1, 2. Tʼaqanakuyta munachkaspa, ¿imatataq ñawpaqta tapukusunman?

 ITALIA suyupi 1988 watapi, juk warmi, Lucia sutiyuq may phutisqa kachkarqa. a Qusanwan 10 watastaña casados kasqankumanta, kunantaq tʼaqanakuchkarqanku. Achkha kutita qusanwan allinyakapuyta munarqa, manataq atirqachu. Chayrayku mana allinta apanakuyta atisqanrayku qusanmanta tʼaqakuchkarqa, sapallantaq iskay warmi wawasninta uywananpaq kachkarqa. Chay tiempomanta yuyarikuspa Lucia nin: “Chay pʼunchaykunapiqa qhariwarmijina kawsanaypaq manaña imapis yanapanawanta yuyarqani”, nispa.

² Qhariwarmijina chʼampayniyuq kaptinchikqa, Luciap nisqanta entiendenchik. Ichapis tapukunchik: “¿Tʼaqanakusaqkuchu chayri khuskallapunichu kasaqku?”, nispa. Tʼaqanakuyta munachkaspaqa, kay tapuypi ñawpaqta tʼukuriy: “¿Diospa Palabran yuyaychasqanmanjina tukuy imatachu ruwarqani familiay kusisqa tiyakunanpaq?”, nispa (Salmo 119:105).

3. May achkha divorcios kaptinpis, ¿imatá divorciakuqkuna ninku?

³ Qhariwarmi kaqkunaqa anchata siminakuptinku, tʼaqanakuyllapi yuyanku. Achkha suyuspi tʼaqanakuqkuna, chayri divorciakuqkuna yapakuchkallanpuni, chaywanpis may achkha warmis, qharis ima, pesachikunku divorciakusqankumantaqa. Kay divorciakuqkunamanta may achkha unquykunku, casarasqa  kaqkunamanta nisqaqa. Tatasninku divorciakuptinku, wawasqa mayta llakikunku, manataq imatapis ruwayta atinkuchu. Divorciakuqkunap tatasnin, amigosnin, familiaresnin ima, llakikullankutaq. Jehová Diosninchik, qhariwarmi kawsayta qallarichiq, qhariwarmi kaqkunata tʼaqanakuqta rikuspa, ¿imayna pay sientekun?

4. Qhariwarmi kawsayninkupi chʼampaykuna kaptin, ¿imaynamantataq chaykunata allinchankuman?

⁴ Yachakurqanchikjina, Diosninchik munarqa, qhariwarmi kaqkuna wañunankukama jukchasqa kawsakunankuta (Génesis 2:24). ¿Imaraykutaq kunan, casarasqas tʼaqanakunkuri? Tʼaqanakuyqa mana qaynamanta kunanpaq rikhurin, mana chayqa ima chʼampaytapis mana allinchasqankurayku, pisimanta pisi qhariwarmiqa tʼaqanakuypi yuyanku. Qhariwarmi kawsaypi juchʼuy chʼampay mana allinchakuptin, pisimanta pisi chay chʼampay wiñan, mana allinchayta atinakamataq  chayan. Chaywanpis casarasqas Bibliap yanapayninwan usqhayllata chʼampayninkuta allinchaptinkuqa, mana tʼaqanakunkuchu.

5. ¿Imatataq qhariwarmi kawsaymanta suyana tiyan?

⁵ Wakinkunaqa qhariwarmi kawsaymanta anchata suyanku. Revistasta ñawirisqankumanjina telepi telenovelasta, peliculasta, qhawasqankumanjina ima kawsayta munanku, chaykunataq chʼampaykunallata qhariwarmi kawsayninkuman apamun. Chay rikusqankumajina mana kawsayta atispataq, llakikunku chʼawkiyasqajinataq sientekunku. ¿Imaynatá atinkuman qhariwarmijina kusisqa kawsakuyta, sapa juknin juchasapa kaptinpis? Familiapi kusisqa tiyakunapaqqa kallpachakunanchik tiyan.

6. a) ¿Imatataq qhariwarmi kawsaymanta Biblia niwanchik? b) ¿Imaraykutaq qhariwarmi kawsaypi chʼampaykuna rikhurinman?

⁶ Bibliaqa, sumaqmanta yanapakun. Qhariwarmi kawsayqa kusikunapaq kasqanta niwanchik, chaywanpis, “casarakojkuna llakiyniyoj kanqanku qhariwarmi kawsaypi”, nispa nillawanchiktaq (1 Corintios 7:28). Runaqa juchasapa, saqra munayniyuq ima. Sapa jukninku yuyaninkupi, sunqunkupi, uywakusqankupi ima mana kikinchu kanku. Casarasqasqa, qullqimanta, wawasmanta, familiaresmanta ima mana kikintachu yuyanku. Chantapis khuska kanankupaq mana tiempochakusqankurayku, qhariwarmijina puñunankupaq mana allinta entiedenakusqankurayku ima, may chhika chʼampaykunata rikhurichinman. b Kay chʼampaykunata usqhayllata allinchayqa mana atikullanchu chaywanpis ama jinallataqa saqiychu. Casarasqa kaqkunaqa, ima chʼampaytapis allinchayta atinkuman, iskayninku kusisqa kanankupaq.

7, 8. Qhariwarmi sunqunkuta nanachinakuptinku chayri mana allinta entiendenakuptinku, ¿imaynatá chay chʼampaykunata Bibliap nisqanmanjina allinchankuman?

⁷ Wakinkuna sunqunkuta nanachikusqankumanta, mana allin kasqankumanta, nitaq puraqmanta entiendenakusqankumanta ima parlaspaqa, mana allinllawan parlayta atinkuchu. Sunqunkumantapacha “mana entiendewankichu” ninankumantaqa, wakinkunaqa phiñakuspa ninku: “Qamllapi interesakunki” chayri “mana munakuwankichu”, nispa. Ichá jinata nichikuqqa chʼinlla qhipakun mana siminakunankupaq.

⁸ Chaywanpis aswan sumaqqa, Bibliap nisqanta kasukuy. Biblia niwanchik: “Phiñakuspaqa, ama juchallikuychejchu, nitaj inti yaykunankama phiñasqallapuni kaychejchu”, nispa (Efesios 4:26). Juk kusisqa qhariwarmita, 60 watastaña casados kasqankuta yuyarichkaptinku, imatachus kusisqa kawsakunankupaq ruwasqankumanta tapurirqanku, qusataq kutichirqa: “Ima juchʼuy chʼampaytapis allinchaqpuni kayku manaraq puñuq richkaspa”, nispa

9. a) Qhariwarmi kaqkuna allinllamanta parlanakunankupaq, ¿imatá Bibliap nisqanmanjina ruwananku tiyan? b) ¿Imatataq qhariwarmi llampʼu sunquwan ruwananku tiyan?

⁹ Qhariwarmi kawsayniykichikpi mana allinta entiendenakuspaqa, sapa juk ‘uyarinakuyta yachaychik, amataq anchata parlaychikchu, amallataq usqhayllata phiñakuychikchu’ (Santiago 1:19, 20). Allinta uyarinakuytawanqa, ichapis puraqmanta perdonta mañakunkichik (Santiago 5:16). Sunqumantapacha “nanawan nanachisusqayqa”, niyqa, mana atikullanchu, chayta ruwanapaqqa mana manchachikuq, llampʼu sunqu ima kana. Jinata ruwaptiykichikqa mana chʼampayllatachu allinchankichik manaqa puraqmanta allinta apanakunkichik, khuska kaytataq munankichik.

10. Khuchichakuymanta jarkʼakunankupaq, ¿imatataq Pablo corintiosman nirqa?

¹⁰ Apóstol Pablo corintiosman qillqachkaptin, ‘ama khuchichakuy juchaman urmanankupaq’ casarakunankuta nirqa (1 Corintios 7:2). Kunan tiempopiqa, unay Corinto llaqtapijina, may saqra ruwaykuna rikukun, ichapis astawanraq. Kay pachapi runasqa, khuchichakuymanta parlaytaqa, mana pʼinqakunkuñachu. Revistas, libros, televisionpi películas imaqa, khuchichakuyllamanta parlanku, chantapis runap pʼachallikusqankuqa manallataq allinchu, tukuy kaykunaqa, aychap munayninta rikchʼarichin. Pablo coristiosman nirqa: “Aswan walejmin casarakoyqa munaywan qʼoñirispa atipachikunamantaqa”, nispa, imaraykuchus chay pachapi runasqa kikin saqrallataq karqanku (1 Corintios 7:9).

11, 12. a) Qhariwarmi, ¿imatataq mana jarkʼakunankuchu tiyan, imayna sunquwantaq chayta juntʼananku tiyan? b) Qhariwarmijina puñuykuyta saqinankupaq, ¿imatataq ruwananku tiyan?

¹¹ Chayrayku Bibliaqa casarasqa cristianosman nin: “Qosaqa warminwan imatachus ruwananta juntʼachun, jinallataj warmipis qosanwan imatachus ruwananta juntʼachun”, nispa (1 Corintios 7:3). Kay pʼitiqa quymanta parlachkan, mana mañanamantachu. Qhariwarmijina puñuykuy, iskayninkupaq kusiyta apamunanpaq, qusaqa warminpi interesakunan tiyan, warmipis qusanwan kikillantataq ruwanan tiyan. Bibliaqa qusaman nin: ‘Warmiykiwan kawsakuy warmi kasqanpi yuyaspa’, nispa (1 Pedro 3:7) Qusaqa chay pʼiti nisqanmanjina ruwanan tiyan warminwan puñuykuchkaspa. Qusa mana munarikuspa warminwan puñuykuptin, qhariwarmijina puñuykuyqa warmita mana kusichinqachu.

¹² Ichapis wakin kutipi casadosqa qhariwarmijina puñuyta saqinanku kanqa. Ichapis warmi killanpi yawarniyuq kasqanrayku chayri may saykʼusqa kasqanrayku  (Levítico 18:19 kikinchay). Qusataq ichapis llamkʼayninpi chʼampayniyuq kasqanrayku, sinchita llamkʼanan kasqanrayku, may saykʼusqa kasqanrayku ima. Qhariwarmijina puñuyta pisi tiempollata saqinanku kaptin, allin kanman iskayninku, “qhariwarmi parlarikuspa”, sunqunkumantapacha mana imatapis pakaspa parlananku (1 Corintios 7:5). Jinamanta, mana ni mayqinninku chay saqichkasqankumanta pantasqata yuyanqachu. Astawanqa warmi mana qusanwan kayta munaptin chayri qusan mana munarikuspa warminwan kaptin, mana allin munapayayman qusanta chayri warminta tanqanman. Kaytaq qhariwarmi kawsayninkupi achkha chʼampaykunata rikhurichinman.

13. ¿Imaynatá cristianos yuyayninkupi llimphu kankuman?

¹³ Tukuy cristianos casarasqasqa, Diosta yupaychaqkunajina, mana pʼachayuq runasmanta revistasta, peliculasta ima, mana qhawanankuchu tiyan, kaykunaqa millay ruwayman, khuchichakuyman ima tanqawasunman (Colosenses 3:5). Yuyayninkuta, ruwasqankuta ima qhawakunanku tiyan, wakkunawan kachkaspa. Jesús nirqa: “Sichus pipis uj warmita qhawan munapayaspa chayqa, ñapis paywan sonqompi khuchichakunña”, nispa (Mateo 5:28). Qhariwarmi puñuymanta imatachus Bibliap nisqanta ruwaptinku mana khuchichakuyman chayri qhinchachakuyman urmanqankuchu. Astawanpis qhariwarmi puñuyta, Dios qusqantajina allinpaq qhawanqanku, imaraykuchus Diosninchik qhariwarmi kawsayta qallarichirqa (Proverbios 5:15-19).

14. ¿Ima chʼampaykunataq wakin kutipi rikhurin? ¿Imaraykutaq?

¹⁴ Kusikunapaqjina, yaqha tukuy cristianos casarasqasqa chʼampayninkuta allinchayta atinku. Chaywanpis wakin kutipitaq mana jinachu. Tukuy juchasapa kasqanchikrayku, kay pacha Supaypa makinpi kasqanrayku ima, wakin qhariwarmisqa divorciakunku  (1 Juan 5:19). ¿Imatataq cristianos ruwananku tiyan mana chayman chayanankupaq?

15. a) Biblia nisqanmanjina, ¿imaraykullataq qhariwarmi kaqkuna divorciakuyta atinku? b) ¿Imaraykutaq wakinkuna mana divorciakunkuchu?

¹⁵ Kay libromanta 2 yachaqanapi rikurqanchikjina, casarasqas khuchichakuptinku, qhinchachakuptinku ima, divorciakuyta atinku, jina kaptillan wakwan casarakuyta atinkuman. Chayta Biblia yachachin c (Mateo 19:9). Warminchik chayri qusanchik khuchichakusqanta sutʼita yachaspa, ¿imatá ruwasunman? ¿Khusqallapunichu kasunchik chayri divorciakusunchu? Mana chaypaq ni ima kamachiy kanchu. Wakin cristianosqa, warminta chayri qusanta perdonanku sunqunmantapacha khuchichakusqanmanta pesachikuptin, tukuy ima ruwasqantataq qunqapunku, jinamanta familiankuwan watiqmanta kusisqa kawsakunku. Wakinkunataq wawasninkurayku mana divorciakunkuchu.

16. a) ¿Imaraykutaq wakinkuna khuchichakuqmanta divorciakunku? b) Khuchichakuqpa warmin chayri qusan paymanta divorciakuptin chayri mana divorciakuptin, ¿ruwasqanmanta imaraykutaq mana imatapis ninachu tiyan?

¹⁶ Wakin kutipi juchachakusqankuraykuqa, warmi wiksallisqa rikhurinman chayri pipis millay unquyta japʼikunman. Chantapis ichá abusaq tatamanta wawata jarkʼana kanqa. Chayrayku manaraq divorciakuchkaspa kay tukuy imaspi tʼukurina kanman. Chaywanpis qusan chayri warmin khuchichakusqanta yachaspapis, juktawan paywan puñuykuptin, perdonasqanta, familian khuska kananta munasqanta ima, niyta munan. Jina kaptinqa wakwan casarakunanpaqqa manaña divorciakuyta atinñachu. Khuchichakuqpa qusanta chayri warminta mana ni pi imatachus ruwananta ninanchu tiyan, manataq wasanmanta imatachus ruwasqanmanta parlananchu tiyan. Pay kikin  ruwasqanmanjina kawsanqa imaraykuchus Biblia nin, “sapa uj kikin qʼepinta apachun”, nispa (Gálatas 6:5).

17. Mana khuchichakuy kaptin qhariwarmi tʼaqanakuspapis chayri divorciakuspapis, ¿imatataq mana ruwayta atinkuchu?

¹⁷ ¿Manapis khuchichakuy kaptin, qhariwarmi kaqkuna tʼaqanakuyta chayri divorcianakuyta atinkumanchu? Arí, chaywanpis cristianosqa mana wakwan casarakuyta atinkumanchu (Mateo 5:32). Bibliaqa qhariwarmi tʼaqanakunankuta saqin, chaywanpis tʼaqakuqta sutʼita nin: “Kakuchun mana wajwan casarakuspa, manachayri qosanwan [chayri warminwan] allinyakuchun”, nispa (1 Corintios 7:11). ¿Imaraykutaq tʼaqanakuy allin kanman?

18, 19. ¿Imaraykutaq wakinkuna tʼaqanakuyta chayri divorciakuyta atinkuman, mana wakwan casarakuyta atispapis?

¹⁸ Ichapis familiaqa wakchayanman, qusa qhilla kasqanrayku, imatapis mana allinta ruwasqanrayku ima. d Ichapis qusaqa qullqirayku pukllaykunapi qullqinta gastan, chayri machaspa, drogakuspa ima. Bibliaqa nin: “Sapa runa [...] familiampaj wakichipunan tiyan. Manachus chayta ruwan chayqa, creeyninta qhesachan, mana creejmantataj aswan mana walejman tukupun”, nispa (1 Timoteo 5:8). Chayjina qusa mana kawsayninta tikrachiyta munaptin, ichapis warminpa qullqinta viciosninpi gastakapunman, jina kaptinqa, warmin pay kikinrayku wawasninrayku ima, qusanmanta tʼaqakuyta atinman.

¹⁹ Wakinkuna tʼaqanakunkuman warmin chayri qusan mayta maqaptin, wañuchiyta munaptin, kawsayninta peligropi churaptin ima. Chantapis ichá qusan chayri warmin Bibliap nisqanta pʼakichiytapuni munaptin, mana Diosta yupaychayta saqiptin ima,  tʼaqakunman. Maqachikuqkunaqa ichapis ninkuman: “Diostapuni astawanqa kasunayku tiyan, runasta kasunaykumantaqa”, nispa, chayrayku tʼaqanakuyta atinkuman (Hechos 5:29).

20. a) Qhariwarmi tʼaqanakuyta munachkaptinku, Diospa llaqtanmanta ancianos, ¿imaynatá yanapankuman, chantá imatataq mana ninankuchu tiyan? b) Qhariwarmi kawsayta jatunpaq qhawaptinchikqa, ¿imallamantapis tʼaqanakuyta chayri divorciakuyta maskʼasunchikchu?

²⁰ Qhariwarmi kaqkuna kawsayninkupi sinchi maqanakuptinku, maqasqata mana pipis ninmanchu tʼaqakunanta chayri mana tʼaqakunanta. Diospa llaqtanpi unaytaña kaqkuna, chayri ancianos kaqkuna yanapayta atinkuman Bibliap yuyaychasqanmanjina, chaywanpis qhariwarmip kawsayninkumantaqa mana tukuytachu yachanku. Jehová Dioslla tukuy imata riqsin. Chaywanpis juk warmi, qusanmanta imallamantapis tʼaqakuyta munaptin, qhariwarmi kawsayta mana jatunpaqchu qhawachkan. Chaywanpis sapa kuti qusan sinchi maqaptinpuni, qusanmanta taqʼakuptinqa, mana pipis wasanmanta rimananchu tiyan. Qusamantapis kikillantataq nikunman, warminmanta tʼaqakuyta munaptin, imaraykuchus “tukuyninchej Diospa juzganampa ñaupaqempi rikhurinanchej tiyan pay juzganawanchejpaj” (Romanos 14:10).

21. Luciap kawsaynin, ¿imaynamantataq rikuchiwanchik Bibliap nisqan qhariwarmi kawsayninchikpi yanapawasqanchikta?

²¹ Qallariypiqa Lucia nisqamanta parlarqanchik, payqa, kimsa killaña qusanwan tʼaqanasqa kachkarqa, Jehovamanta sutʼinchaqkunawantaq Bibliamanta yachakuyta qallarirqa. Payqa nin: “Tʼukunaypaqjina Bibliaqa imaynatachus chʼampayniyta allinchanayta yachachiwan. Yachakuyta qallarisqaymanta semananman qusaywan usqhayllata allinyakapuyta munarqani. Kunanqa niyta atiyman qhariwarmi kawsaypi ima  chʼampaypis kaptin, Jehovalla yachan imaynatachus allinchanata, imaraykuchus paypa yachachiyninqa qhariwarmi jatunpaq qhawakunankupaq, munanakunankupaq ima yanapan. Wakinkunaqa: ‘Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa familiata tʼaqanku’, nispa ninku, chayqa mana chiqachu, imaraykuchus kawsayniypi rikusqaymanjina mana chay nisqankumanjinachu karqa”, nispa. Luciaqa Bibliap nisqanmanjina kawsakuyta yachakurqa.

22. ¿Imapitaq qhariwarmi kaqkuna atienekunanku tiyan?

²² Luciap ruwasqanta may achkhas ruwanku. Qhariwarmi kawsayqa Diosmanta juk tʼinka, mana juk llasa qʼipichu. Chayrayku Jehovaqa paypa Palabranta, qhariwarmijina allinta kawsananchikpaq, may jatun yanapatajina quwanchik. Bibliaqa “yachayniyojman tukuchin mana yachayniyojta” (Salmo 19:7-11). May achkha qhariwarmi kaqkunata yanapan mana tʼaqanakunankupaq, chantapis jatuchaq chʼampaypi kaqkunata yanapallantaq. Tukuy qhariwarmi kaqkuna Jehová Dios nisqanpi atienekuchunku, imaptinchus kayqa chiqamanta yanapakun.