1, 2. ¿Kʼusi skʼan sjakʼbe sba li buchʼu nupunem kʼalal oy ta vokolil li snupunele?

TA 1988, jun ants ti likem ta Italia ti Lucia sbie solel chat tajek yoʼonton. * Kʼalal echʼ xaʼox lajuneb jabile, yakal xaʼox xtuchʼ li snupunele. Ep ta velta laj yakʼbe yipal xchapanel skʼop xchiʼuk li smalale, pe muʼyuk bu xmeltsaj. Jaʼ yuʼun la xchʼak-o sbaik ta skoj ti mu snup-o sbaike, ti jaʼ xa stuk ta stsʼites li chaʼvoʼ stsebetake. Kʼalal tsnopbe skʼoplal taje, xi tsvules ta sjol li Luciae: «Lek jnaʼoj ti muʼyuk kʼusi chchapan-o li jnupunele», xi.

² Mi oy jkʼoptik ta jnupuneltike, jnaʼojtik lek ti kʼuyelan chaʼi sba li Luciae. Xuʼ van jakʼbe jbatik mi xuʼ to xchaʼta yav li jnupuneltike. Mi jaʼ jeche, jtunel me ti xiʼ jakʼbe jbatike: «¿Mi kakʼoj ta jkuxlejal skotol li lekil tojobtasel chakʼ Dios ta Vivlia sventa lekuk xbat li jnupunele?» (Salmo 119:105).

3. Akʼo mi buyuk xa noʼox ta ilel li xtuchʼel nupunele, ¿kʼu yelan chaʼi sbaik ep li buchʼutik xtuchʼoj snupunelik xchiʼuk li yutsʼ yalalike?

³ Kʼalal ep chil svokol li nupultsʼakale, bakʼintik ti kʼuyelan mas kʼun ta chapanele jaʼ ti xtuchʼike. Pe, akʼo mi labal to sba kʼuyelan epajem tal ta mukʼtik lumetik li xtuchʼel nupunele, ep li buchʼutik xtuchʼoj snupunelike, viniketik xchiʼuk antsetik, xlaj to snaʼ ti la xchʼak sbaike. Ep li buchʼutik taje mas to ch-ipajik, ta sbekʼtalik xchiʼuk ta snopbenik, jaʼ xkom to li buchʼutik te yikʼoj-o sbaike. Chjalij ep jabil ti mu snaʼ kʼusi tspasik xchiʼuk ti  muʼyuk xmuyubaj li yalab xnichʼnabik buchʼutik xtuchʼoj snupunelike. Li stot smeʼik xchiʼuk yamigotak eke ta me xil svokolik ek. ¿Kʼusi chkaltik ta sventa ti kʼuyelan chil Dios taje, ti jaʼ la slikes li nupunele?

4. ¿Kʼu yelan skʼan chapanel li kʼopetik ta nupunele?

⁴ Jech kʼuchaʼal laj xa kiltik ta yantik kapituloe, li Diose la skʼan ti jaʼuk sventa sjunul kuxlejal li nupunele (Génesis 2:24). Vaʼun chaʼa, ¿kʼu yuʼun chchʼak sba epal nupultsʼakaletik? Taje mu ta junuk noʼox kʼakʼal chkʼot ta pasel. Oy onoʼox kʼusi chakʼ ta ilel. Li bikʼit kʼopetik ta nupunele xuʼ kʼunkʼun xchʼi batel jaʼ to mi mu xa xchapaj yileluke. Pe mi chichʼ chapanel ta anil xchiʼuk ti xichʼ saʼel koltael ta Vivliae, ep me buchʼutik xuʼ mu xtuchʼ snupunelik.

5. ¿Kʼusi ti persa tsnuptan skotol li buchʼutik nupunemike?

⁵ Jtos ti kʼusi chakʼ vokolil bakʼintike jaʼ ti mu meleluk  li kʼusi tsnop tskʼan tstaik li buchʼutik nupunemike. Li novelaetik, revistaetik, kʼusitik ch-echʼ ta television xchiʼuk li pelikulaetike, bakʼintike chakʼ akʼo jkʼantik li kʼusi ta vayich noʼox xuʼ jtatike. Kʼalal muʼyuk chkʼot ta pasel taje, xuʼ van loʼlabil chaʼi sba li krixchanoe, mu junuk yoʼonton o ti xkapet noʼox sjol xtoke. Vaʼun chaʼa, ¿kʼuxi xuʼ sta smuyubajel ta snupunelik li chaʼvoʼ krixchanoetik ti jpas muliletike? Skʼan xakʼbeik yipal sventa jun noʼox yoʼontonik.

6. 1) ¿Kʼusi jamal chal Vivlia ta sventa li nupunele? 2) ¿Kʼusitik ta skoj ti mu koʼoluk kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunik li buchʼutik nupunemike?

⁶ Li Vivliae toj lek mantal chakʼ. Chal ti tstaik muyubajel li buchʼutik nupunemike, pe tspʼijubtas xtok ti «oy me [s]vocolic liʼ ta banamil[e]» (1 Corintios 7:28). Jech kʼuchaʼal laj xa yichʼ alele, li buchʼutik nupunemike muʼyuk bu tukʼik xchiʼuk jaʼ oy ta yoʼontonik li mulile. Jelajtik li snopbenike, ti kʼuyelan chaʼi sbaike xchiʼuk ti kʼuyelan chʼiemik tale. Li nupultsʼakaletik bakʼintike chlik skʼopik ta skoj li takʼine, li ololetike xchiʼuk li yantik ta yutsʼ yalalike. Ta skoj ti muʼyuk xokol skʼakʼalik sventa jmoj kʼusitik tspasike xchiʼuk li vokoliletik ta sventa li lutsʼbaile xuʼ me xlik-o kʼopetik. * Jal me chchapaj-o taje, pe mu me xi jlubtsaj. Jutuk mu skotoluk li nupultsʼakaletike xuʼ lek noʼox xchapaj yuʼunik skotol li kʼopetik taje.

7, 8. Mi yayijem oʼontonal o ti mu jechuk kʼot ta aʼyele, ¿kʼu yelan ta chapanel jech kʼuchaʼal chal li Vivliae?

⁷ Ep buchʼutik tsots chaʼiik ti tsʼijilikuk noʼox kʼalal chalik ti yayijem yoʼontonike, ti mu jechuk kʼot ta aʼyele o ti kʼusi muʼyuk lek chilbe sbaike. «Mu xa naʼ kʼuyelan chkaʼi jba jnaʼ», mu xiikuke, yuʼun li snup xchiʼile chkap  ta anil xchiʼuk tsmukʼibtas li kʼope. Ep xi chalike: «Jaʼ noʼox cha kʼel aba atuk», o «Mu xa kʼanun». Xuʼ van muʼyuk kʼusi tstakʼ li snup xchiʼil sventa mu xlik-o kʼope.

⁸ Jtos ti kʼusi mas lek xichʼ pasele jaʼ li xchʼunel tojobtasel ta Vivlia liʼe: «Me chaʼilinique, mu me teuc xasaʼ amulic o. Mu me sbejeluc cʼacʼal xaʼilinic» (Efesios 4:26). Jun nupultsʼakal ti xmuyubajik noʼox ti 60 jabil xa snupunelike laj yichʼik jakʼbel kʼusi koltaatik-o ti lek bat li snupunelike. Li malalile xi laj yale: «La jchankutik xchapanel jkʼopkutik kʼalal muʼyuk to chi vaykutike, akʼo mi mu toj tsotsuk».

9. 1) ¿Kʼusi tsots skʼoplal ta sventa chiʼinejbail ta loʼil chal li Vivliae? 2) ¿Kʼusi skʼan spasilanik li nupultsʼakaletik, akʼo mi skʼan bikʼit chakʼ sbaik xchiʼuk ti tsotsuk yoʼontonike?

⁹ Kʼalal oy skʼopik li nupultsʼakale, skʼan me xchʼunik li mantal ta Vivlia liʼe: «Aʼyo lec avaʼyic li cʼusi chaʼalbatique. Mu xacʼopojic ta anil; mu xaʼilinic ta anil» (Santiago 1:19). Mi lek la xchikintabe sbaike, xuʼ van xakʼ venta xchaʼvoʼalik ti skʼan skʼanbe sbaik pertone (Santiago 5:16). Kʼalal ta sjunul koʼonton chkaltik: «Pasbun perton, chopol chkaʼi li kʼusi la jpasbote», xi jchie, skʼan me bikʼit chkakʼ jbatik xchiʼuk tsotsuk koʼontontik. Pe ti jech chichʼ xchapanel li kʼopetike maʼuk noʼox me chkoltavan sventa lek xchapaj li kʼopetike, yuʼun chkoltaatik xtok sventa mas lek chil sbaik xchiʼuk skʼan sbaik sventa mas tskʼupinik ti lek oyike.

10. ¿Kʼusi koltael laj yalbe Pablo li yajtsʼaklomtak Cristo ta Corinto ti xuʼ jech tspas li yajtsʼaklom Cristo avie?

¹⁰ Kʼalal la stsʼibabe batel skarta jcorintoetik li jtakbol Pabloe, laj yal ti akʼo xnupunik «ta sventa ti mu vocoluc chisujutic ta mulil li jbecʼtaltique» (1 Corintios 7:2). Jech kʼuchaʼal li voʼneal Corintoe li balumil avie toj chopol, o mas to van. Li loʼiletik sventa lutsʼbail ti lek xa jamal chalbeik skʼoplal li krixchanoetike, ti  muʼyuk xa smelolal tslap skʼuʼ spokʼike, li loʼiletik ti chalbeik skʼoplal lutsʼbail ta revistaetik, ta livroetik, ta television xchiʼuk ta pelikulaetike jaʼ me chakʼ likuk ta oʼontonal kʼusitik ta lutsʼbail ti chopolike. Li Pabloe xi laj yalbe li jcorintoetik ti jech toʼox yelan bu kuxulik eke: «Jaʼ xlocʼ venta me chnupinique; jaʼ vocol me te noʼox tsbolibtas yoʼntonique» (1 Corintios 7:9).

11, 12. 1) ¿Kʼusi skʼan mu sjalanbe sbaik li buchʼutik nupunemike, xchiʼuk kʼu yelan skʼan spasik? 2) ¿Kʼu yelan skʼan xchapanik mi persa skʼan mu slutsʼ sbaik kʼuk sjaliluke?

¹¹ Ta skoj taje, xi ch-albatik mantal ta Vivlia li yajtsʼaklomtak Cristo ti nupunemike: «Li vinique acʼo spas li cʼusi scʼoplal tspas ta stojol li yajnile. Jaʼ noʼox jech ec li antse acʼo spas li cʼusi scʼoplal tspas ta stojol li smalale» (1 Corintios 7:3). Li kʼusi tsots skʼoplal chal taje jaʼ ti akʼo xichʼ akʼele, maʼuk ti ta sujbil xae. Li chiʼinejbail ta vayel ta nupunele jaʼ noʼox me tskʼupinik ta melel mi oy ta yoʼontonik li kʼusi lek chaʼi snup xchiʼilike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li Vivliae xi chalbe li malaliletik ti kʼusi skʼan spasbe yajnilike: «Cʼux me xavaʼyic», xi (1 Pedro 3:7). Liʼe jaʼ me mas tsots skʼoplal ta sventa li kʼusi chichʼ akʼel xchiʼuk chichʼ tael ta sventa lutsʼbaile. Mi muʼyuk bu chichʼ kʼuxubinel li ajnilale, xuʼ van mu kʼupiluk sba chaʼi li jtos kʼusi ta kuxlejal taje.

¹² Oy onoʼox van skʼakʼalil ti xuʼ van mu slutsʼ sbaik li buchʼutik nupunemike. Jech kʼuchaʼal liʼe, ta sventa li ajnilale, jaʼo van kʼalal chil jujun ue o kʼalal toj lubeme (koʼoltaso xchiʼuk Levítico 18:19). O ta sventa li malalile, kʼalal tsots kʼop staoj ta yabtele o ti lubem chaʼi sba ta sjol ta yoʼontone. Mi persa skʼan mu slutsʼ sbaik ta skoj ti oy junuk srasonale, jaʼ lek ti jamaluk xalbeik skʼoplale xchiʼuk ti koʼoluk chkʼot ta nopel yuʼunik xchaʼvoʼalike (1 Corintios 7:5). Mi jech tspasike, mi junuk me buchʼu kʼusi yan-o tsnop ti mu jechuke. Pe, mi mu skʼan lutsʼel ta vayel li ajnilale o mi jaʼ li malalil ti  yolbaj mu ta slekiluk yoʼonton tspas taje, xuʼ van x-akʼatik ta preva. Li taje xuʼ jaʼ te xlik-o tal epal kʼopetik ta stojolal li buchʼutik nupunemike.

13. ¿Kʼusi skʼan spasik sventa sakuk-o snopbenik li yajtsʼaklomtak Cristoe?

¹³ Jech kʼuchaʼal skotol yajtsʼaklomtak Cristoe, li yajtuneltak Dios ti nupunemike skʼan mu skʼelik li pornografiae, yuʼun ta skoj taje xuʼ x-ayan ta yoʼontonik kʼusitik ibal sba o ti mu xa jechuk smelolale (Colosenses 3:5). Jech noxtok skʼan xchabi snopbenik xchiʼuk kʼusitik tspasik kʼalal chchiʼinik ta loʼil buchʼu maʼuk xchiʼil sbaik ta vinikal o ta antsile. Xi ipʼijubtasvan li Jesuse: «Li bochʼo jaʼ noʼox ta xpichʼ-oʼnta antse, imulivaj xa o xchiʼuc ta yoʼnton» (Mateo 5:28). Mi chchʼunik li tojobtaseletik ta Vivlia ta sventa li lutsʼbaile jaʼ me mu stsʼujik-o ta preva xchiʼuk ti mu xmulivajike. Maʼuk noʼox taje, yuʼun xuʼ skʼupin li xchiʼinel sbaik ti bu jaʼ jun lekil matanal yakʼoj Jeova li lutsʼbaile, ti jaʼ laj yakʼbe slikeb li nupunele (Proverbios 5:15-19).

14. ¿Kʼusi chkʼot ta pasel bakʼintik ti kʼux ta alele? ¿Kʼu yuʼun?

¹⁴ Xi jmuyubaj chkaltik ti jutuk mu skotoluk li nupultsʼakaletik yajtsʼaklomtak Cristoe xuʼ xchapaj yuʼunik li svokol tsnuptanike. Pe, bakʼintike mu jechuk chkʼot ta pasel. Ta skoj ti jpas mulil li krixchanoetike xchiʼuk ti kuxulik ta jun jpas mulil balumil ti oy ta skʼob Satanase, jlom nupultsʼakaletike ta xtuchʼ li snupunelike (1 Juan 5:19). ¿Kʼu yelan skʼan stsalik yajtsʼaklomtak Cristoe li vokolil taje?

15. 1) ¿Kʼusi jun noʼox srasonal chakʼ Vivlia sventa xuʼ xtuchʼ snupunel xchiʼuk ti xuʼ xnupun yan velta li jun krixchanoe? 2) ¿Kʼu yuʼun muʼyuk xtuchʼoj snupunelik li jlome?

¹⁵ Jech kʼuchaʼal laj xa yichʼ alel ta kapitulo 2 yuʼun li livro liʼe, li jun noʼox srasonal chakʼ Vivlia sventa xuʼ  xtuchʼ snupunel xchiʼuk ti xuʼ xnupun yan velta li jun krixchanoe jaʼ ti mi oy buchʼu imulivaje (Mateo 19:9). * Mi lek jnaʼojtik ti imulivaj li jnup jchiʼiltike, tsots me ta nopel li kʼusi ta jpastike. ¿Mi te van kikʼoj-o jbatik, o mi ta van jtuchʼ li jnupuneltike? Muʼyuk xcholet mantal ta sventa taje. Jlom yajtsʼaklomtak Cristoe xchʼayojbeik ta jyalel smul li snup xchiʼilike, ti la sutes yoʼontonik ta melele, xchiʼuk ti staoj xa yav yan velta li snupunelike. Yantike muʼyuk bu xtuchʼoj snupunelik ta skoj li yalab xnichʼnabike.

16. 1) ¿Kʼusitik srasonal oy yuʼunik jlom sventa tsnop chtuchʼ snupunelik? 2) Kʼalal mi kʼot ta nopel yuʼun li ajnilal o malalil mi chtuchʼ snupunel o mi moʼoje, ¿kʼu yuʼun muʼyuk buchʼu xuʼ sloʼilta li kʼusi kʼot ta nopel yuʼune?

¹⁶ Jech noxtok, ta skoj li mulile xuʼ van kom yol li antse o xuʼ van oy buchʼu la xkuch chamel ti la sta ta lutsʼbaile. O xuʼ van skʼan xichʼ chabiel li ololetik ta skoj ti tskʼan ch-ilbajinatik ta lutsʼbail yuʼun li stotik o li smeʼike. Vaʼun chaʼa ep kʼusitik skʼan xichʼ tsakel ta venta kʼalal mu to xichʼ nopel li kʼusi chichʼ pasele. Pe mi la slutsʼ sbaik xchiʼuk li xchiʼil ta nupunel kʼalal snaʼoj xa ti mulivajeme, taje jaʼ me skʼan xal ti xchʼayojbe xa smule xchiʼuk ti oy ta yoʼonton ti te yikʼoj-o sbaike. Muʼyuk xa srasonal jech kʼuchaʼal chal Vivlia ti xuʼ xtuchʼ snupunel ti xuʼ to xnupun yan veltae. Muʼyuk me buchʼu xuʼ stikʼ sba ta sventa ti kʼusi tsnop tspas li ants o vinik ti muʼyuk saʼoj smule. Jaʼ me chkʼot ta sba stuk li kʼusi chkʼot ta pasel ta sventa li kʼusi la snope. «Jujunutic jaʼ cuʼun jtuctic li cʼusi ta jpastique.» (Gálatas 6:5.)

17. Mi muʼyuk buchʼu mulivajeme, ¿kʼusi chal Vivlia ti mu xuʼ spasik mi la xchʼak sbaik o mi la xtuchʼ snupunelike?

¹⁷ ¿Mi oy van srasonaltak ti xuʼ xchʼak-o sba o ti xuʼ xtuchʼ-o snupunel jun krixchano manchuk mi muʼyuk buchʼu mulivajeme? Oy, pe mi jech taje muʼyuk me kolem sventa xuʼ xnupun yan velta (Mateo 5:32). Li Vivliae chal ti xuʼ xchʼak sbaike, pe chal xtok ti buchʼu chlokʼ batele «mu xa me xnupin o. Yan me tscʼan chnupine, jaʼ acʼo slecubtas scʼopic» (1 Corintios 7:11). ¿Kʼusitik tsatsal vokolil ti jaʼ ta skoj xuʼ xchʼak-o sbaike?

18, 19. ¿Kʼusitik tsatsal vokolil xuʼ xichʼ ta venta jun krixchano sventa tskʼel lek mi skʼan xchʼak sba ta sat ajvaliletik o ti xtuchʼ snupunel akʼo mi mu xa xuʼ xnupun yan veltae?

¹⁸ Veno, li utsʼ-alalile xuʼ xkomik ta povreal ta skoj ti chʼaj xchiʼuk ti toj chopol kʼusitik nopem spasel li malalile. * Xuʼ van tslajesbe ta tajimol, ta uchʼ pox o ta droga stakʼin li yutsʼ yalale. Xi chal li Vivliae: «Li bochʼo muʼyuc ta yoʼnton yutsʼ yalaltaque, [...] altic chal ti xchʼunoj Cajvaltique. Jaʼ xjelov xchopolil jech chac cʼu chaʼal li bochʼo muʼyuc xchʼunojique» (1 Timoteo 5:8). Mi oy jun vinik ti mu skʼan xjel xchiʼuk ti tstsakbe van stakʼin yajnil sventa tstoj-o li kʼusitik chopol nopem xaʼi spasele, li ajnilale xuʼ snop ti xchʼak sba ta sat ajvaliletik sventa xchabi li kʼusitik yuʼune xchiʼuk li yuʼun yalabtake.

¹⁹ Li chʼakbail ta sat ajvaliletike xuʼ xichʼ pasel xtok kʼalal toj echʼem xmajvan li malalil o ajnilale xchiʼuk mi oy ta vokol li xkuxlejale. Jech noxtok, mi tsujilan snup xchiʼil ta spasel kʼusitik ti chal smantal Dios ti muʼyuk leke, xuʼ me snop xchʼak sba, mas to mi oy ta  vokol li slekilal ta mantale. Li buchʼu chichʼ ilbajinele xuʼ xkʼot ta nopel yuʼun ti jaʼ noʼox jech xuʼ «[xchʼunbe] smantal Dios; mu jaʼuc [...] ta [xchʼunbe] smantal cristiano» mi la xchʼak sba ta sat ajvaliletike (Hechos 5:29).

20. 1) Kʼalal oy buchʼu chtuchʼ snupunele, ¿kʼusi xuʼ spasik li ermanoetik ti yijik xa ta mantale xchiʼuk li moletik ta tsobobbaile, xchiʼuk kʼusi mu stakʼ spasik? 2) ¿Kʼusi ti mu xuʼ stunes kʼusi chal Vivlia li buchʼu nupunem sventa tspak-o skʼoplal yoʼ xchʼak sba xchiʼuk ti xtuchʼ snupunele?

²⁰ Ta skotol ti bu solel chichʼ ilbajinel li malalil o ajnilale, muʼyuk me buchʼu xuʼ tsuj li buchʼu chichʼ ilbajinel sventa xchʼak sba o ti teuk yikʼoj-o sbaike. Li ermanoetik ti yijik xa ta mantale xchiʼuk li moletik ta tsobobbaile xuʼ xkoltavanik xchiʼuk xtojobtasvanik ta Vivlia, pe mu me snaʼik skotol li kʼusitik oy ta xkuxlejal li jun nupultsʼakale. Jaʼ noʼox snaʼoj stuk li Jeovae. Pe ta melel, mi oy jun ajnilal ti muʼyuk tsots srasonal sventa chtuchʼ li snupunele, muʼyuk me ta xichʼ ta mukʼ li nupunel ti jaʼ la slikes Diose. Pe mi jech toj tsots-o li vokolile, muʼyuk me buchʼu xuʼ slaban mi la snop ti chchʼak sbae. Xuʼ jech xichʼ alel xtok ta stojolal li jun malalil yajtsʼaklom Cristo ti tskʼan xchʼak sbae. «Jcotoltic ta xcʼot jvaʼan jbatic ta stojol ti Diose yoʼ jech ta xquichʼtic chapanel yuʼun.» (Romanos 14:10, Ch.)

21. ¿Kʼusi loʼil chakʼ ta ilel ti xuʼ xkoltavan ta nupunel li tojobtaseletik ta Vivliae?

²¹ Kʼalal oxib xaʼox u xchʼakoj sba li Lucia ti laj kalbetik skʼoplal ta slikebe, kʼoponat yuʼun yajrextikotak Jeova xchiʼuk lik xchan Vivlia xchiʼukik. «Toj labal to sba laj kil —xi chalbe smelolale—, li Vivliae laj yakʼbun kil kʼuyelan ta chapanel li jkʼopkutike. Kʼalal jun toʼox xemana jchanoje, laj jkʼan la jchapan ta anil li jkʼop  xchiʼuk jmalale. Li avie xuʼ xkal ti Jeovae snaʼ kʼuyelan xuʼ xchapanbe skʼopik li nupultsʼakaletike, yuʼun li kʼusitik chchanubtasvane tskolta sventa oyuk sbalil chil sbaik ta jujuntal. Mu meleluk li kʼusitik chalik jlome, ti chchʼakik la utsʼ-alaliletik li yajrextikotak Jeovae. Li kʼusi kʼot ta jtojolale, jelel ta jyalel kʼuchaʼal taje.» Li Luciae la xchan yakʼel ta xkuxlejal li beiltaseletik ta Vivliae.

22. ¿Kʼusi skʼan spat-o yoʼontonik li buchʼutik nupunemike?

²² Maʼuk noʼox stuk jech kʼotem ta stojolal li Luciae. Li nupunele skʼan jaʼuk jun bendision, maʼuk jun ikatsil. Sventa jech taje, li Jeovae yakʼoj li bu mas lek xuʼ xichʼ tael tojobtasel sventa li nupunel ti muʼyuk jech tsʼibabil-oe: li sKʼop ti toj ep sbalile. Li Vivliae «lec chbijub [yuʼun] li bochʼo mu cʼusi snaʼe» (Salmo 19:7-11). Skoltaoj ep nupultsʼakaletik ti poʼot xaʼox xtuchʼ snupunelike xchiʼuk stsatsubtasoj yantik ti tsots toʼox skʼopike. Skotol li buchʼutik nupunemike akʼo spat lek yoʼontonik li ta tojobtaseletik chakʼ Jeova sventa li nupultsʼakaletike. Ta melel, toj jtunel.