Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE BULU

Mekɛ Mɔɔ Abusua Ne Anu Sonla Ɛnde Kpɔkɛ La

Mekɛ Mɔɔ Abusua Ne Anu Sonla Ɛnde Kpɔkɛ La

1, 2. Kɛzi Seetan vale anwubɛnyunlu nee anwodolɛ lile gyima kɛ ɔfa yeazɛkye Dwobu nɔhalɛlilɛ ne ɛ?

ƆWƆ kɛ bɛbu Dwobu kɛ ɔboka menli mɔɔ anye liele wɔ abusua asetɛnla nu kpalɛ la anwo. Baebolo ne ka ɔ nwo edwɛkɛ kɛ, “nrenya ɛhye le sukoavolɛ kpole tɛla awie biala mɔɔ wɔ Aduduleɛ la.” Ɔwole mralɛ mrenya nsuu yɛɛ mraalɛ nsa, bɛ kɔsɔɔti bɛle bulu. Ɛnee eza ɔlɛ ninyɛne mɔɔ ɔbava yeanlea ye abusua ne kpalɛ la. Mɔɔ hyia kpalɛ la, ɔvale sunsum nu ninyɛne ɔlumuale na ɔmanle gyinlabelɛ mɔɔ ɔ mra ne mɔ lɛ wɔ Gyihova anyunlu la hyianle ye. Ɛhye mɔ kɔsɔɔti hanle ye abusua ne bɔle nu wɔ anyelielɛ nu.​—Dwobu 1:1-5.

2 Seetan, Gyihova Nyamenle kpɔvolɛ kpole ne nwunle tɛnlabelɛ mɔɔ Dwobu wɔ nu la. Seetan mɔɔ dahuu kpondɛ adenle dua zo kɛ ɔnrɛmaa Nyamenle azonvolɛ ɛnrɛli nɔhalɛ la rale Dwobu anwo zo na ɔzɛkyele ye abusua ne mɔɔ anyelielɛ wɔ nu la. Akee “ɔhɔdele nganlɛ mgbole ɔkpondenle Dwobu anwo. Ɔvi ɔ ti zo mɔɔ dwu ɔ gyakɛ akunlu la yɛle nganlɛ ngome.” Ɛhye ati ɛnee Seetan anye la kɛ ɔfa anwubɛnyunlu nee anwodolɛ yeazɛkye Dwobu nɔhalɛlilɛ ne.​—Dwobu 2:6, 7.

3. Ɛnee Dwobu ewule ne anwo sɛkɛlɛneɛ a le boni mɔ?

3 Baebolo ne ɛngile kɛzi ɛnee Dwobu ewule ne de la. Noko akee, ɔka debie mɔɔ ewule ne vale rale la ɔkile yɛ. Ɔlɔle azonlɛ na ɔ nwo nwoma lile wulate. Ye ɛnwomenle bɔbɔ le bɛkyi, yɛɛ ɔ nli akunlu mralɛ bɔbɔ kyi ye. Ɛnee ɔ nwo ɛngyakyi ye ɛfofolɛ. (Dwobu 7:5; 19:17; 30:17, 30) Wɔ ye nyanelilɛ ne anu Dwobu hɔdɛnlanle fovolɛ zo yɛɛ ɔfa foandɛkɛ ɔfonvoa ɔ nwo a. (Dwobu 2:8) Nɔhalɛ nu ɛnee ɔyɛ alɔbɔlɛ!

4. Duzu a to abusua biala ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la ɛ?

4 Saa ɛdawɔ a ewule zɛhae hanle wɔ a anrɛɛ kɛ ɛbayɛ ɛ? Ɛnɛ, Seetan ɛmmaa Nyamenle azonvolɛ nwo ɛndo bɛ kɛmɔ ɔmanle Dwobu anwo dole ye la. Noko akee, ɔlua sonla sinlidɔlɛ, ɛbɛlabɔlɛ nu adwenledwenle, nee maanle nu mɔɔ ɛlɛsɛkye la ati, yɛze kɛ ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la, abusua ne anu amra anwo bado bɛ. Yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ ninyɛne mɔɔ ɔnrɛmaa yɛ nwo ɛnrɛdo yɛ la ɛdeɛ, noko yɛ muala yɛ nwo to yɛ, ɔnva nwo kɛ yɛ nuhua ekyi bie ala a banwu amaneɛ kɛ Dwobu la. Saa yɛ sua nu amra anwo to bɛ a, ɔkola ɔyɛ ngyegyelɛ. Yemɔti, bɛmaa yɛnlea kɛzi Baebolo ne boa yɛ maa yɛgyinla alesama kpɔvolɛ ɛhye mɔɔ wɔ ɛkɛ dahuu anloa la.​—Nolobɔvo ne 9:11; 2 Temɔte 3:16.

KƐZI ƐTE NGANEƐ WƆ NWOLƐ Ɛ?

5. Awie anwo to ye wɔ mekɛ ekyi bie anu a duzu a abusua ne anu amra ta yɛ ɛ?

5 Debie mɔɔ awie yɛ ye dahuu mɔɔ ɔngola ye yɛ, ɔnva nwo debie mɔɔ manle ɔrale ye zɔ la, yɛ se mekɛ biala, na ɛhye le nɔhalɛ titile wɔ mekɛ mɔɔ anwodolɛ mɔɔ ɛhyɛ la a ɛmaa yera ye zɔ la. Mekɛ ezinra nu anwodolɛ bɔbɔ hyia kɛ yɛyɛ nzenzaleɛ, yɛdie tɛnlabelɛ ne yɛto nu na yɛfa ninyɛne yɛbɔ afɔle. Ɔwɔ kɛ abusua ne anu amra mɔɔ te kpɔkɛ la yɛ koonwu maa mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la nyia adenle da. Bie a ɔwɔ kɛ bɛgyakyi ninyɛne bie mɔ ɛyɛlɛ. Noko akee, wɔ mbusua dɔɔnwo anu, ngakula te nganeɛ maa bɛ mediema anzɛɛ awovolɛ, ɔnva nwo kɛ ɔyɛ a ɔwɔ kɛ bɛtwe bɛ adwenle bɛkɔ zo kɛ bɛzuzu ninyɛne nwo la. (Kɔlɔsaema 3:12) Saa awie anwo to ye wɔ mekɛ ekyi bie anu a, abusua ne ta siezie bɛ nwo na bɛyɛ debie mɔɔ ɔhyia kɛ bɛyɛ la. Eza abusua ne anu sonla ko biala anye la kɛ ɔ nwo to ye a bɛbadwenle ɔ nwo zɔhane ala.​—Mateyu 7:12.

6. Saa ewule mɔɔ anu yɛ se mɔɔ kyɛ la ka abusua ne anu sonla bie a, nganeɛdelɛ boni a ɔyɛ a bɛda ye ali a?

6 Na saa anwodolɛ ne anu yɛ se na ɔmmaa bɛngola bɛnyɛ ɛhwee wɔ mekɛ tendenle nu ɛ? Kɛ neazo la, saa abusua ne anu sonla bie nyia stroke, kansa, anzɛɛ anwodolɛ gyɛne ɛmmaa ɔngola ɔnyɛ ɛhwee ɛ? Na saa adwenle nu ewule bie ɛha abusua ne anu sonla bie noko ɛ? Nganeɛdelɛ mɔɔ bɛdumua bɛnyia la a le anwunvɔnezelɛ​—alɔbɔlɛ mɔɔ bɛdi kɛ kulovolɛ bie ɛlɛnwu amaneɛ kpole la. Noko akee, alɔbɔlɛlilɛ bamaa bɛayɛ ninyɛne bie mɔ. Saa abusua ne anu amra nwu kɛ sonla ko anwodolɛ ne ɛgyegye bɛ na ɔmmaa bɛnnyia adenle bɛnyɛ mɔɔ bɛkulo la a, bie a bɛbava ɛya. Wɔannea a bɛbaha kɛ: “Duzu ati a ɔwɔ kɛ ɛhye to me ɛ?”

7. Kɛzi Dwobu aye dele nganeɛ wɔ ye anwodolɛ ne anwo ɛ, na duzu a ɔda ali kɛ ɔ rɛle vile a?

7 Ɔzɔho kɛ debie zɔhane a ɛnee wɔ Dwobu aye ne adwenle nu a. Kakye kɛ, ɛnee ɔ mra ɛwu. Mekɛ mɔɔ anwubɛnyunlu zɔhane ɛlɛkɔ zo la, ɔda ali kɛ ngyikyi ngyikyi ɔmanle ɔyɛle basaa kpalɛ. Awieleɛ ne, mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ ewule ɛtane mɔɔ yɛ nyane ɛha ɔ hu mɔɔ ɛnee bɔ mɔdenle na ɔlɛ anwosesebɛ la, akee ɔ rɛle vile debie mɔɔ anwo hyia tɛla ngyegyelɛ ne la​—agɔnwolɛvalɛ mɔɔ ɛnee ɔ nee ɔ hu nee Nyamenle lɛ la. Baebolo ne ka kɛ: “Na [Dwobu aye] zele ye kɛ, ‘Ɛnɛ nee ɛnɛ ala ɛtɛgyi ɛ gyakɛ anu, . . . Tendɛ ɛtane tia Nyamenle na wu ɛ.’”​—Dwobu 2:9.

8. Saa awie ɛnde kpɔkɛ fee wɔ abusua ne anu a, ngɛlɛlera boni a baboa abusua ne anu amra mɔɔ ɛha la yeamaa bɛanyia adwenle kpalɛ a?

8 Saa awie gyɛne anwodolɛ maa menli dɔɔnwo asetɛnla kakyi a, bɛ sa nu to na bie a bɛfa ɛya. Noko akee, ɔwɔ kɛ Keleseɛnenli mɔɔ dwenle tɛnlabelɛ ne anwo la nwu ye kɛ awieleɛ bɔkɔɔ ne, ɛhye maa ɔnyia adenle ɔda ɛlɔlɛ kpalɛ mɔɔ ɔlɛ la ali. Nɔhalɛ ɛhulolɛ “lɛ abotane, ɔ ti akunlu le kɛnlɛma . . . [yɛɛ] ɔnle angomedi . . . Ɛhulolɛ ɛmkpo aze ɛlɛ; ɔlɛ diedi wɔ debie biala anu, ɔlɛ debie biala anwo anyelazo yɛɛ ye abotane bo ɛndu ɛlɛ.” (1 Kɔlentema 13:4-7) Yemɔti kɛ anrɛɛ yɛkɛmaa nganeɛdelɛ ɛtane kɛhomo yɛ nwo zo la, ɔhyia kɛ yɛbɔ mɔdenle biala kɛ yɛbali zolɛ.​—Mrɛlɛbulɛ 3:21.

9. Saa awie ɛnde kpɔkɛ fee wɔ abusua ne anu a ɛwɔkɛ boni mɔ a baboa abusua ne wɔ sunsum nee nganeɛdelɛ nu a?

9 Saa abusua ne anu sonla bie ɛnde kpɔkɛ fee a duzu a bɛbahola bɛayɛ bɛava bɛabɔ abusua ne anwo bane wɔ sunsum nee nganeɛdelɛ nu a? Nɔhalɛ nu, asolo anwodolɛ ko biala nee ye ayileyɛlɛ, yemɔti ɔnrɛyɛ kpalɛ kɛ yɛkɛhile adenle mɔɔ bɛdua zo bɛyɛ ayile bie la wɔ buluku ɛhye anu. Noko akee, yɛka ye wɔ sunsum nu adenle zo a, Gyihova “[kpogya] bɛdabɛ mɔɔ bɛgua aze la zo.” (Edwɛndolɛ 145:14) Belemgbunli Devidi hɛlɛle kɛ: “Nyilalɛ ɛha sonla ne mɔɔ dwenle ehyiavolɛma anwo la! [Gyihova] die ye wɔ ye amaneɛnwunlɛ nu; [Gyihova] bɔ ɔ nwo bane na ɔmaa ye ngoane; . . . [Gyihova] maa ye anwosesebɛ wɔ ye anwodolɛ nu.” (Edwɛndolɛ 41:1-3) Gyihova bɔ ye azonvolɛ nwo bane sunsum nu, saa bɔbɔ bɛyia bɛ nganeɛdelɛ nwo sɔnea mɔɔ bo bɛ tumi zo la a. (2 Kɔlentema 4:7) Abusua ne anu amra dɔɔnwo mɔɔ ɛnde kpɔkɛ fee na bɛwɔ sua nu la ɛha edwɛndolɛnli ne edwɛkɛ ne bie kɛ: “Menwu amaneɛ kpole; O [Gyihova], maa me ngoane, kɛmɔ wɔ edwɛkɛ se la.”​—Edwɛndolɛ 119:107.

KPƆKƐDELƐ SUNSUM

10, 11. (a) Duzu a hyia na abusua bie ahola agyinla anwodolɛ nloa a? (b) Kɛzi raalɛ ko gyinlanle ɔ hu anwodolɛ nloa ɛ?

10 Baebolo ɛrɛlɛbulɛ bie ka kɛ: “Saa sonla nwo to ye a ye kpɔkɛdelɛ a le ɔdaye ye adwenle, na saa ɔngola ɔ nwo sɔ a, nwane a sɔ ye a?” (Mrɛlɛbulɛ 18:14) Ɛzulolɛ kola ka abusua ne yɛɛ ahenle mɔɔ ‘anwo ɛdo ye’ la. Noko akee, “[anzondwolɛ] maa nwonane ba bɛ nwo.” (Mrɛlɛbulɛ 14:30) Saa abusua bie bahola agyinla anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se la anloa anzɛɛ bɛnrɛhola a ɔbagyinla menli mɔɔ wɔ nu la subane anzɛɛ bɛ sunsum ne azo.​—Fa to Mrɛlɛbulɛ 17:22 anwo.

11 Ɛnee ɔwɔ kɛ Keleseɛne raalɛ ko gyinla ɔ hu mɔɔ gyale ye la ye ɛvolɛ nsia anzi ala a ɔnyianle stroke la anloa. Ɔhanle kɛ, “Me hu ɛdendɛlɛ yɛle basaa, na ɛnee ɔyɛ se kɛ me nee ye kɛli adwelie. Ɛnee kɛ ɔkɛyɛ na meade edwɛkɛ mɔɔ ɔlɛbɔ mɔdenle yeaha abo la ɛnla aze fee.” Eza dwenle kɛzi ɔbayɛ kɛ kunli ne anwo bubule ye na ɔlile nyane la noko anwo nea. Duzu a agyalɛma ne yɛle a? Ɔwɔ nuhua kɛ ɛnee bɛ sua nu nee ɛleka mɔɔ bɛkɔ debiezukoalɛ la avinli wale deɛ, noko akee adiema raalɛ ne bɔle mɔdenle kpalɛ amaa yeanyia sunsum nu anwosesebɛ ɔlua ahyehyɛdeɛ ne anu edwɛkɛ mɔɔ yeammaa ko bɔbɔ amkpa ɔ ti, nee sunsum nu aleɛ mɔɔ yɛ sa ka ye dahuu mɔɔ wɔ Ɛzinzalɛ Arane nee Awake! magazine ne mɔ anu la azo. Ɛhye boale ye manle ɔnyianle anwosesebɛ wɔ sunsum nu ɔvale ɔnleanle ɔ hu kɔkpula ɛvolɛ nna anzi mɔɔ ɔwule la.

12. Kɛmɔ Dwobu edwɛkɛ ne kile la, moalɛ boni a ɔyɛ a ahenle mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la yɛ a?

12 Dwobu ɛdeɛ ne, ɔdaye mɔɔ ɛnee ɔnde kpɔkɛ la a ɔgyinlanle kpundii a. Ɔbizale ɔ ye kɛ, “Saa Nyamenle kyɛ yɛ ninyɛne kpalɛ a, yemɔ yɛdie. Na saa anwubɛnyunlu to yɛ a, ɛnee duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛkpo ye amunli a?” (Dwobu 2:10) Ɔnyɛ nwanwane kɛ nzinlii ɛdoavolɛ Gyemise hanle kɛ Dwobu le abotane nee bɛ bo aze ɛdɔlɛ nwo neazo kɛnlɛma la! Yɛkenga ye wɔ Gyemise 5:11 kɛ: “Se bɛde Dwobu ɔdaye ye abotane ɛdeɛ ne mɔɔ ɔnyianle ɔvale ɔgyinlanle kpundii ɔzɔle ye nyane ne la anwo bie, yɛɛ eza bɛze kɛ awieleɛ ne Nyamenle zile lole ye la. Nyamenle se anwunvɔne yɛɛ ɔ kunlu yelɛyela ye.” Ɛnɛ noko, abusua ne anu sonla mɔɔ ɛnde kpɔkɛ mɔɔ ɛgyinla kpundii la ɛhola ɛboa menli mɔɔ ɛha la ɛmaa fane dɔɔnwo ne ala bɛnyia anwodozo.

13. Duzu ati a ɔnle kɛ abusua bie mɔɔ gyi anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se anloa la fa bɛ nwo to awie mɔ ɛ?

13 Menli dɔɔnwo mɔɔ ɛgyinla anwodolɛ nloa wɔ abusua nu la die to nu kɛ ɔta ɔyɛ se kɛ abusua ne anu amra kɛlie nɔhalɛ edwɛkɛ ne kɛdo nu wɔ mɔlebɛbo ne. Eza bɛka kɛ adenle mɔɔ awie dua zo bu tɛnlabelɛ ne la hyia kpole. Nzenzaleɛ mɔɔ bara sua nu gyimayɛlɛ nu la bahola ayɛ se wɔ mɔlebɛbo ne. Noko saa awie bɔ nwolɛ mɔdenle a, ɔbahola yeagyinla tɛnlabelɛ fofolɛ ne anloa. Saa ɔba ye zɔ a, ɔnle kɛ yɛfa yɛ tɛnlabelɛ ne yɛto abusua ne anu amra mɔɔ bɛ nwo ɛtɛtole bɛ la ɛdeɛ ne anwo na yɛdwenle kɛ bɛ nwo ɛngyele bɛ na yɛmɛ yɛɛ ‘yɛ ti anyɛ boɛ a!’ Nɔhalɛ nu, awie biala ɛnze adesoa mɔɔ awie mɔ zo a. Keleseɛnema kɔsɔɔti nyia Gyisɛse edwɛkɛ ne anu arɛlekyekyelɛ kɛ: “Bɛdabɛ mɔɔ bɛzo ɛnlomboɛ na bɛvɛ la, bɛ muala bɛrɛla me nwo ɛke, na menwɔmaa bɛ ɛnwomenlelielɛ.”​—Mateyu 11:28.

YƐ NINYƐNE MƆƆ HYIA LA

14. Kɛ ɔkɛyɛ na bɛanwu ninyɛne mɔɔ ɔhyia kɛ bɛyɛ la ɛ?

14 Saa abusua bie yia anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se la a, ɔwɔ kɛ ɔkakye edwɛkɛ ɛhye mɔɔ vi sunsum nu la kɛ: “Folɛdulɛma dɔɔnwo wɔ [debie] nwo a ɔwie boɛ.” (Mrɛlɛbulɛ 15:22) Abusua ne anu amra bahola ayia na bɛazuzu tɛnlabelɛ mɔɔ anwodolɛ ne ɛva ɛra la anwo ɔ? Ɔbayɛ kpalɛ kɛ bɛkɛva asɔneyɛlɛ bɛkɛyɛ zɔ na bɛkɛkpondɛ adehilelɛ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu. (Edwɛndolɛ 25:4) Duzu a ɔwɔ kɛ bɛsuzu nwolɛ wɔ adwelielilɛ ɛhye anu a? Bɛbahola bɛazuzu ayile, ezukoa, yɛɛ kpɔkɛ mɔɔ abusua ne babɔ la anwo. Nwane a badɛnla ɔ nwo anlea ye a? Kɛ ɔkɛyɛ na abusua ne aboa wɔ ye ɛnleanlɛ nu ɛ? Kɛzi ngyehyɛleɛ ne baha abusua ne anu sonla ko biala ɛ? Kɛzi bɛbali ahenle mɔɔ banlea ye titile la sunsum nee ye ngyianlɛ gyɛne nwo gyima ɛ?

15. Moalɛ boni a Gyihova fa maa mbusua mɔɔ anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se gyegye bɛ la ɛ?

15 Saa yɛfi ahonle nu yɛsɛlɛ adehilelɛ yɛfi Gyihova ɛkɛ, yɛdwenledwenle ye Edwɛkɛ ne anwo, na yɛfa akɛnrasesebɛ yɛdua adenle ne mɔɔ yɛnwu ye wɔ Baebolo ne anu la azo a, yɛta yɛnyia nyilalɛ dɔɔnwo. Tɛ mekɛ kɔsɔɔti a abusua ne anu sonla mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la anwodolɛ ne baha aze a. Noko akee, saa bɛfa bɛ nwo bɛto Gyihova anwo zo wɔ tɛnlabelɛ biala anu a, mɔɔ vi nu ba la ta yɛ kpalɛ. (Edwɛndolɛ 55:22) Edwɛndolɛnli ne hɛlɛle kɛ: ‘O Gyihova, wɔ ɛhulolɛ kpundii ne zɔle me. Saa adwenledwenle bo me nwo zo a, ɛkyekye me rɛle ɛmaa medi fɛlɛko.’​—Edwɛndolɛ 94:18, 19; eza nea Edwɛndolɛ 63:6-8.

BOA NGAKULA NE MƆ

Saa abusua ne ka bɔ nu a, bɛbahola bɛali ngyegyelɛ nwo gyima

16, 17. Duzu a bɛbahola bɛamaa yeala ali wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛka kakula mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la anwo edwɛkɛ bɛahile ngakula la ɛ?

16 Anwodolɛ mɔɔ anu yɛ se la kola maa ngakula mɔɔ wɔ abusua ne anu la yia ngyegyelɛ. Ɔwɔ kɛ awovolɛ maa ngakula te ngyianlɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ yɛɛ debie mɔɔ bɛbahola bɛayɛ bɛaboa la abo. Saa ahenle mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la le kakula a, ɔwɔ kɛ bɛmaa ɔ mediema ne mɔ te ɔ bo kɛ wuleravolɛ ne mɔɔ bɛlɛfa mekɛ dɔɔnwo bɛanlea ye la ɛngile kɛ bɛnlɛ ngakula mɔɔ ɛha la anwo ɛlɔlɛ bieko. Kɛ anrɛɛ bɛkɛva ɛya anzɛɛ bɛkɛnyia adwenle mɔɔ ɔnfɛta la, awovolɛ bahola aboa ngakula mɔɔ ɛha la bɛamaa bɛanyia ɛlɔlɛ mɔɔ anu yɛ se la bɛamaa bɛ nwo wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛbɔ nu bɛali tɛnlabelɛ mɔɔ anwodolɛ ne ɛva ɛra anwo gyima la.

17 Saa awovolɛ di bɛ mra nganeɛdelɛ nwo gyima a ɔbamaa bɛade edwɛkɛ bo ndɛndɛ tɛla kɛ bɛkɛva anwodolɛ ne anwo ngilehilenu tendenle anzɛɛ ayileyɛlɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ yɛ se bɛkɛmaa la. Yemɔti bɛbahola bɛamaa bɛanwu debie mɔɔ ɛlɛyɛ ahenle mɔɔ ɛnde kpɔkɛ wɔ abusua ne anu la. Saa ngakula mɔɔ te kpɔkɛ la nwu kɛzi anwodolɛ ɛmmaa ahenle mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la ɛngola ɛnyɛ gyima mɔɔ ye ɛyɛlɛ ɛnyɛ se ɛmmaa bɛ la bie a, ‘bɛbahulo bɛ nwo ngoko ngoko kɛ mediema na bɛanyia ahonle kpalɛ.’​—1 Pita 3:8.

18. Kɛ ɔkɛyɛ na bɛaboa ngakula mɔɔ bɛnyi la bɛamaa bɛade ngyegyelɛ mɔɔ anwodolɛ fa ba la abo ɛ, na kɛzi ɛhye bahola aboa bɛ ɛ?

18 Ɔwɔ kɛ bɛboa ngakula mɔɔ bɛnyi la bɛmaa bɛnwu ye kɛ edwɛkɛ ɛsesebɛ bie wɔ ɛkɛ na ɔhyia kɛ abusua ne anu sonla ko biala fa ninyɛne bɔ afɔle. Kɛmɔ ɔwɔ kɛ awovolɛ tua asopiti kakɛ la ati, bie a bɛnrɛhola ngakula mɔɔ ɛha la nea kɛmɔ bɛkulo la. Asoo ngakula ne mɔ bava ɛhye anwo ɛya na bɛade nganeɛ kɛ bɛbu bɛ nye bɛgua bɛ nwo zo? Anzɛɛ bɛbade tɛnlabelɛ ne abo na bɛavi bɛ ɛhulolɛ nu bɛabɔ afɔle mɔɔ hyia la? Dɔɔnwo gyi kɛzi bɛbazuzu edwɛkɛ ne anwo nee subane mɔɔ ɔbamaa bɛanyia wɔ abusua ne anu la azo. Nɔhalɛ nu, wɔ mbusua dɔɔnwo anu, abusua ne anu sonla bie anwodolɛ ɛboa ɛmaa bɛtete ngakula bɛmaa bɛli Pɔɔlo folɛdulɛ ne mɔɔ se: “Bɛmmayɛ debie biala angomedi nu anzɛɛ adubɛnwo nu; dahuu bɛva anwoazehanlɛ bɛbu bɛ gɔnwo mɔ bɛdɛla bɛ nwo bɔbɔ. Awie biala mmadwenle ɔ ngomekye ye boɛyɛlɛ nwo, na ɔdwenle ɔ gɔnwo mɔ noko ɛdeɛ nwo” la azo.​—Felepaema 2:3, 4.

KƐZI ƆWƆ KƐ BƐBU AYILEYƐLƐ LA

19, 20. (a) Ɛzonlelilɛ boni a mbusua tile lɛ wɔ mekɛ mɔɔ abusua ne anu sonla bie anwo kɛdo ye la ɛ? (b) Ɔwɔ nuhua kɛ Baebolo ne ɛnle ayileyɛlɛ buluku ɛdeɛ, noko akee adenle boni azo a ɔfa ayileyɛlɛ nwo adehilelɛ ɔmaa a?

19 Keleseɛnema mɔɔ gyi kpundii la ɛmkpo ayileyɛlɛ mɔɔ ɛntia Nyamenle mɛla la. Saa abusua ne anu sonla bie anwo to ye a, bɛbɔ mɔdenle bɛkpondɛ moalɛ amaa wuleravolɛ ne mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ la anwo adɔ ye. Noko akee, bie a ayileyɛlɛ bie wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛsuzu nwolɛ a. Kenlensa ye, ewule ngakyile dɔɔnwo ba arɛlevilɛ nu, na nuhua dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ bɛtɛdiele adenle mɔɔ bɛdua zo bɛyɛ nwolɛ ayile la bɛtɛtole nu. Ɔyɛ se bɔbɔ kɛ bɛkɛnwu adenle mɔɔ bɛdua zo bɛyɛ nwolɛ ayile la. Noko akee, duzu a ɔwɔ kɛ Keleseɛnenli yɛ a?

20 Ɔwɔ nuhua kɛ ɛnee Baebolo kɛlɛvolɛ ko yɛ ayile yɛɛ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo vale ayileyɛlɛ nwo folɛdulɛ manle ɔ gɔnwo Temɔte ɛdeɛ, noko Ngɛlɛlera ne fa ɛbɛlabɔlɛ nee sunsum nu adehilelɛ a maa a, na ɔnle ayileyɛlɛ buluku. (Kɔlɔsaema 4:14; 1 Temɔte 5:23) Yemɔti, wɔ ayileyɛlɛ nu, ɔwɔ kɛ Keleseɛne mbusua tile si bɛ ti anwo kpɔkɛ kɛmɔ ɔfɛta la. Bie a bɛbade nganeɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛnwu dɔketama dɔɔnwo adwenle. (Fa to Mrɛlɛbulɛ 18:17 anwo.) Bɛkulo kɛ bɛmaa abusua ne anu sonla mɔɔ ɛnde kpɔkɛ la nyia ayileyɛlɛ mɔɔ le kpalɛ la, yemɔti bɛ nuhua dɔɔnwo kɔ dɔketama ɛkɛ ne dahuu maa bɛboa bɛ. Bie mɔ te nganeɛ kɛ bɛ nye die ayile gyɛne mɔɔ baboa bɛ la anwo. Ɛhye noko le bɛ ti anwo kpɔkɛzilɛ. Noko akee, saa Keleseɛnema ɛlɛdi anwodolɛ nwo gyima a, bɛngoati kɛ bɛkɛmaa ‘Nyamenle edwɛkɛ ne kɛyɛ bɛ gyakɛ abo kɛnlaneɛ nee bɛ adenle nu wienyi.’ (Edwɛndolɛ 119:105) Bɛkɔ zo bɛdi adehilelɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la azo. (Ayezaya 55:8, 9) Ɛhye ati, bɛtwe bɛ nwo bɛfi ayileyɛlɛ nwo neɛnleanu mɔɔ sunsum nyɛleɛ wɔ nu la, na bɛkoati ayileyɛlɛ biala mɔɔ nee Baebolo ngyinlazo ɛnnyia la.​—Edwɛndolɛ 36:9; Gyima ne 15:28, 29; Yekile 21:8.

21, 22. Kɛzi raalɛ ko mɔɔ vi Asia la zuzule Baebolo ngyinlazo nwo ɛ, na kɛzi kpɔkɛ mɔɔ ɔzile la boale ye ɛ?

21 Suzu bɛlɛra bie mɔɔ wɔ Asia la edwɛkɛ ne anwo nea. Ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔ nee Gyihova Alasevolɛ ne mɔ ko sukoa Baebolo ne la yeangyɛ biala yɛɛ ɔwole ɔ ra raalɛ mɔɔ ɛnee ye mekɛ ɛtɛdwule la a, na ɛnee kakula ne to tone nu kilo nsa nee ekyii bie ala. Raalɛ ne adwenle zɛkyele kpole wɔ mekɛ mɔɔ dɔketa ne hanle hilele ye kɛ ɔ ra ne adwenle ɛnrɛyɛ kpalɛ yɛɛ ɔnrɛhola tia fee la. Ɔdule ye folɛ kɛ ɔva ye ɔhɔ ɛleka mɔɔ bɛnea ngakula la. Ɛnee ɔ hu ɛnnwu mɔɔ ɔyɛ ye wɔ nwo a. Nwane a ɔkɔ ye ɛkɛ a?

22 Ɔhanle kɛ: “Mekakye kɛ Baebolo ne mɔɔ mezukoa la se, ‘mralɛ mrenya le agyadeɛ mɔɔ vi Gyihova ɛkɛ a; awolɛ le nyilalɛ.’” (Edwɛndolɛ 127:3) Ɔzile kpɔkɛ kɛ ɔbava “agyadeɛ” ɛhye yeahɔ sua nu na yeanlea ye. Mɔlebɛbo ne ɛnee ɔyɛ se noko akee, ɔlua moalɛ mɔɔ ɔnyianle ɔvile agɔnwolɛma mɔɔ bɛle Keleseɛnema mɔɔ bɛwɔ Gyihova Alasevolɛ asafo ne anu ɛkɛ la ati, raalɛ ne holale totole ye ninyɛne boɛ na ɔvale moalɛ mɔɔ kakula ne hyia la ɔmanle ye. Ɛvolɛ 12 anzi, ɛnee kakula ne kɔ debiezukoalɛ wɔ Belemgbunlililɛ Asalo na ɔ nye die kɛ ɔ nee ngakula mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la kɛli nwɔhoa. Raalɛ ne hanle kɛ: “Me nye die kpole kɛ Baebolo nu ngyinlazo boale me manle menyɛle mɔɔ le kpalɛ la. Baebolo ne boale me manle menyianle adwenle mɔɔ anu te wɔ Gyihova Nyamenle anyunlu na meanyɛ debie mɔɔ anrɛɛ bamaa meanlu me nwo wɔ me ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu la.”

23. Arɛlekyekyelɛ boni a wɔ Baebolo ne anu maa menli mɔɔ ɛnde kpɔkɛ nee menli mɔɔ nea bɛ la ɛ?

23 Anwodolɛ ɛnrɛdɛnla ɛkɛ dahuu. Ngapezonli Ayezaya hanle mekɛ bie mɔɔ “awie biala mɔɔ wɔ sua ne azo la ɛnrɛha kɛ, ‘Me nwo ɛdo me’” la anwo edwɛkɛ. (Ayezaya 33:24) Ɛwɔkɛ zɔhane bara nu wɔ ewiade fofolɛ ne mɔɔ ɛlɛbikye ndɛndɛ la anu. Noko akee, kolaa na zɔhane mekɛ ne ara la, ɔwɔ kɛ yɛgyinla anwodolɛ nee ewule nloa. Mɔɔ yɛ anyelielɛ la, Nyamenle Edwɛkɛ ne fa adehilelɛ nee moalɛ maa yɛ. Ɛbɛlabɔlɛ nwo adehilelɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la boa dahuu, yɛɛ ɔtɛla alesama mɔɔ tɔ sinli la adwenle mɔɔ kɔ zo kakyi mekɛ biala la. Yemɔti, sonla mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la nee edwɛndolɛnli ne mɔɔ hɛlɛle kɛ: “[Gyihova] mɛla ne di munli, ɔmaa ɛkɛla ne anwo kpundi ye; [Gyihova] ngyehyɛlɛ ne le kpundii, ɔmaa mɔɔ ɛnze nrɛlɛbɛ la nwu nrɛlɛbɛ. . . . [Gyihova] mɛla ne mɔ le nɔhalɛ, bɛ muala bɛle fɔɔnwo. . . . Zolɛlilɛ le nyilalɛ kpole” la yɛ adwenle.​—Edwɛndolɛ 19:7, 9, 11.