Skip to content

Skip to table of contents

VAHE HONGOFULU

ʻI he Taimi ʻOku Puke Ai ha Mēmipa ʻo e Fāmilí

ʻI he Taimi ʻOku Puke Ai ha Mēmipa ʻo e Fāmilí

1, 2. Naʻe anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻe Sētane ʻa e meʻa fakamamahí mo e puké ʻi he feinga ke maumauʻi ʻa e anga-tonu ʻa Siopé?

 KO E tangata ko Siopé kuo pau moʻoni ke lau ia ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga naʻa nau fiefia ʻi ha moʻui fakafāmili fiefiá. ʻOku ui ia ʻe he Tohitapú ko e “lahi taha . . . ae tagata ni i he kakai kotoabe oe botu hahake.” Naʻá ne maʻu ha foha ʻe toko fitu mo e ʻofefine ʻe toko tolu, ko e fānau ʻe toko hongofulu fakakātoa. Naʻá ne toe maʻu foki ʻa e ngaahi koloa ke tokonaki lelei maʻa hono fāmilí. Ko e meʻa mahuʻinga tahá, naʻá ne taki ʻi he ngaahi ngāue fakalaumālié pea naʻá ne hohaʻa fekauʻaki mo e tuʻunga ʻo ʻene fānaú ʻi he ʻao ʻo Sihová. Naʻe iku ʻa e meʻá ni kotoa ki he ngaahi haʻi fakafāmili vāofi mo fakafiefia.—Siope 1:​1-5PM.

2 Ko e tuʻunga ʻo Siopé naʻe ʻikai ke puli ia mei he tokanga ʻa Sētané, ʻa e fili tefito ʻo Sihova ko e ʻOtuá. Ko Sētane, ʻa ia ʻoku hokohoko kumi ki ha ngaahi founga ke maumauʻi ʻa e anga-tonu ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá, naʻá ne ʻohofi ʻa Siope ʻaki hono fakaʻauha ʻa hono fāmili fiefiá. Hili iá, naʻá ne “taaʻi ʻa Siope ʻaki ʻa e ngaahi hangatamaki kovi mei hono ʻaofivaʻe ʻo aʻu ki hono tumuʻaki.” Ko ia naʻe ʻamanaki ʻa Sētane ke ngāueʻaki ʻa e meʻa fakamamahí mo e puké ke na maumauʻi ʻa e anga-tonu ʻa Siopé.—Siope 2:​6, 7.

3. Ko e hā ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e mahaki ʻo Siopé?

3 ʻOku ʻikai ke ʻomai ʻe he Tohitapú ha hingoa fakafaitoʻo ki he faingataʻaʻia ʻo Siopé. Neongo ia, ʻokú ne tala mai kiate kitautolu ʻa e ngaahi fakaʻilongá. Naʻe ʻufiʻufi ʻa hono kakanó ʻe he fanga ʻuangá, pea naʻe fakamongumangu ʻa hono kilí pea ʻauʻaunga. Naʻe namukū ʻa e mānava ʻa Siopé, pea naʻe kovi ʻaupito ʻa e nanamu ʻa hono sinó. Naʻe fakamamahiʻi ʻaki ia ʻa e langá. (Siope 7:5; 19:17; 30:​17, 30) ʻI he langa mamahí naʻe tangutu ʻa Siope ʻi he lotolotonga ʻo e efuefú ʻo vau ʻa ia tonu ʻaki ha konga ipu ʻumea. (Siope 2:8) Ko ha meʻa fakaʻofa moʻoni ē ʻa e vakai atu ki aí!

4. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku hokosia ʻe he fāmili kotoa pē ʻi he taimi ki he taimi?

4 ʻE fēfē haʻo tali kapau naʻe fakamamahiʻi koe ʻaki ha mahaki mafatukituki pehē? ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻikai ke taaʻi ʻaki ʻe Sētane ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻa e puké ʻo hangē ko ia naʻá ne fai kia Siopé. Neongo ia, koeʻuhi ko e taʻehaohaoa fakaetangatá, ko e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui fakaʻahó, pea mo e ʻātakai ololalo ʻoku tau moʻui aí, ʻoku ʻamanekina pē ʻi he taimi ki he taimi, ʻe puke ai ʻa e ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí. Neongo ʻa e ngaahi tuʻunga taʻotaʻofi nai ʻoku tau faí, ko kitautolu kotoa ʻoku tau moʻuangofua ki he mahakí, neongo ko e tokosiʻi pē ʻe faingataʻaʻia ʻo aʻu ki he tuʻunga naʻe ʻi ai ʻa Siopé. ʻI he taimi ʻoku hū ai ʻa e puké ki hotau fāmilí, ʻe lava ke hoko moʻoni ia ko ha pole. Ko ia, ʻai ke tau sio ki he founga ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ʻe he Tohitapú ke fekuki mo e fili maʻu ai pē ko eni ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.​—Koheleti 9:11; 2 Timote 3:16.

ʻOKU FĒFĒ HOʻO ONGOʻI FEKAUʻAKI MO IÁ?

5. ʻOku anga-fēfē ʻa e faʻa tali ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e puke fakataimí?

5 Ko e moveuveu ʻa e founga-tuʻumaʻu anga-maheni ʻo e moʻuí, tatau ai pē pe ko e hā hono tupuʻangá, ʻoku faingataʻa maʻu pē, pea ʻoku tautefito ʻa e moʻoni ʻa ení kapau ko e moveuveú ʻoku fakatupunga ia ʻe ha puke fuoloa. Naʻa mo ha puke taimi nounou ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e ngaahi fengaʻunuʻaki, ngaahi tui falala, mo e ngaahi feilaulau. ʻE fiemaʻu nai ʻa e ngaahi mēmipa moʻuilelei ʻi he fāmilí ke nau hanganaki fakalongolongo ke fakaʻatā ʻa e tokotaha puké ke ne maʻu ha mālōlō. ʻE pau nai ke nau liʻaki ha ngaahi ngāue ʻe niʻihi. Neongo ia, ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi fāmilí naʻa mo e fānau īkí ʻoku nau ongoʻi manavaʻofa ki ha taha ʻo e fānaú pe ko ha mātuʻa ʻoku puke, neongo ʻe pau nai ke toutou fakamanatu kiate kinautolu ke nau faʻa fakakaukau. (Kolose 3:12) ʻI he tuʻunga ʻo e puke fakataimí, ʻoku faʻa mateuteu ai ʻa e fāmilí ke fai ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻú. Tuku kehe ia, ko e mēmipa taki taha ʻo e fāmilí te nau ʻamanaki ki ha fakaʻatuʻi meimei tatau kapau te ne hoko ʻo puke.​—Mātiu 7:12.

6. Ko e hā ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku hā he taimi ʻe niʻihi kapau ʻoku taaʻi ha mēmipa ʻo e fāmilí ʻe ha puke lahi, mo fuoloa?

6 Ko ia ai, fēfē kapau ko e puké ʻoku mātuʻaki mafatukituki pea ko e ngaahi moveuveú ʻoku lahi pe fuoloa? Ko e fakatātaá, fēfē kapau ʻoku mamatea ha taha ʻi he fāmilí ʻi ha pā kālava, taʻemalava ha meʻa ʻi he mahaki Loto-Ngalongaló, pe fakavaivaiʻi ʻe ha toe puke kehe? Pe fēfē kapau ʻoku fakamamahiʻi ha mēmipa ʻo e fāmilí ʻaki ha puke fakaʻatamai, hangē ko e ʻatamai vaivaí? Ko ha ʻuluaki tali maheni ko e fakaʻofaʻiá​—ʻa e mamahi ʻi he faingataʻaʻia lahi ha tokotaha ʻofeina. Kae kehe, ʻe hoko atu nai ʻi he fakaʻofaʻiá ha ngaahi tōʻonga kehe. ʻI he ʻiloʻi ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí kuo uesia lahi kinautolu pea ʻoku fakangatangata ʻenau ngaahi tauʻatāiná ʻe he puke ʻa ha tokotahá, te nau hoko nai ʻo ongoʻi ʻita. Te nau fifili nai: “Ko e hā ʻoku pau ke hoko ai ʻa e meʻá ni kiate aú?”

7. Naʻe anga-fēfē ʻa e tali ʻa e uaifi ʻo Siopé ki hono puké, pea ko e hā naʻe hā mahino naʻe ngalo ʻiate iá?

7 ʻOku hā ngali naʻe ʻi ai ʻa e meʻa meimei tatau ʻi he fakakaukau ʻa e uaifi ʻo Siopé. Manatuʻi, naʻá ne ʻosi hokosia ʻa e mole ʻa ʻene fānaú. ʻI he tupulaki ʻa e ngaahi meʻa fakamamahi ko iá, ʻoku ʻikai ha veiveiua naʻá ne ongoʻi ʻa e toe fakautuutu ai e kovi ʻene fakakaukaú. Fakaʻosí, ʻi heʻene sio ki hono husepāniti naʻe longomoʻui mo ngaungaué ʻoku fakamamahiʻi ʻe ha mahaki langa mo palakuú, ʻoku hā naʻe ngalo ai ʻa e meʻa tefito mātuʻaki mahuʻinga naʻá ne fakapuliki ʻa e kotoa ʻo e ngaahi meʻa fakamamahí​—ko e vahaʻangatae naʻá ne maʻu mo hono husepānití pea mo e ʻOtuá. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Pea lea kiate ia ʻa hono uaifi [ʻo Siopé], ʻOku ke kei kuku koā hoʻo haohaoa? Tafuli muʻa mei he ʻOtua, pea mate.”—Siope 2:9.

8. ʻI he taimi ʻoku puke lahi ai ha mēmipa ʻi he fāmilí, ko e hā ʻa e konga Tohitapu te ne tokoniʻi ʻa e kau mēmipa kehe ʻi he fāmilí ke tauhi ha fakakaukau totonú?

8 ʻOku ongoʻi feifeitamaki ʻa e tokolahi, naʻa mo e ʻita, ʻi he taimi ʻoku liliu lahi ai ʻenau moʻuí ʻe he puke ʻa ha tokotaha kehe. Neongo ia, ko ha Kalisitiane ʻoku fakaʻuhinga ʻi he tuʻungá ʻoku totonu ke faifai peá ne ʻiloʻi ʻoku ʻoange ʻe he meʻá ni kiate ia ha faingamālie ke fakahāhaaʻi ai ʻa e moʻoni ʻo ʻene ʻofá. Ko e ʻofa moʻoní ʻoku “angamokomoko, mo angalelei. . . . [pea] ʻoku ʻikai te ne kumi ʻene lelei aʻana . . . ʻOku ne ʻukuma ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne tui ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne ʻamanaki ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne kataki ʻi he meʻa kotoa pe.” (1 Kolinito 13:​4-7) Ko ia ai, ʻi he ʻikai ke fakaʻatā ʻa e ngaahi ongoʻi taʻepaú ke pulé, ʻoku fiemaʻu ke tau fai ʻetau lelei tahá ke mapuleʻi kinautolu.​—Palovepi 3:21.

9. Ko e hā ʻa e ngaahi fakapapau ʻoku lava ke ne tokoniʻi fakalaumālie mo fakaeongo ha fāmili ʻi he taimi ʻoku puke lahi ai ha mēmipa?

9 Ko e hā ʻe lava ke fai ke maluʻiʻaki ʻa e lelei fakalaumālie mo fakaeongo ʻa ha fāmili ʻi he taimi ʻoku puke lahi ai ha taha ʻi hono kau mēmipá? Ko e moʻoni, ʻoku fiemaʻu ki he puke taki taha ʻa hono tokangaʻi mo hono faitoʻo tefito, pea ʻe ʻikai totonu ke fakaongoongoleleiʻi ʻi he tohí ni ha ngaahi faitoʻo pe ko ha founga fakafaitoʻo pē ʻi ʻapi. Ka neongo ia, ʻi ha ʻuhinga fakalaumālie, ko Sihová “oku ne fokotuu akinautolu kotoabe kuo mabelu ki lalo.” (Sāme 145:​14PM) Naʻe tohi ʻe Tuʻi Tēvita: “Monuʻiaa ka ko ia ʻoku ne tokaʻi ʻa e tuʻutamaki: ka hoko ʻa e ʻaho kovi ʻe fakahaofi ia ʻe he ʻEiki. ʻE tauhi ʻe Sihova mo fakamoʻui, . . . Ko Sihova te ne poupou ia ʻi he tokaʻanga, heʻene [puké].” (Sāme 41:​1-3) ʻOku fakatolonga ʻe Sihova ʻa e moʻui fakalaumālie ʻa ʻene kau sevānití, naʻa mo e taimi ʻoku ʻahiʻahiʻi fakaeongo ai kinautolu ʻo fakalaka ʻi honau ngaahi ngātangá. (2 Kolinito 4:7) Ko e ngaahi mēmipa tokolahi ʻo e fāmilí ʻoku nau fehangahangai mo e puke mafatukituki ʻi honau fāmilí kuo nau fakaongo atu ʻa e ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé. “Kuo lahi fau hoku fakamoʻulaloa: fakaakeake au, ʻe Sihova, ʻo tāu mo hoʻo folofola.”—Sāme 119:107.

KO HA LAUMĀLIE FAKAMOʻUI MAHAKI

10, 11. (a) Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻingá kapau ʻoku fiemaʻu ke fekuki lavameʻa ha fāmili mo e puké? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e fekuki ʻa ha fefine ʻe taha mo e puke ʻa hono husepānití?

10 “Ko e laumalie fakatangata ʻo ha matapule ʻoku ne matuʻuaki ʻene mahaki,” ko e lau ia ʻa ha palōveepi faka-Tohitapu, “ka ko e laumalie maumau ko hai ʻe puke hake?” (Palovepi 18:14) Ko e mafasia fakaeongó ʻoku lava ke ne fakamamahiʻi ʻa e laumālie ʻo ha fāmili pea pehē ki he “laumalie fakatangata.” Neongo ia, “ko e loto ʻoku toka ko e moʻuiʻanga ʻo e sino kotoa.” (Palovepi 14:30) Pe ʻoku fekuki lavameʻa ha fāmili mo e puke mafatukitukí pe ʻikai ʻoku fakatuʻunga lahi ia ʻi he fakakaukau, pe laumālie, ʻo hono kau mēmipá.​—Fakafehoanaki mo Palovepi 17:22.

11 Ko e fefine Kalisitiane ʻe taha naʻe pau ke ne kātaki ʻi he sio ki hono husepānití naʻe fakavaivaiʻi ʻe ha pā kālava ʻi ha taʻu pē ʻe ono hili ʻena malí. “Naʻe uesia kovi ʻa e lea ʻa hoku husepānití, pea naʻe hoko ʻo meimei taʻemalava ke fetalanoaʻaki mo ia,” ko ʻene manatú ia. “Ko e faingataʻaʻia fakaʻatamai ʻo e feinga ke mahinoʻi ʻa e meʻa naʻá ne fāinga ke leaʻakí naʻe lahi ʻaupito.” Fakaʻuta atu foki, ki he mamahi mo e feifeitamaki kuo pau naʻe hokosia ʻe he husepānití. Ko e hā naʻe fai ʻe he ongo meʻá. Neongo naʻá na nofo ʻi ha feituʻu mamaʻo mei he fakatahaʻanga Kalisitiané, naʻe fai ʻe he tuofefiné ʻa ʻene lelei tahá ke hanganaki mālohi fakalaumālie ʻaki ʻene tauhi ke ʻalu mo e taimí ʻi he fakamatala fakaekautaha fakamuimui taha kotoa, pea pehē ki he tokonaki hokohoko ʻo e meʻakai fakalaumālié ʻi he ngaahi makasini Taua Leʻo mo e ʻĀ Hake! Naʻe ʻoange ʻe he meʻá ni kiate ia ʻa e mālohinga fakalaumālie ke ne tokangaʻiʻaki ʻa siʻono husepānití ʻo aʻu ki heʻene maté ʻi he taʻu ʻe fā ki mui ai.

12. Hangē ko ia naʻe hā ʻi he tuʻunga ʻo Siopé, ko e hā ʻa e tokoni ʻoku fai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he tokotaha puké?

12 ʻI he tuʻunga ʻo Siopé, ko ia ʻa e tokotaha naʻe faingataʻaʻiá, ʻa ē naʻe hanganaki mālohí. “Te tau tali koā ʻa e lelei mei he ʻOtua, kae ʻikai tali mo e kovi?” ko ʻene ʻeke ia ki hono uaifí. (Siope 2:10) ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he lave ki mui ʻa e ākonga ko Sēmisí kia Siope ko ha faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻo e anga-kātakí mo e ʻūkumá! ʻI he Semisi 5:11 ʻoku tau lau ai: “Kuo mou fanongo ki he kataki ʻa Siope; mou vakai foki hono ikuʻanga mei he ʻEiki: ta ʻoku ʻofa uʻuuʻu ʻa e ʻEiki, mo ʻofangofua.” ʻI he founga meimei tatau ʻi he ʻahó ni, ʻi he ngaahi tuʻunga lahi ko e fakakaukau loto-toʻa ʻa e mēmipa ʻo e fāmilí ʻa ia ʻoku puké kuo tokoniʻi ai ʻa e niʻihi kehe ʻi he fāmilí ke tauhi maʻu ha fakakaukau pau.

13. Ko e hā ʻa e fakahoa ʻoku ʻikai totonu ke fai ʻe ha fāmili ʻoku hoko ai ha puke lahi?

13 Ko e tokolahi taha ʻa ia naʻe pau ke nau fekuki mo e mahamahaki ʻi he fāmilí ʻoku nau loto-tatau ʻi he pehē, ʻi he ʻuluaki taimí ʻoku ʻikai ke ngali-kehe ʻa hono maʻu ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ha taimi faingataʻa ʻi he fehangahangai mo e ngaahi moʻoniʻi meʻá. ʻOku nau toe fakahaaʻi ko e founga ʻoku hoko ai ha taha ʻo vakai ki he tuʻungá ʻoku mahuʻinga ʻaupito. Ko e ngaahi feliliuaki mo e ngaahi fakatonutonu ʻi he founga-tuʻumaʻu ʻa e fāmilí ʻe faingataʻa nai ʻi he kamatá. Ka ʻo kapau ʻoku feinga moʻoni ha tokotaha, ʻe lava ke ne feʻunuʻaki ki ha tuʻunga foʻou. ʻI hono fai iá, ʻoku mahuʻinga ke ʻoua te tau fakahoa hotau ngaahi tuʻungá ki he ngaahi tuʻunga ʻo e niʻihi kehe ko ia ʻoku ʻikai ha puke ʻi honau fāmilí, ʻo fakakaukau ʻoku faingofua ange ʻenau moʻuí pea ‘ʻoku ʻikai pē ke totonu ia!’ Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi moʻoni ʻe ha taha ia ʻa e ngaahi kavenga kuo pau ke fua ʻe he niʻihi kehé. ʻOku maʻu ʻe he kau Kalisitiane kotoa pē ʻa e fiemālie ʻi he ngaahi lea ʻa Sīsuú: “Haʻu kiate au, ʻa kimoutolu kotoa pe ʻoku fakaongosia mo māfasia, pea te u fakamālōlō kimoutolu.”—Mātiu 11:28.

FOKOTUʻUTUʻU ʻA E NGAAHI MEʻA MUʻOMUʻÁ

14. ʻE lava fēfē ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi meʻa muʻomuʻa totonú?

14 ʻI he fehangahangai mo e puke lahí, ʻe ʻaonga ki ha fāmili ke manatuʻi ʻa e ngaahi lea fakamānavaʻí: “ʻI he tokolahi ʻa e kau faleʻí ʻoku ʻi ai ʻa e lavameʻa.” (Palovepi 15:​22NW) ʻE lava ke fakatahataha ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻo lāulea ki he tuʻunga naʻe fakatupunga ʻe he puké? ʻE feʻungamālie moʻoni ke fai ia ʻi he faʻa lotu pea ke hanga ki he Folofola ʻa e ʻOtuá ki ha tataki. (Sāme 25:4) Ko e hā ʻoku totonu ke fakakaukau ki ai ʻi ha lāulea peheé? Sai, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fili fakafaitoʻo, fakapaʻanga, mo fakafāmili ke fai. Ko hai te ne fai ʻa e tokangaʻi tefitó? ʻE lava fēfē ke fāitaha ʻa e fāmilí ke poupouʻi ʻa e tokangaʻi ko iá? ʻE anga-fēfē ʻa e kaunga ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu kuo faí ki he mēmipa taki taha ʻo e fāmilí? ʻE anga-fēfē hono tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu fakalaumālie mo e ngaahi fiemaʻu kehe ʻa e tokotaha tefito ʻokú ne fai ʻa e tokangaʻí?

15. Ko e hā ʻa e poupou ʻoku tokonaki ʻe Sihova ki he ngaahi fāmili ʻoku hoko ai ha puke lahí?

15 Ko e lotu fakamātoato ki he tataki ʻa Sihová, ʻo fakalaulauloto ki heʻene Folofolá, pea muimui loto-toʻa ʻi he founga ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohitapú ʻoku faʻa iku ia ki he ngaahi tāpuaki ʻoku fakalaka atu ia ʻi heʻetau ngaahi ʻamanakí. Ko e mahaki ʻo ha mēmipa ʻoku puke ʻi he fāmilí ʻe ʻikai nai ke ʻosi maʻu pē ia. Ka ko e falala maʻu pē kia Sihová ʻoku iku maʻu pē ia ki he ola lelei tahá ʻi ha tuʻunga pē. (Sāme 55:22) Naʻe tohi ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Ko hoo aloofa, E Jihova, nae boubou hake au. I hono lahi o eku gaahi mahalo iate au, oku fakafiefiaʻi au i hoo gaahi mea fakafiemalie.”—Sāme 94:​18, 19PM; toe sio ki he Sāme 63:​6-8.

TOKONIʻI ʻA E FĀNAÚ

ʻI he taimi ʻoku ngāue fakataha ai ʻa e fāmilí, ʻoku lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalemá

16, 17. Ko e hā ʻa e ngaahi poini ʻe lava ke ngāueʻaki ʻi he lāulea mo e fānau īkí ki he puke ʻa ha tokotaha ʻi he fānaú?

16 Ko e puke lahí ʻoku lava ke ne fakatupunga ha ngaahi palopalema ki he fānaú ʻi he fāmilí. ʻOku mahuʻinga ke tokoniʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e fānaú ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi fiemaʻu kuo malanga haké mo e meʻa nai te nau fai ke tokoní. Kapau ko e tokotaha kuo hoko ʻo puké ko ha kiʻi tama, kuo pau ke tokoniʻi ʻa e fānaú ke mahino kiate kinautolu ko e tokanga mo e tokangaʻi lahi ange ʻoku maʻu ʻe he tokotaha puké ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ʻoku siʻi ange ʻa hono ʻofaʻi ia ʻa e fānau kehé. ʻI he ʻikai fakaʻatā ʻa e ʻitá pe fakavahavahaʻá ke tupulakí, ʻoku lava ke tokoniʻi ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e fānau kehé ke nau faʻu ha haʻi vāofi ange ʻiate kinautolu pea nau maʻu ʻa e ʻofa moʻoní ʻi heʻenau fāitaha ʻi hono fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga naʻe fakatupunga ʻe he puké.

17 ʻE faʻa mateuteu lahi ange ʻa e fānaú ke tali ia kapau ʻoku kaungāongoʻi ʻa e ngaahi mātuʻá ki heʻenau ngaahi ongoʻí kae ʻikai ki he ngaahi fakamatala fihi lōloa fekauʻaki mo e ngaahi tuʻunga fakafaitoʻó. Ko ia, ʻe lava ke ʻoange ai kiate kinautolu ha fakakaukau ki he meʻa ʻoku fou ai ʻa e mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku puké. Kapau ʻe sio ʻa e fānau moʻuileleí ki he founga ʻo hono taʻofi ʻe he mahamahakí ʻa e tokotaha puké mei hono fai ʻa e ngaahi meʻa lahi ʻoku nau vaʻingaʻakí, ngalingali te nau maʻu lahi ange ai ʻa e “ʻofa fakatokouá” pea hoko ai ʻo “manavaʻofa ongongofua.”​—1 Pita 3:8NW.

18. ʻOku lava fēfē ke tokoniʻi ʻa e fānau lalahi angé ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi palopalema naʻe fakatupunga ʻe he puké, pea ʻe anga-fēfē nai ʻa e hoko ʻo ʻaonga ʻa e meʻá ni kiate kinautolú?

18 ʻOku totonu ke tokoniʻi ʻa e fānau lalahi angé ke nau ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha tuʻunga faingataʻa pea ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e ngaahi feilaulau ʻi he tafaʻaki ʻa e tokotaha kotoa ʻi he fāmilí. ʻI he ʻi ai ʻa e ngaahi totongi ʻa e toketaá mo e ngaahi tohi moʻua fakafaitoʻo ke totongí, ʻe ʻikai nai malava ki he ngaahi mātuʻá ke tokonaki ki he fānau kehé ʻo hangē ko ia te nau loto ki aí. ʻE ʻita nai he meʻá ni ʻa e fānaú pea ongoʻi ʻoku fakamasivaʻi kinautolu? Pe te nau mahinoʻi ʻa e tuʻungá pea loto-lelei ke fai ʻa e ngaahi feilaulau ʻoku fiemaʻú? ʻOku fakatuʻunga ʻa e meʻa lahi ʻi he founga ʻo e lāulea ki he meʻá pea mo e laumālie ʻoku fakatupu ʻi he fāmilí. Ko e moʻoni, ʻi he ngaahi fāmili lahi ko e puke ʻa ha mēmipa ʻo e fāmilí kuo tokoni ia ʻi hono akoʻi ʻa e fānaú ke muimui ki he akonaki ʻa Paulá: “ʻOua ʻe feinga ki ha meʻa ko e fakafekākeʻi, pe ko e fieongoongoa; ka ʻi hoʻomou loto taʻehiki mou taki taha lau ʻoku lelei hake ʻa hono kainga ʻiate ia: pea ʻoua naʻa taki taha tokanga ki heʻene meʻa aʻana pe, ka ki he meʻa ʻa e kakai kehe foki.”—Filipai 2:​3, 4.

FOUNGA KE VAKAI ʻAKI KI HE FOUNGA FAKAFAITOʻÓ

19, 20. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi fatongia ʻoku fua ʻe he ngaahi ʻuluʻi fāmilí ʻi he taimi ʻoku puke ai ha mēmipa ʻi he fāmilí? (e) Neongo ʻoku ʻikai ko ha tohi ako fakafaitoʻo, ko e hā ʻa e founga ʻoku tokonaki mai ai ʻe he Tohitapú ha fakahinohino ʻi hono fakaleleiʻi ʻa e puké?

19 Ko e kau Kalisitiane mafamafatataú ʻoku ʻikai te nau fakafepaki ki he founga fakafaitoʻó kehe pē ʻoku ʻikai ke fepaki mo e lao ʻa e ʻOtuá. ʻI he taimi ʻoku hoko ai ʻo puke ha mēmipa ʻo honau fāmilí, ʻoku nau vēkeveke ke kumi tokoni ke fakasiʻisiʻi ʻa e mamahi ʻa e tokotaha faingataʻaʻiá. Lolotonga iá, ʻoku kei ʻi ai nai ʻa e ngaahi fakakaukau fakafaitoʻo fepakipaki ʻa ia kuo pau ke fuatautau. Tānaki atu ki ai, ʻi he ngaahi taʻu ki mui ní ko e ngaahi mahakí mo e ngaahi moveuveú kuo hoko taʻeʻamanekina, pea ki he lahi ʻo e ngaahi meʻá ni, ʻoku ʻikai ha founga faitoʻo ʻoku ala tali fakalūkufua. Naʻa mo e ngaahi fakafuofua totonu ki hono ʻiloʻi ʻo e mahakí ʻoku faingataʻa ia ʻi he taimi ʻe niʻihi ke maʻu. Ko e hā leva ʻoku totonu ke fai ʻe ha Kalisitiané?

20 Neongo ko ha tokotaha-tohi Tohitapu ʻe taha ko ha toketā, pea naʻe ʻoange ʻe he ʻapositolo ko Paulá ha fakahinohino fakafaitoʻo ʻaonga ki hono kaumeʻa ko Tīmoté, ko e ngaahi Konga Tohitapú ko ha tataki fakaeʻulungaanga ia mo fakalaumālie, ʻo ʻikai ko ha tohi ako fakafaitoʻo. (Kolose 4:14; 1 Timote 5:23) Ko ia ai, ʻi he ngaahi meʻa fekauʻaki mo e founga fakafaitoʻó, ko e ngaahi ʻuluʻi fāmili Kalisitiané kuo pau ke nau fai ʻenau ngaahi fili mafamafatatau pē ʻanautolu. Mahalo pē te nau ongoʻi ʻoku nau fiemaʻu ke maʻu ha meʻa lahi ange ia ʻi ha fakakaukau fakapalōfesinale ʻe taha pē. (Fakafehoanaki mo e Palovepi 18:17.) Te nau fiemaʻu pau ʻa e tokoni lelei taha ʻe ala maʻu ki heʻenau mēmipa ʻoku puke ʻi he fāmilí, pea ʻoku kumi ʻa e tokolahi tahá ki he meʻá ni ʻi he lotolotonga ʻo e kau toketā fakafaitoʻo anga-mahení. ʻOku ongoʻi fiemālie ange ʻa e niʻihi ʻi he ngaahi fetongi ʻo e founga faitoʻo ki he moʻuileleí. Ko e meʻá ni foki ko ha fili fakafoʻituitui ia. Neongo ia, ʻi he taimi ʻoku fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi palopalema fakaemoʻuileleí, ʻoku ʻikai taʻofi ʻe he kau Kalisitiané ʻenau tuku ke hoko ʻa e ‘folofola ʻa e ʻOtuá ko e tuhulu ki heʻenau laká, mo e maama ki honau halá.’ (Sāme 119:105) ʻOku nau hokohoko atu ke muimui ʻi he ngaahi fakahinohino ʻoku fokotuʻu ʻi he Tohitapú. (Aisea 55:​8, 9) Ko ia ai, ʻoku nau liʻaki ʻa e ngaahi founga fakafuofua ki he mahakí ʻoku ʻi ai hono pīkinga ki he fakahaʻele faʻahikehé, pea ʻoku nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi faitoʻo ʻoku maumauʻi ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú.​—Sāme 36:9; Ngāue 15:​28, 29; Fakahā 21:8.

21, 22. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakaʻuhingaʻi ʻe ha fefine ʻĒsia ʻe taha ha tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu, pea naʻe anga-fēfē ʻa e fakamoʻoniʻi ʻoku totonu ʻa e fili naʻá ne faí ʻi hono tuʻungá?

21 Fakakaukau ki he tuʻunga ʻo ha finemui ʻĒsia. ʻI ha taimi nounou hili ʻene kamata ke ʻilo fekauʻaki mo e Tohitapú ko ha ola ia ʻo ʻene ako mo e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne fāʻeleʻi taʻehoko ha kiʻi pēpē fefine ʻa ia naʻe pauni pē ʻe tolu mo e kuata hono mamafá. Naʻe loto-lavea ʻa e fefiné ʻi hono tala ange kiate ia ʻe ha toketā ʻe mātuʻaki ʻatamai tuai ʻa ʻene pēpeé pea ʻe ʻikai ʻaupito lava ke ne luelue. Naʻá ne faleʻi ia ke ne tuku ʻene pēpeé ki ha fale vale. Naʻe veiveiua ʻa hono husepānití fekauʻaki mo e meʻá ni. Ko hai ʻe lava ʻa e fefiné ke ne hanga ki aí?

22 ʻOkú ne pehē: “ʻOku ou manatuʻi ʻa ʻeku ako mei he Tohitapú ko e ‘fanaú koe tofia mei a Jihova: bea koe fua oe manāvá ko ene totogi.’” (Sāme 127:​3PM) Naʻá ne fili ke ʻave ʻa e “tofia” ko ení ki ʻapi pea ke tokangaʻi ia. Naʻe faingataʻa ʻa e ngaahi meʻá ʻi he ʻuluaki taimí, ka ʻi he tokoni ʻa e ngaahi kaumeʻa Kalisitiane ʻi he fakatahaʻanga fakalotofonua ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻe malava ai ʻa e fefiné ke fai ia pea ke tokonaki ki he kiʻi tamá ʻa e poupou makehe naʻe fiemaʻú. ʻI ha taʻu ʻe 12 ki mui ai, naʻe ʻalu ʻa e kiʻi tamá ki he ngaahi fakataha ʻi he Fale Fakatahaʻangá pea fiefia ʻi he feohi mo e fānau iiki ʻi aí. ʻOku pehē ʻe he faʻeé: “ʻOku ou houngaʻia ʻaupito ʻi hono ueʻi au ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú ke u fai ʻa e meʻa ʻoku totonú. Naʻe tokoniʻi au ʻe he Tohitapú ke tauhi maʻu ha konisēnisi ʻataʻatā ʻi he ʻao ʻo Sihova ko e ʻOtuá pea ʻikai maʻu ʻa e ngaahi fakaʻiseʻisa naʻa nau mei fakamamahiʻi au ʻi he toenga ʻo ʻeku moʻuí.”

23. Ko e hā ʻa e fakafiemālie ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ki he kau puké pea ki he faʻahinga ʻoku nau tokangaʻi kinautolú?

23 ʻE ʻikai ke tau feʻao ai pē mo e puké ʻo taʻengata. Naʻe tuhu ʻa e palōfita ko ʻAiseá ki muʻa ki he taimi ʻa ia ʻe “ʻikai ha nofo ai te ne pehe, ʻOku ou mahaki.” (Aisea 33:24) Ko e talaʻofa ko iá ʻe fakahoko ia ʻi he māmani foʻou ʻoku tuʻunuku vave maí. Kae kehe, ʻi he teʻeki ke aʻu ki aí, kuo pau ke tau fāinga mo e puké pea mo e maté. ʻOku fakafiefiá, he ʻoku ʻomai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu ʻa e tataki mo e tokoni. Ko e ngaahi lao tefito ʻo e ʻulungāngá ʻoku tokonaki mai ʻe he Tohitapú ʻoku tuʻuloa, pea ʻoku nau māʻolunga ange ʻi he ngaahi fakakaukau feliliuaki ʻa e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá. Ko ia ai, ʻoku loto-tatau ha tokotaha poto mo e tokotaha-tohi-sāmé ʻa ia naʻá ne tohi: “Ko e lao ʻa Sihova ʻoku haohaoa, ʻoku fakafoki ai ʻa e laumalie; ko e fakamoʻoni ʻa Sihova ʻoku pau, ʻoku fakapoto ai siʻi taʻe fie vale. . . . ko e ngaahi fakamāu ʻa Sihova ko e foʻi moʻoni; ko e koto totonu ʻataʻatā. . . . pea ʻi hono tauhi ʻoku iku ai ki ha fuʻu totongi.”—Sāme 19:​7, 9, 11.