasiling: “Ang sahi sang pagsimba nga putli kag walay dagta gikan sa pagtamod sang Dios kag Amay amo ini: ang pag-atipan sa mga ilo kag balo nga mga babayi sa ila kapipit-an.” Huo, obligado ang mga Cristiano nga buligan ang mga pamilya nga may nagasolo nga ginikanan. Ano ang pila ka praktikal nga mga paagi nga mahimo ini?

²⁴ Ang materyal nga bulig sarang mahatag. Ang Biblia nagasiling: “Ang bisan sin-o nga may pangabuhian sining kalibutan kag nagatan-aw sa iya utod nga yara sa kakulangan  apang nagapugong sang iya kaluoy sa iya, paano bala ang pagpabilin sang gugma sang Dios sa iya?” (1 Juan 3:17) Ang orihinal nga Griegong tinaga para sa “nagatan-aw” nagakahulugan, indi sing pagpasiplat lamang, kundi sing hungod nga paghimutad. Ginapakita sini nga dapat anay hibaluon sang isa ka maluluy-on nga Cristiano ang mga kahimtangan kag kinahanglanon sang isa ka pamilya. Mahimo nga nagakinahanglan sila sing kuwarta. Ang iban mahimo nga nagakinahanglan sing bulig sa kalay-uhon sa ila balay. Ukon mahimo nga apresyaron gid nila nga maagda sila sa isa ka pagkaon ukon sosyal nga pagtinipon.

²⁵ Dugang pa, ang 1 Pedro 3:8 nagasiling: “Tanan kamo mag-isa sa hunahuna, nga nagapakita sing kahanuklog, nga may utudnon nga gugma, nga maluluy-on sa mapinalanggaon nga paagi.” Ang isa ka nagasolo nga ginikanan nga may anom ka anak nagsiling: “Nabudlayan gid ako kag kon kaisa ginapung-awan ako. Apang, sa tion kag tion may isa sang mga utod nga lalaki ukon babayi nga magasiling sa akon: ‘Joan, maayo ang ginahimo mo. Mangin takus gid sa ulihi ang resulta sini.’ Ang paghibalo lamang nga ang iban nagahunahuna sa imo kag nagaulikid mabuligon gid.” Ang may edad na nga Cristianong mga babayi mahimo nga mangin labi na nga epektibo sa pagbulig sa hoben pa nga mga babayi nga nagasolo nga mga ginikanan, nagapamati sa ila kon sila may mga problema nga mahimo nasaw-ahan sila nga hambalan upod sa isa ka lalaki.

²⁶ Ang Cristianong mga lalaki makabulig sa iban nga mga paagi. Ang matarong nga tawo nga si Job nagsiling: “Ginluwas ko . . . ang ilo kag ang bisan sin-o nga wala sing nagbulig sa iya.” (Job 29:12) Ang iban nga Cristianong mga lalaki karon nagapakita man sing sinsero nga interes sa ilo nga kabataan kag nagapakita sing matuod nga “gugma gikan sa matinlo nga tagipusuon,” nga wala sing makagod nga mga motibo. (1 Timoteo 1:5) Wala ginapatumbayaan ang ila kaugalingon nga mga pamilya, makahimo sila kon kaisa sing kahimusan  nga updan ining mga pamatan-on sa Cristianong ministeryo kag agdahon man sila nga mag-upod sa pangpamilya nga pagtuon ukon sa kalingawan. Ini nga pagkamaluluy-on mahimo nga magaluwas gid sa isa ka ilo nga bata gikan sa malaut nga dalanon.

²⁷ Bilang katapusan, sa pagkamatuod, ang nagasolo nga mga ginikanan dapat “magdala sang iya kaugalingon nga lulan” sang salabton. (Galacia 6:5) Walay sapayan, matigayon nila ang gugma sang Cristianong kauturan nga lalaki kag babayi kag ni Jehova nga Dios mismo. Ang Biblia nagasiling tuhoy sa iya: “Ginasakdag niya ang ilo kag balo nga babayi.” (Salmo 146:9) Upod ang Iya mahigugmaon nga bulig, mahimo magmadinalag-on ang mga pamilya nga may nagasolo nga ginikanan!