KAUHANYO 13

Haiba Linyalo Li mwa Mayemo a ku Sinyeha

1, 2. Linyalo ha li li mwatas’a sineneketo, ki puzo ifi ye swanelwa ku buziwa?

 KA 1988 musali wa kwa Italy ya bizwa Lucia n’a lembwalile hahulu. a Hamulaho wa lilimo ze lishumi ­linyalo la hae ne li fita fa ku fela. Hañata n’a likile ku kutisa kutwano mwahal’a hae ni munn’a hae, kono ne ku si ka konahala. Kacwalo a mu siya bakeñisa ku sa lumelelana mi cwale n’a talimani ni ku uta bana ba babeli ba basizana a nosi. Ha iheta kwa nako yeo, Lucia u hupula kuli: “Ne ni kozwi kuli ne ku si na ni se sikana se ne si ka ­punyusa linyalo la luna.”

² Haiba mu na ni butata bwa mwa linyalo, ne mu kana mwa ba ni maikuto a swana ni a Lucia. Linyalo la mina ne li kana li mbalanda mi ne mu kana mwa honona ka za haiba la kona ku punyuswa. Haiba ku cwalo, mu ka fumana kuli ku nyakisisa puzo ye ki ko ku na ni tuso: Kana ni latelezi likelezo ze nde kaufela zeo Mulimu a file mwa Bibele ili ze tusa ku kondisa linyalo?—Samu 119:105.

3. Hailif’o telekano se i atile, ki muinelo ufi o tahiswa ki yona o se u bihilwe mwahal’a ba ba lelekani ba bañata ni mabasi a bona?

³ Muta ku sa utwana ku li ko kutuna mwahal’a munna ni musali, ku felisa linyalo ne ku kana kwa bonahala ku ba ona muhato o bunolo ka ku fitisisa. Kono, hailif’o manaha a mañata a ipumani mwa ku ekezeha ko ku kakamalisa kwa palo ya mabasi a’ shandaukile, lipatisiso za cwanoñu fa li bonisa kuli kabelo ye tuna ya banna ni basali ba ba mwa telekano ba inyaza ka za telekano yeo. Palo ye tuna ya bona bao ba ba ni butata bo buñata bwa  ­buikangulo, bwa kwa mubili hamohocwalo ni bwa mwa munahano, ku fita bwa ba ba zwelapili mwa linyalo la bona. Ku lyangana ni ku tokwa tabo kwa bana ba bashemi ba ba lelekani hañata k’u nga lilimo-limo. Bashemi ni balikani ba lubasi lo lu shandaukile ni bona ba amiwa maswe. Mi ku cwañi ka za nzila yeo Mulimu, yena Musimu­luli wa linyalo, a’ nga ka yona muinelo w’o?

4. Butata bwa mwa linyalo bu swanelwa ku talimwa cwañi?

⁴ Sina ha ne ku bonwi mwa likauhanyo za kwamulaho, Mulimu n’a lelile kuli linyalo li swanela ku ba tamo ya mwahal’a bupilo kaufela. (Genese 2:24) Kacwalo he, ki kabakalañi manyalo a mañata cwalo ha sinyehanga? Seo ne si kana sa sa ezahala ka sipundumukela. Hañata ku na ni lisupo ze fa temuso. Butata bo bunyinyani mwa linyalo bu kona ku hula ku fitela bu bonahala ku sa konwa ku tulwa. Kono haiba bona butata b’o bu tatululwa ka bubebe ka tuso ya Bibele, ku sinyeha kwa manyalo a mañata ne ku ka konwa ku pimiwa.

 M’U NGE MIINELO KA MO I INEZI LULI

5. Ki muinelo ufi o ba teñi luli o swanelwa ku talimanwa ni ona mwa linyalo lifi kamba lifi?

⁵ Muinelo w’o ka linako ze ñwi u isanga kwa butata ki tibelelo ye sa ngi miinelo ka mo i inezi luli ili yeo yo muñwi wa bosinyalana kamba bubeli bwa bona ba kana ba ba ni yona. Libuka za makande a za libato, limagazini ze latiwa hahulu, litukiso za fa televishini, ni maswaniso a’ zamaya li kona ku tahisa lisepo ni mihupulo ye shutana hahulu ni miinelo tota ya mwa bupilo. Miinelo ha i sa fiti fa ku ba ka mo ne ku hupulezwi, mutu u kona ku ikutwa ku kwashekiwa, ku sa kolwa, mi nihaiba ku tala sitoyo. Nihakulicwalo, batu ba babeli ba ba si ka petahala ba kona ku fumana cwañi tabo mwa linyalo? Ku fita fa ku ba ni swalisano ye kondile ku tokwa buikatazo.

6. (a) Ki mubonelo ufi o itikanelezi wa linyalo o’ fiwa ki Bibele? (b) Ki afi a mañwi a mabaka a ku sa lumelelana mwa linyalo?

⁶ Bibele ki ye sebeza. I lemuha ze tabisa za mwa linyalo, kono hape i lemusa kuli ba ba kena mwa linyalo “ba ka ba ni manyando mwa nama.” (1 Makorinte 7:28) Sina ha se ku bulezwi, bubeli bwa bosinyalana ha ba si ka petahala mi ba kona ku eza sibi. Sibupeho sa mwa munahano ni sa mwa maikuto ni muutehelo wa yo muñwi ni yo muñwi wa bosinyalana ki ze fapahana. Bosinyalana ka linako ze ñwi ha ba lumelelani ka za mali, bana, ni bahabo sinyalana ni mutu. Bunyinyani bwa nako ya ku eza lika hamoho ni butata bwa za tobali ni zona li kona ku tisa musunga. b Ku talima litaba ze cwalo ku nga nako, kono mu ndumebe! Buñata bwa bosinyalana ba kona ku talimana ni butata bo bu cwalo ni ku fita fa litatululo ze amuhelwa ki ­bubeli bwa bona.

MU BUHISANE LIFAPAHANO

7, 8. Haiba ku na ni maikuto a butuku kamba ku sa utwana mwahal’a bosinyalana, ki ifi nzila ya ka Mañolo ya ku li talima?

⁷ Ba bañata ba fumana butata mwa ku zwelapili ba nze  ba wile pilu ha ba buhisana maikuto a’ butuku, ku sa utwisisana, kamba bufokoli bwa ka butu. Mwa sibaka sa ku bulela ngambu kuli: “Ni ikutwa ku sa utwisiswa hande,” sinyalana ni mutu n’a kana a tala maikuto ni ku ekeza kwa butata. Ba bañata ne ba ka bulela kuli: “Mu ipabalela fela munosi,” kamba, “Ha mu ni lati.” Ka ku sa bata ku ikenya mwa kananisano, sinyalana ni yena yo muñwi n’a kana a hana ku alaba.

⁸ Muezezo o munde ni ku fita ki wa ku utwa kelezo ya Bibele ye li: “Niha mu ka halifa mu si ke mwa eza sibi; mu si ke mwa likelelwa ki lizazi mu nze mu halifile.” (Maefese 4:26) Bosinyalana ba bañwi ba ba tabile, ha ne ba fitile fa kupuzo ya bu-60 ya sinawenga sa bona, ne ba buzizwe ­sinotolo sa linyalo la bona le li kondile. Wa munna n’a bulezi kuli: “Ne lu itutile ku sa lobala lu si ka tatulula lifapahano, niha ne li kana za ba ze nyinyani hahulu.”

9. (a) Ki sifi se si bonisizwe mwa Mañolo sina kalulo ya butokwa hahulu ya ku ambolisana? (b) Ki sifi seo bosinyalana hañata ba tokwa ku si eza, nihaike kuli seo si tokwa bundume ni buikokobezo?

⁹ Munna ni musali ha ba fapahana, ku tokwahala kuli yo muñwi ni yo muñwi wa bona “ibe ya teeleza kapili, ya liyeha kwa ku bulela, ya liyeha ni kwa ku halifa.” (Jakobo 1:19) Hamulaho wa ku teeleza ka tokomelo, bubeli bwa bosinyalana ne ba kana ba bona tokwahalo ya ku inyaza. (Jakobo 5:16) Ku bulela ka mukwa o buniti kuli, “Mu ni swalele ka ku mi utwisa pilu butuku,” ku tokwa buikokobezo ni bundume. Kono ku talima lifapahano ka nzila yeo ku ka peta kalulo ye tuna mwa ku tusa bosinyalana isiñi fela mwa ku tatulula butata bwa bona kono hape ni ku hulisa mufutumala ni silikani se si ka ba tahiseza munyaka o ekezehile mwa ku ba hamoho kwa bona.

KU FA SE SI LI SWANELO MWA LINYALO

10. Ki silelezo ifi ye ne i babalizwe ki Paulusi kwa Bakreste ba mwa Korinte ili yeo neikana ya sebeza kwa Bakreste kacenu?

¹⁰ Muapositola Paulusi ha n’a ñolezi ba kwa Korinte, n’a babalize linyalo “ka ku saba buhule.” (1 Makorinte 7:2)  ­Lifasi kacenu ki le li maswe ka ku likana ni Korinte ya kwaikale, kamba nihaiba ku i fita. Litaba za muzamao o maswe zeo batu ba lifasi ba buhisana patalaza, mitinelo ya bona ye si ka itikanelela, ni makande a’ zusulusa litakazo za nama a’ fumanwa mwa limagazini ni libuka, fa TV, ni fa maswaniso a’ zamaya, kaufela ki ze kopana ili ku shangumuna litakazo za tobali ye si ya ka mulao. Ku ba mwa Korinte ba ne ba pila mwa miinelo ye bat’o swana, muapositola Paulusi n’a bulezi kuli: “Bunde ki ku nyala, isi ku bulaiwa ki takazo.”—1 Makorinte 7:9.

11, 12. (a) Ki sifi seo munna ni musali ba swanela ku fanana, mi si swanelwa ku fiwa ka mubonelo ufi? (b) Muinelo u swanelwa ku talimwa cwañi haiba se si li swanelo mwa linyalo si na ni ku lilimaliswa ka swalelele?

¹¹ Kacwalo, Bibele i laela Bakreste ba ba mwa linyalo kuli: “Munna a fe musali se li swanelo; mi ni yena musali a eze cwalo ku munna.” (1 Makorinte 7:3) Mu lemuhe kuli koñomeko i fa ku fa—isiñi fa ku kupa ka t’ata. Swalisano ya kwa mubili ya mwa linyalo ki ye kolwisa luli haiba fela sinyalana yo muñwi ni yo muñwi u iyakatitwe ka za se sinde ku yo muñwi. Sina ka mutala, Bibele i laela banna ku sebelisana ni basali ba bona “ka kutwisiso.” (1 Pitrosi 3:7) Seo si cwalo sihulu mwa ku fa ni ku amuhela se si li swanelo mwa linyalo. Haiba musali a s’a ngiwi ka maikuto a’ bunolo, n’a kana a fumana butata mwa ku ikola yona ­kalulo yeo ya linyalo.

¹² Ku na ni linako zeo bosinyalana ne ba kana ba timana se si li swanelo mwa linyalo. Seo ne si ka ba cwalo ku musali ka linako ze ñwi za kweli kamba ha ikutwa ku katala hahulu. (Mu bapanye Livitike 18:19) Ne ku ka ba cwalo ku munna ha talimana ni butata bo butuna kwa mubeleko kamba ha ikutwa ku topwela mwa maikuto. Miinelo ye cwalo ya ku sa fiwa kwa ka swalelele kwa se si li swanelo mwa linyalo i talimwa hande ka ku fitisisa haiba bubeli bwa bosinyalana ba buhisana muinelo ka ku sa pata-pata litaba mi ba lumelelana ka “tumelelano.” (1 ­Makorinte 7:5) Seo si ka tibela sinyalana ufi kamba ufi  kwa ku fita fa kutwisiso ye fosahezi. Nihakulicwalo, haiba musali a tima munn’a hae ka ku itatela kamba haiba munna a palelwa ka bomu ku fa se si li swanelo mwa linyalo ka nzila ye lilato, sinyalana ni yena n’a kana a ba mwa mayemo a ku kona ku kena mwa muliko. Mwa muinelo o ­cwalo, butata ne bu kana bwa zuha mwa linyalo.

13. Bakreste ba kona ku sebeleza cwañi fa ku buluka minahano ya bona inze i kenile?

¹³ Ka ku swana ni Bakreste kaufela, batanga ba Mulimu ba ba mwa linyalo ba lukela ku pima maswaniso a mapunu, a kona ku tisa litakazo ze masila ni ze si za ka taho. (Makolose 3:5) Hape ba lukela ku mamela minahano ni likezo za bona ha ba sebelisana ni ba silama si sili kaufela. Jesu n’a lemusize kuli: “Mutu nihaikaba ufi kamba ufi ya talima musali ka ku mu lakaza, u s’a mu bukile mwa pilu.” (Mateu 5:28) Ka ku sebelisa kelezo ya Bibele ka ku ama kwa tobali, bosinyalana ba swanela ku kona ku pima ku kena mwa muliko ni ku buka. Ba kona ku zwelapili ku ikola swalisano ye tabisa mwa linyalo m’o tobali i’ ngiwa ka butuna sina mpo ye nde ye zwa ku Musimululi wa ­linyalo, Jehova.—Liproverbia 5:15-19.

MILATU YA KA MAÑOLO YE KONA KU TISA TELEKANO

14. Ki muinelo ufi o maswe w’o ka linako ze ñwi u banga teñi? Kabakalañi?

¹⁴ Ka tabo, mwa manyalo a mañata a Sikreste, butata bufi kamba bufi bo bu taha bwa konwa ku talimwa. Nihakulicwalo, ka linako ze ñwi ha ku bi cwalo. Bakeñisa kuli batu ha ba si ka petahala mi ba pila mwa lifasi la sibi le li mwatas’a tamaiso ya Satani, manyalo a mañwi a fita fa mayemo a ku sinyeha. (1 Joani 5:19) Bakreste ba kona ku ­sebelisana cwañi ni muinelo o cwalo o fa tiko?

15. (a) Ki ufi o li ona fela mutomo wa mwa Mañolo kwa neku la telekano yeo hamulaho wa yona mutu a kona ku kena mwa linyalo hape? (b) Ki kabakalañi ba bañwi ha ba ikatulezi ku sa leleka sinyalana ni bona ya si ka sepahala?

¹⁵ Sina ha ku bulezwi mwa Kauhanyo 2 ya buka ye, buhule ki ona fela mulatu o kona ku tisa telekano yeo  hamulaho wa yona mutu a kona ku kena mwa linyalo hape. c (Mateu 19:9) Haiba mu na ni bupaki bo bu tiile bwa kuli sinyalana ni mina ha si ka sepahala, fohe mu talimani ni keto ye t’ata. Kana mu ka zwelapili mwa linyalo leo kamba mu ka bata telekano? Ha ku na milao. Bakreste ba bañwi ba swalezi ka ku tala sinyalana ni bona ya bakile ka mukwa o buniti, mi linyalo le li bukelelizwe li fitile fa ku konda. Ba bañwi ba ikatulezi ku sa ba ni telekano kabakala la bana.

16. (a) Ki miinelo ifi ye miñwi ye susuelize ba bañwi ku lelekana ni sinyalana ni bona ya fosa? (b) Sinyalana ya si na mulatu ha eza katulo ya ku ba ni telekano kamba ku sa ba ni yona, ki kabakalañi ha ku si na ya swanela ku nyaza keto ya mutu y’o?

¹⁶ Kwa neku le liñwi, kezo ya sibi neikana ya tahisa ku itwala kamba butuku bwa sihule. Kamba mwendi bana ba tokwa ku silelezwa ku mushemi ya itusisa bona maswe ka tobali. Ka ku utwahala fela, ku na ni ze ñata ze na ni ku nyakisiswa pili katulo i si ka ezwa kale. Nihakulicwalo, haiba mu fita fa ku ziba ka za ku sa sepahala kwa sinyalana ni mina mi hamulaho mwa kalisa sinca liswalisano za tobali ni yena, ha mu eza cwalo mu bonisa kuli mu swalezi sinyalana ni mina mi mu lakaza ku zwisezapili linyalo leo. Mulatu o kona ku tisa telekano ili yeo hamulaho wa yona mutu a kona ku nyala ka Mañolo u fita fa ku sa ba teñi. Ha ku na ya swanela ku icocomeza mwa litaba za ba bañwi kamba ku lika ku susueza keto ya mina, mi ha ku na ya swanela ku nyaza keto ya mina ha se mu i ezize. Mu ka ba ni ku pila ni ze tahiswa ki se mu atuzi. “Mutu ni mutu u ka lwala mulwalo wa hae.”—Magalata 6:5.

MILATU YE KONA KU TISA KU KAUHANA

17. Haiba ku si na buhule, ki mikwalelo ifi yeo Mañolo a beya fa kauhano kamba telekano?

¹⁷ Kana ku na ni miinelo ye neikana ya lumeleza ku  ­kauhana kamba mwendi ku leleka sinyalana ni yena nihaike kuli yena y’o ha si ka eza buhule? Ee, kono mwa muinelo o cwalo, Mukreste ha si ka lukuluha ku bata mutu u sili ka mulelo wa ku kena ni yena mwa linyalo. (Mateu 5:32) Bibele, hailif’o i fa litumelezo ze ñwi za kauhano ye cwalo, i talusa kuli ku swanela kuli ya funduka “a itulele, a si ke a nyalwa, kamba a kutisane ni munn’a hae.” (1 ­Makorinte 7:11) Ki ifi miinelo ye miñwi ye tulile tikanyo ye neikana ya tahisa kuli kauhano i bonahale ku ba yona nto ye nde?

18, 19. Ki ifi ye miñwi ya miinelo ye tulile tikanyo ye neikana ya isa sinyalana kwa ku nyakisisa tuso ya kauhano kamba ­telekano ya ka mulao, nihaike kuli ku kena sinca mwa linyalo ha ku konahali?

¹⁸ Kihona, lubasi ne lu kana lwa sheba hahulu bakeñisa buzwa bo butuna ni mikwa ye maswe ya munna. d N’a kana a sinya mali a lubasi ka lipapali za likwinano kamba ku itusisa ona mwa ku taleleza ku ngongwelwa kwa hae ki milyani ye kola kamba bucwala. Bibele i bulela kuli: “Mutu h’a sa babaleli . . . ba ndu iliñwi ni ya hae, ki ya latuzi tumelo, mi u fitwa ki ya si ka lumela.” (1 Timotea 5:8) Haiba munna ya cwalo a hana ku cinca linzila za hae, mwendi nihaiba ku lifela lifoso za hae ka k’u nga mali ao musal’a hae a fumana, musali n’a kana a keta ku sileleza buiketo bwa hae ni bwa bana ba hae ka ku ipumanela ­kauhano ya ka mulao.

¹⁹ Kezo ye cwalo ya ka mulao hape neikana ya nyakisiswa haiba sinyalana a li wa mifilifili hahulu ku sinyalana yo muñwi, mwendi ili ka ku mu natanga ka ku kuta-kutela ku fita fa sipimo sa kuli buikangulo mi nihaiba bupilo bwa mutu y’o bu fita fa ku ba mwa lubeta. Ka ku ekeza, haiba sinyalana a swalelela ku lika ku hapeleza sinyalana yo muñwi ku loba mulao wa Mulimu ka nzila ye ñwi,  ­sinyalana ya mwa lubeta hape n’a kana a nyakisisa ka za kauhano, sihulu haiba litaba li fita fa sipimo f’o bupilo bwa kwa moya bu ba mwa kozi. Sinyalana ya mwa lubeta n’a kana a fita fa kutwisiso ya kuli nzila fela ya kuli a “utwe Mulimu ku fita batu” ki ka ku ipumanela kauhano ya ka mulao.—Likezo 5:29.

20. (a) Mwa taba ya ku shandauka kwa lubasi, ki sifi seo balikani ba ba hulile hamohocwalo ni maeluda ne ba kana ba fa, mi ki sifi se ba sa swaneli ku fa? (b) Batu ba ba mwa linyalo ha ba swaneli ku itusisa ku ama kwa Bibele kwa kauhano ni telekano sina mabaka a ku eza nto mañi?

²⁰ Mwa litaba kaufela ze ama ku itusisa maswe sinyalana ni yena ko ku tulile tikanyo, ha ku na ya swanela ku beya sineneketo ku sinyalana ya si na mulatu kuli a bate kauhano kamba a zwelepili ku pila ni yo muñwi. Hailif’o balikani ba ba hulile hamohocwalo ni maeluda ne ba kana ba fa kemelo ni kelezo ye tomile fa Bibele, bona bao ha ba koni ku ziba litaba kaufela ze tungile za se si ezahala mwahal’a munna ni musali ba ba mwa linyalo. Ki Jehova fela ya kona ku bona zeo. Ka mo ku inezi fela, musali wa Mukreste n’a si ke a ba ya kuteka tukiso ya Mulimu ya linyalo ha n’a ka itusisa mabaka a si a butokwa ilikuli a zwe mwa linyalo. Kono haiba muinelo o beya mwa lubeta ka ku tula tikanyo u zwelapili, ha ku na ya swanela ku mu nyaza haiba a keta ku kauhana. Lika ze swana zeo li konwa ku bulelwa ka ku ama ku munna wa Mukreste ya bata kauhano. “Lu ka yemiswa kaufela fapil’a situlo sa ­Mulimu sa katulo.”—Maroma 14:10.

KA MO NE LI PUNYUSELIZWE LINYALO LE NE LI SINYEHILE

21. Ki se si bonwi sifi se si bonisa kuli kelezo ya Bibele fa linyalo ya sebeza?

²¹ Likweli ze talu hamulaho wa ku kauhana kwa Lucia, ya bulezwi kwa makalelo, ni bomunn’a hae, n’a katani Lipaki za Jehova mi a kalisa ku ituta Bibele ni bona. “Ka ku ni komokisa,” ki mwa taluseza, “Bibele ne i file litatululo ze sebeza kwa butata bwa ka. Hamulaho fela wa viki i liñwi ya  ku ituta, kapili-pili ne ni batile ku kutisana ni bomunn’a ka. Kacenu ni kona ku bulela kuli Jehova wa ziba ka mwa ku punyuseza manyalo a’ mwa silikwalikwani kakuli lituto za hae li tusa bosinyalana ku ituta ka mwa ku ngelana ka butuna. Haki taba ya niti, sina ka mo ba taluseza ba bañwi, kuli Lipaki za Jehova ba aluhanya mabasi. Mwa taba ya ka, se ne si ezahezi ki se si fapahana ka ku tala ku seo.” Lucia n’a itutile ku sebelisa likuka za Bibele mwa bupilo bwa hae.

22. Bosinyalana kaufela ba swanela ku ba ni buikolwiso mwa nto mañi?

²² Lucia haki yena a nosi. Linyalo li swanela ku ba mbuyoti, isiñi mulwalo o buima. Ka ku peta seo, Jehova u file simbule se sinde ka ku fitisisa sa kelezo ya mwa linyalo se si kile sa ñolwa—ili Linzwi la hae la butokwa hahulu. Bibele i kona ku “talifisa ya si na kutwisiso.” (Samu 19:7-11) I punyusize manyalo a mañata a n’a li mwa mayemo a ku sinyeha mi se i zwiselizepili a mañwi a ne a na ni butata bo butuna. Haike bosinyalana kaufela ba be ni buikolwiso bo bu tezi mwa kelezo ya linyalo yeo Linzwi la Jehova Mulimu li fa. Ya sebeza luli!

[Litaluso za kwatasi]

LIKUKA ZE ZA MWA BIBELE LI KONA KU TUSA CWAÑI . . . MWA KU PIMA KU SINYEHA KWA LINYALO?

Linyalo ki simbule sa tabo hamohocwalo ni manyando.—Liproverbia 5:18, 19; 1 Makorinte 7:28.

Lifapahano li swanelwa ku talimwa kapili-pili.—Maefese 4:26.

Mwa puhisano, ku teeleza ki kwa butokwa sina ku bulela.—Jakobo 1:19.

Se si li swanelo mwa linyalo si swanelwa ku fiwa ka moya wa ku tokwa buitati ni maikuto a’ bunolo.—1 Makorinte 7:3-5.

[Lipuzo za Tuto]

[Siswaniso se si fa likepe 154]

Mu talime butata kapili. Mu si ke mwa likelelwa ki lizazi mu nze mu halifile