1, 2. Kasi ni fumbo wuli ilo tikwenera kujifumba para mu nthengwa yithu muli masuzgo?

 MU CILIMIKA ca 1988, mwanakazi munyake wa ku Italy zina lake Lucia, wakaŵa na citima cikuru comene. a Nthengwa yake yikaŵa pafupi kumara wakati wakhala mu nthengwa vilimika 10. Wakayezga kanandi waka kudumbiskana na mfumu wake, kweni wakatondeka. Ntheura ŵakapatukana cifukwa ca kuleka kukolerana ndipo wakamba kulera yekha ŵana ŵasungwana ŵaŵiri. Pakukumbukira ivyo vikacitika, Lucia wakati: “Nkhawona nga palije ico cingawovwira kuti nthengwa yithu yileke kumara.”

² Usange nthengwa yinu yili na masuzgo, mungapulikiska citima ico Lucia wakaŵa naco. Nthengwa yinu yingatimbanizgika ndipo mungakayika usange yikhalirenge. Usange ndimo viliri, muwonenge kuti nchakovwira kujifumba kuti: Kasi nkhulondezga ulongozgi wose uwo Ciuta wapeleka mu Baibolo kuti nthengwa yendenge makora?—Salmo 119:105.

3. Nangauli kupatana kwazara comene, kweni kasi malipoti ghakulongora kuti ŵanthu ŵanandi awo ŵakupatana ŵakucita wuli, ndipo mbumba zawo zikukhwaskika wuli?

³ Para mfumu na muwoli ŵakwiyirana, kumazga nthengwa ndico cingawoneka cipusu. Nangauli mu vyaru vinandi mbumba zinandi zikumara, kweni ŵanalume na ŵanakazi ŵanandi awo ŵakafumbika sonosono apa ŵakadandawura comene kuti ŵakamazga nthengwa zawo. Ŵanandi ŵakulwara para nthengwa yamara kuluska awo ŵaleka kupatana. Ŵana awo ŵapapi ŵawo ŵapatana ŵakutimbanizgika maghanoghano ndiposo ŵakuŵa  ŵacitima kwa vilimika vinandi. Ŵapapi na ŵabwezi ŵa mbumba iyo yamara nawo ŵakusuzgika. Kasi Ciuta, uyo wakambiska nthengwa, wakuyiwona wuli nkhani iyi?

4. Kasi masuzgo gha mu nthengwa ghakwenera kumazgika wuli?

⁴ Nga ni umo tikawonera mu vipaturo vyakumanyuma, cilato ca Ciuta cikaŵa cakuti para ŵanthu ŵatorana, ŵakhalenge umoyo wawo wose. (Genesis 2:24) Cifukwa wuli pera nthengwa zinandi zikumara? Nthengwa yingamara mwamabuci yayi. Kanandi pakuŵa vimanyikwiro ivyo vikulongora kuti vinthu vili makora yayi. Masuzgo ghacokoghacoko mu nthengwa ghangakura mpaka kufika pa kutondeka kughamazga. Kweni usange masuzgo agha tingaghamazga mwaluŵiro mwakulondezga ulongozgi wa mu Baibolo, mphanyi nthengwa zinandi zikumara yayi.

5. Ni ukhaliro wuli uwo ŵakutorana ŵakusangana nawo mu nthengwa yiliyose?

⁵ Nyengo zinyake ico cikupangiska kuti mu nthengwa  muŵe masuzgo, nkhuleka kuwona vinthu mwakwenelera uko ŵakutorana ŵangaŵa nako. Mabuku gha nkhani zacitemwa, magazini, mapulogiramu gha pa TV, na mafilimu, vingapangiska ŵanthu kuŵa na cilindizga cakupambana na umo vinthu vikuŵira nadi mu nthengwa. Para ivyo munthu wakaghanaghananga vikucitika yayi, wangawona nga wapusikika, ntheura wakuŵa wambura kukhorwa, ndipo nyengo zinyake wakukwiya. Kweni, kasi ŵanthu ŵaŵiri ŵambura urunji ŵangaŵa wuli ŵacimwemwe mu nthengwa? Kuti ubwezi wendenge makora, kuyezgayezga nkhwakukhumbikwa.

6. (a) Ni fundo wuli yakovwira iyo Baibolo likuyowoya pa nkhani ya nthengwa? (b) Yowoyanipo vifukwa ivyo vikupangiska kuti ŵakutorana ŵapambane maghanoghano mu nthengwa.

⁶ Baibolo likuyowoya makora comene pa nkhani iyi. Likuyowoya cimwemwe ico cikuŵa mu nthengwa, kweniso likucenjezga kuti awo ŵakutora panji kutengwa “ŵaŵenge na suzgo mu thupi.” (1 Ŵakorinte 7:28) Nga ni umo tawonera kale, ŵakutorana wose ŵaŵiri mbambura urunji, ntheura ŵangabuda. Ŵakupambana kaghanaghaniro ndiposo ŵakalereka mwakupambana. Nyengo zinyake ŵakutorana ŵakupambana maghanoghano pa nkhani za ndarama, ŵana, na ŵabali. Kusoŵa nyengo yakucitira vinthu pamoza na nkhani ya kugonana, navyoso vingambiska mphindano. b Cikutora nyengo kuti mumazge nkhani izi, kweni kwenjerwa yayi! Ŵanthu ŵanandi ŵakutorana ŵakutonda masuzgo agha na kusanga nthowa zakughamazgira.

7, 8. Ni nthowa wuli ya mu Malemba iyo ŵakutorana ŵangamazgira masuzgo usange ŵapambana maghanoghano panji kukwiyiskana?

⁷ Ŵanthu ŵanandi cikuŵaŵira cakusuzga kuzikira para ŵakudumbiskana na munyawo ivyo vyaŵapweteka m’mtima, para ŵapambana maghanoghano, panji ivyo munyawo  wakubuda. M’malo mwakuyowoya makora kuti: “Mukanipulikiska yayi,” mfumu panji muwoli wangakwiya panji kukuzga nkhani. Ŵanandi ŵakuyowoya kuti: “Mukupwelelera vinu pera,” panji, “Mukunitemwa yayi.” Cifukwa ca kuleka kukhumba mphindano, munyake wangakhala waka cete kwambura kuzgora.

⁸ Nthowa yiwemi nkhulondezga ulongozgi wa mu Baibolo wakuti: “Kalipani, ndipouli muleke kwananga; dazi lileke kunjira mu ukali winu.” (Ŵaefeso 4:26) Apo ŵakakondweleranga kuti ŵakhala vilimika 60 mu nthengwa, ŵakutorana ŵanyake ŵakafumbika kuti ŵayowoye ico cikaŵawovwira kuti nthengwa yawo yendenge makora. Mfumu wakati: “Tikawoneseskanga kuti pambere tindalute kukagona, timazgirethu mphindano, nanga tingapambana maghanoghano pa tunthu tucoko wuli.”

9. (a) Kasi Malemba ghakulongora kuti nchivici ico cikukhumbikwa comene para ŵanthu ŵakudumbiskana? (b) Nchivici ico ŵakutorana ŵakwenera kucita nyengo zose, nangauli munthu wakwenera kuŵa wakujiyuyura ndiposo wacikanga kuti wacite nthena?

⁹ Para mfumu na muwoli ŵapambana maghanoghano, waliyose wakwenera ‘kupusumpha kupulika, kuzitura pakuyowoya, na kuzitura kukalipa.’ (Yakobe 1:19) Para ŵangategherezga comene, wose ŵaŵiri ŵangawona kuti ŵakwenera kuphepiska. (Yakobe 5:16) Kuti munthu wayowoye kuti, “Phepani namubudirani,” wakwenera kuŵa wakujiyuyura ndiposo wacikanga. Kweni usange ndimo ŵakutorana ŵangacitira pakumazga mphindano, kovwirenge comene kuti ŵamazge masuzgo ghawo, kweniso kuti ŵaŵe paubwezi uwo upangiskenge kuti waliyose wakhumbenge kucezga na munyake.

10. Nchivikiliro wuli ico Paulosi wakaphalira Ŵakhristu ŵa ku Korinte ico cingawovwiraso Ŵakhristu lero?

¹⁰ Apo mpositole Paulosi wakalembera kalata Ŵakorinte, wakati kutora nkhuwemi “cifukwa ca mauzaghali.” (1 Ŵakorinte 7:2) Mazuŵa ghano caru canangika comene  nga ni umo cikanangikira kale mu Msumba wa Korinte, panji kuluskaso. Ŵanthu ŵakudumbiskana nkhani za uzaghali mwambura kubisa, kweniso ŵakuvwara mwambura kwenelera. Mu magazini, mabuku, pa TV, na mu mafilimu, namoso mukuŵa nkhani za uzaghali. Vyose ivi vikupangiska kuti ŵanthu ŵaŵe na khumbo la kugonana. Ku Ŵakorinte awo ŵakakhalanga mu mikhaliro yakuyana waka, mpositole Paulosi wakati: ‘Nkhuwemi kutora [panji kutengwa] kwakuluska kukweŵelerakweŵelera’ panji kusuzgika na makhumbiro gha thupi.—1 Ŵakorinte 7:9.

11, 12. (a) Kasi mfumu na muwoli ŵakwenera kupana vici, ndipo ŵakwenera kucita nthena na mtima wuli? (b) Kasi ŵakutorana ŵakwenera kucita wuli usange ŵalekezgenge kupana ico nchakwenelera?

¹¹ Lekani Baibolo likuphalira Ŵakhristu ŵakutorana kuti: “Mwanalume wapeleke ku muwoli wake ico cikumwenelera: ndipo kwakulingana nayoso mwanakazi ku mfumu wake.” (1 Ŵakorinte 7:3) Wonani kuti fundo yagona pa kupeleka, kucicizga yayi. Kupana ico nchakwenelera mu nthengwa kukuŵa kwakukondweska pekha para waliyose wakughanaghanira munyake. Mwaciyelezgero, Baibolo likuciska ŵanalume kuti ŵakhalenge na ŵawoli ŵawo “kwakuyana na mahara.” (1 Petros 3:7) Fundo iyi njakukhumbikwa comene mu nthengwa pa nkhani ya kupana ico nchakwenelera. Usange mukumulongora citemwa yayi muwoli winu, cingamuŵira cakusuzga kusangwa pa nkhani iyi.

¹² Nyengo zinyake ŵakutorana ŵangalekezga kupana ico nchakwenelera mu nthengwa. Ici cingacitika para muwoli wakupulika vyakulema panji mu mazuŵa ghanyake mu mwezi. (Yelezgerani na Leviticus 18:19.) Vingacitikaso ku mfumu para wakulimbana na suzgo yikuru ku nchito ndipo ngwakwenjerwa comene. Para ndimo viliri, vinthu vingenda makora usange ŵakutorana ŵakudumbiskana na “kuzomerezgana” panji kuti kukolerana. (1 Ŵakorinte 7:5) Ici cikovwira kuti wose ŵaleke kughanaghanirana viheni. Kweni usange muwoli wakumunolera dala mfumu  wake, panji para mfumu wakukanira dala kumupa muwoli wake, mbwenu uyo wakunoleka wangaŵa pa ciyezgo. Para vinthu vili nthena, mu nthengwa mungaŵa masuzgo.

13. Kasi Ŵakhristu ŵangacita wuli kuti ŵaleke kunanga maghanoghano ghawo?

¹³ Nga ni umo viliri na Ŵakhristu wose, ŵateŵeti ŵa Ciuta awo mbakutorana ŵakwenera kugega vithuzithuzi vyakuwuska khumbiro la kugonana, ivyo vingapangiska kuti ŵambe kudokera vinthu viheni. (Ŵakolose 3:5) Ŵakweneraso kuvikilira maghanoghano na vyakucita vyawo para ŵali na ŵanalume panji ŵanakazi awo mbafumu panji mbawoli ŵawo yayi. Yesu wakacenjezga kuti: “Yose uyo wakulaŵiska mwanakazi na kumukhumbira, waleŵa nayo kale mu mtima wake.” (Mateyu 5:28) Para ŵakutorana ŵakulondezga ulongozgi wa mu Baibolo wakukhwaskana na kugonana, ŵangagega ciyezgo ndiposo uleŵi. Ŵangalutilira kusangwa mu nthengwa na kuwona kugonana nga nchawanangwa cakufuma kwa Yehova, uyo wakambiska nthengwa.—Zintharika 5:15-19.

14. Nchinthu wuli cakucitiska citima ico nyengo zinyake cikucitika? Cifukwa wuli?

¹⁴ Nchakukondweska kuti mu nthengwa zinandi za Ŵakhristu, ŵakumazga masuzgo ghalighose agho ghangaŵapo. Kweni nyengo zinyake ndimo vikuŵira yayi. Cifukwa cakuti tili ŵambura urunji ndiposo tikukhala mu caru ciheni ico cikuwusika na Satana, nthengwa zinyake zikukhala pacoko waka kuti zimare. (1 Yohane 5:19) Kasi Ŵakhristu ŵakwenera kucita wuli na ciyezgo ici?

15. (a) Kasi cifukwa cimoza pera ca mu Malemba ca kumazgira nthengwa ico cingapangiska munthu kutoraso panji kutengwaso nchivici? (b) Cifukwa wuli ŵanyake ŵasankha kuleka kumupata munyawo uyo wakwenda makora yayi?

¹⁵ Nga ni umo Cipaturo 2 ca buku lino cikayowoyera, pali cifukwa cimoza pera ca mu Malemba ca kumazgira  nthengwa ico cingapangiska munthu kutoraso panji kutengwaso. c (Mateyu 19:9) Usange muli na ukaboni wakukwana wakuti mfumu panji muwoli winu wakwenda makora yayi, mbwenu muli na mulimo wakusuzga comene wakusankha ico mungacita. Kasi mulutilirenge kukhala nayo munyinu panji mumupatenge? Palije malango pa nkhani iyi. Ŵakhristu ŵanyake ŵakumugowokera munyawo para walapa nadi, ndipo nthengwa yawo yikwenda makora pamanyuma pake. Ŵanyake ŵakusankha kuleka kupatana cifukwa ca ŵana.

16. (a) Ni fundo wuli zinyake izo zikupangiska ŵanji kupata mfumu panji muwoli wawo para wananga? (b) Para uyo wabudirika wasankha kumupata panji kulutilira kukhala nayo uyo wananga, cifukwa wuli palije uyo wakwenera kususka ico wasankha?

¹⁶ Kweni nyengo zinyake uyo wacita uleŵi wangatora matenda, kupeleka panji kutora nthumbo. Panji ŵana ŵangakhumbikwira kuvikilirika ku mupapi uyo wakugona ŵana. Pali vinandi nadi ivyo tikwenera kughanaghanira pambere tindasankhe cakucita. Ndipouli, usange mwamanya kuti mfumu panji muwoli winu wakwenda makora yayi, ndipo pamanyuma pakuti mwamanya, mukulutilira kugonana nayo, mbwenu mukulongora kuti mwamugowokera ndipo mukukhumba kulutilira kukhala nayo. Cifukwa ca mu Malemba ca kumazgira nthengwa ico cingapangiska munthu kutoraso panji kutengwaso cingagwiraso nchito yayi. Palije uyo wakwenera kumuphalirani cakuti mucite, nesi kususka ico mwasankha. Ivyo musankhenge muzamusuzgika navyo mwekha. “Munthu yose wati wayeghenge mpingo yake.”—Ŵagalatiya 6:5.

17. Usange palije uyo wacita uleŵi, nchivici ico Malemba ghakukanizga para ŵakutorana ŵapatukana panji kupatana?

¹⁷ Kasi vilipo ivyo vingapangiska ŵakutorana kupatukana  panji kupatana padera pa uleŵi? Enya, kweni panthena apa, munthu wangatoraso panji kutengwaso yayi. (Mateyu 5:32) Nangauli Baibolo likulongora kuti ŵakutorana ŵangapatukana, kweni likuyowoya kuti uyo waleka munyake “wakhalenge wambura kutengwaso [panji kutoraso], panji waphemane na mfumu wake . . . [panji] muwoli wake.” (1 Ŵakorinte 7:11) Kasi ni vici ivyo vingapangiska kuti ciŵe cakwenelera kupatukana?

18, 19. Ni vinthu wuli ivyo vingapangiska mfumu panji muwoli kuwona usange cingaŵa ciwemi kupempha boma kuti ŵapatukane panji kupatana, nangauli wangatoraso panji kutengwaso yayi?

¹⁸ Nyengo zinyake mbumba yingakavuka cifukwa cakuti mfumu ni mukata comene kweniso wakucita mikhaliro yinyake yiheni. d Wangatora ndarama za mbumba kukacitira njuga panji kukagulira munkhwara wakuzweteska wongo na moŵa. Baibolo likuti: “Usange munthu yunji wakuleka kuŵaghanaghanira . . . ŵa mu nyumba yake, wali kukana cipulikano, ndipo ndi muheni kwakuluska wambura cipulikano.” (1 Timote 5:8) Para munthu wanthena wakukana kusintha, ndipo nyengo zinyake wakutora ndarama izo muwoli wake wakusanga kuti wacitire vinthu vyake viheni, muwoli wangasankha kuvikilira umoyo wake na wa ŵana ŵake mwa kupempha boma kuti ŵapatukane.

¹⁹ Munthu wangapemphaso boma kuti wapatukane na mfumu panji muwoli wake para ngwankhaza comene, mutepanji wakumutimba kaŵirikaŵiri mwakuti umoyo wake wuli pangozi. Kweniso, usange mfumu panji muwoli wakucicizga munyake kuti wacite vinthu ivyo Ciuta wakukana, uyo wakucicizgika wangasankha kuti ŵapatukane, comenecomene usange umoyo wake wauzimu wuli pangozi. Uyo umoyo wake wuli pangozi wangawona kuti palije nthowa yinyake iyo wangacita kuti ‘wapulikire Ciuta  kwakuluska ŵanthu,’ padera pa kupempha boma kuti ŵapatukane.—Milimo 5:29.

20. (a) Para ŵakutorana ŵakukhumba kupatukana panji kupatana, kasi ŵabwezi ŵakukhwima na ŵalara ŵangawovwira wuli, ndipo nchivici ico ŵakwenera kucita yayi? (b) Kasi mfumu panji muwoli ŵaleke kugwiliskira nchito ivyo Baibolo likuyowoya pa nkhani ya kupatukana na kupatana nga nchifukwa cakucitira vici?

²⁰ Para munthu wakusuzga comene mfumu panji muwoli wake, palije uyo wakwenera kucicizga uyo wakusuzgika kuti wapatukane panji kulutilira kukhala nayo munyake. Nangauli ŵabwezi ŵakukhwima na ŵalara ŵangawovwira na kupeleka ulongozgi kufuma mu Baibolo, iwo ŵangamanya vyose yayi ivyo vikucitika pakati pa mfumu na muwoli. Ni Yehova pera iyo wangawona vyose. Para muwoli uyo ni Mkhristu wakukhumba kumazga nthengwa pa vifukwa vyambura kupulikikwa, ndikuti wakucindika ndondomeko ya Ciuta ya nthengwa yayi. Kweni usange mfumu wake wakulutilira kumusuzga comene, palije uyo wakwenera kumususka para wasankha kupatukana. Ndimoso viliri na mfumu uyo ni Mkhristu para wakukhumba kupatukana na muwoli wake. “Tose tizamkwimilira panthazi pa citengo cakweruzgirapo ca Ciuta.”—Ŵaroma 14:10.

21. Nchakucitika wuli ico cikulongora kuti ulongozgi wa mu Baibolo ukovwira mu nthengwa?

²¹ Lucia uyo wazunurika pakwamba, wakati wapatukana na mfumu wake kwa myezi yitatu, wakakumana na Ŵakaboni ŵa Yehova ndipo wakamba kusambira Baibolo. Wakalongosora kuti: “Nkhazizwa comene kuti Baibolo liri na wovwiri wakumazgira suzgo ilo nkhaŵa nalo. Nkhati nasambira sabata yimoza pera, nkhamba kughanaghana kuti niwelerane na mfumu wane. Muhanya wuno ningayowoya kuti Yehova wakumanya kuponoska nthengwa izo zili mu masuzgo cifukwa ivyo wakusambizga vikovwira ŵakutorana kusambira umo ŵangacindikirana.  Mbunenesko yayi kuti Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakugaŵaniska mbumba, nga ni umo ŵanthu ŵanyake ŵakuyowoyera. Ivyo vikacitikira ine ni vyakupambana comene na ivyo ŵanthu ŵakuyowoya.” Lucia wakasambira kulondezga ivyo Baibolo likuyowoya mu umoyo wake.

22. Kasi ŵakutorana wose ŵakwenera kugomezga vici?

²² Ni Lucia pera yayi uyo wawovwirika na ulongozgi wa mu Baibolo. Nthengwa yikwenera kuŵa thumbiko, mphingo yayi. Pa cifukwa ici, Yehova wapeleka buku liwemi comene ilo liri na ulongozgi wa nthengwa. Buku ili ni Baibolo. Baibolo likuzgora “muzereza [kuŵa] wamahara.” (Salmo 19:7-11) Laponoska nthengwa zinandi izo zikaŵa pafupi kumara ndipo lawovwira zinyake zinandi izo zikaŵa na masuzgo ghakuru. Mphanyi ŵakutorana wose ŵagomezga ulongozgi wa mu nthengwa uwo Yehova Ciuta wakupeleka. Ukovwira nadi!