Skip to content

Skip to table of contents

VAHE TAHAONO

Maluʻi ha Kahaʻu Tuʻuloa Maʻa Ho Fāmilí

Maluʻi ha Kahaʻu Tuʻuloa Maʻa Ho Fāmilí

1. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he fokotuʻutuʻu fakafāmilí?

 ʻI HE taimi naʻe fakatahaʻi ai ʻe Sihova ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he nofo malí, naʻe fakahāhā ʻe ʻĀtama ʻa ʻene fiefiá ʻaki ʻene leaʻaki ʻa e fuofua maau faka-Hepelū naʻe lēkōtí. (Senesi 2:​22, 23) Kae kehe, naʻe lahi ange ʻa e meʻa naʻe ʻi he fakakaukau ʻa e Tokotaha-Fakatupú ʻi hono ʻomai pē ʻa e fiefia ki heʻene fānau fakaetangatá. Naʻá ne fiemaʻu ʻa e ngaahi hoa malí mo e ngaahi fāmilí ke nau fai hono finangaló. Naʻá ne folofola ki he ʻuluaki ongo meʻá: “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia: pea mo pule ki he ika ʻo e tahi, mo e manupuna ʻo e langi, pea mo e meʻa moʻui kotoa pe ʻoku totolo ʻi he fonua.” (Senesi 1:28) Ko ha vāhenga-ngāue maʻongoʻonga, mo fakafiemālie moʻoni ē ko ia! He fiefia ē naʻá na mei ʻi ai mo ʻena fānau he kahaʻú kapau naʻe fai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he talangofua kakato!

2, 3. ʻE lava fēfē ke maʻu ʻe he ngaahi fāmilí ʻa e fiefia lahi tahá ʻi he ʻahó ni?

2 ʻI he ʻahó ni foki, ʻoku fiefia taha ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he taimi ʻoku nau ngāue fakataha ai ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ko e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku ʻaonga ia ki he meʻa kotoa pē, he ʻokú ne ʻomai ʻa e talaʻofa ki he moʻui he taimi ní pea mo ia ka hoko maí.” (1 Timote 4:​8NW) Ko ha fāmili ʻoku moʻuiʻaki ai ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá pea ʻoku muimui ki he tataki ʻa Sihova hangē ko ia ʻoku ʻi he Tohitapú te ne maʻu ʻa e fiefia ʻi he “moʻui he taimi ní.” (Sāme 1:​1-3; 119:105; 2 Timote 3:​16) Neongo kapau ko ha mēmipa pē ʻe toko taha ʻo ha fāmili ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú, ʻoku lelei ange ai ʻa e ngaahi meʻá ia ʻi he ʻikai ha tahá.

3 Kuo lāulea ʻa e tohí ni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu lahi ʻa ia ʻoku tokoni ke maʻu ha fāmili fiefiá. Ngalingali kuó ke fakatokangaʻi ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau toutou hā ʻi he kotoa ʻo e tohí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e ngaahi moʻoni mālohi ʻa ia ʻoku ngāue maʻá e lelei ʻa e tokotaha kotoa ʻi he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e moʻui fakafāmilí. Ko ha fāmili ʻoku feinga ke ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu ko ení ʻokú ne ʻiloʻi ko e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku moʻoni ʻokú ne ‘ʻomai ʻa e talaʻofa ki he moʻui he taimi ní.’ Tau toe sio angé ki he fā ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ko iá.

KO E MAHUʻINGA ʻO E MAPULEʻI-KITÁ

4. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi ha nofo mali?

4 Naʻe pehē ʻe Tuʻi Solomone: “Ko e kolo kuo holo, ʻe ʻikai kei ai hano ʻa, ko e tangata ia ʻoku ʻikai mapuke hono loto.” (Palovepi 25:28; 29:11) ‘Ko e mapuke hoto lotó,’ ʻi hono ngāueʻi ʻa e mapuleʻi-kitá, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he faʻahinga ʻoku nau fiemaʻu ha nofo mali fiefiá. Ko e tukulolo ki he ngaahi ongo fakatupu ʻauhá, hangē ko e ʻitá pe holi taʻetaau fakalusá, te ne fakatupunga ʻa e maumau ʻoku fiemaʻu ke fakaleleiʻi ʻi ha ngaahi taʻu—kapau ʻe lava ke fai hano fakaleleiʻi.

5. ʻE lava fēfē ke fakatupulekina ʻe ha tangata taʻehaohaoa ʻa e mapuleʻi-kitá, pea ko e hā ʻa hono ngaahi ʻaongá?

5 Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ha hako ʻo ʻĀtama ʻe lava ke ne mapuleʻi kakato ʻa hono kakano taʻehaohaoá. (Loma 7:​21, 22) Neongo ia, ko e mapuleʻi-kitá ko ha fua ia ʻo e laumālié. (Kaletia 5:​22, 23) Ko ia ai, ʻe fakatupu ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ʻa e mapuleʻi-kitá ʻiate kitautolu kapau ʻoku tau lotu ki he ʻulungaanga ko ení, kapau ʻoku tau ngāueʻaki ʻa e akonaki feʻungamālie ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he ngaahi Konga Tohitapú, pea kapau ʻoku tau feohi mo e niʻihi kehe ʻa ia ʻoku nau fakahāhā iá pea fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau fakahāhā iá. (Sāme 119:​100, 101, 130; Palovepi 13:20; 1 Pita 4:7) ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe ha ʻalunga pehē ke “hola pe mei he fai feʻauaki,” naʻa mo e ʻi he taimi ʻoku fakataueleʻi ai kitautolú. (1 Kolinito 6:18) Te tau talitekeʻi ʻa e fakamālohí pea fakaʻehiʻehi pe ikunaʻi ʻa hono maʻu ʻe he ʻolokaholó. Pea te tau feangai anga-mokomoko lahi ange ai mo e ngaahi tuʻunga fakalanga-ʻita mo faingataʻá. ʻOfa ke hoko ʻa e tokotaha kotoa—kau ai ʻa e fānaú—ʻi he ako ke fakatupulekina ʻa e fua mātuʻaki mahuʻinga ko eni ʻo e laumālié.​—Sāme 119:​1, 2.

KO HA VAKAI TOTONU KI HE TUʻUNGA-ʻULÚ

6. (a) Ko e hā ʻa e fokotuʻutuʻu fakaʻotua kuo fokotuʻu ki he tuʻunga-ʻulú? (e) Ko e hā kuo pau ke manatuʻi ʻe ha tangata kapau ko hono tuʻunga-ʻulú ke ʻomai ai ʻa e fiefia ki hono fāmilí?

6 Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga hono uá ko e ʻiloʻi ʻo e tuʻunga-ʻulú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e fokotuʻutuʻu totonu ʻo e ngaahi meʻá ʻi heʻene pehē: “ʻOku ou loto ke mou ʻilo, ko e ʻulu ʻo e tangata kotoa pe ko Kalaisi; pea ko e ʻulu ʻo e fefine ko e tangata; pea ko e ʻulu ʻo Kalaisi ko e ʻOtua.” (1 Kolinito 11:3) ʻOku ʻuhinga ení ke takimuʻa ʻa e tangatá ʻi he fāmilí, ʻoku poupou mateaki ki ai ʻa hono uaifí, pea talangofua ʻa e fānaú ki heʻenau ngaahi mātuʻá. (Efeso 5:​22-​25, 28-​33; 6:​1-4) Neongo ia, fakatokangaʻi, ʻe iku pē ʻa e tuʻunga-ʻulú ki he fiefiá ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻi ha founga totonú. Ko e ngaahi husepāniti ʻoku nau moʻuiʻaki ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku nau ʻiloʻi ko e tuʻunga-ʻulú ke ʻoua ʻe fakaaoao. ʻOku nau faʻifaʻitaki kia Sīsū, ko honau ʻUlú. Neongo ko Sīsū naʻe pau ke “ʻulu . . . ʻi he meʻa kotoa pe,” naʻe “ʻikai te ne haʻu ke maʻu sevaniti, ka ke sevaniti pe ʻe ia.” (Efeso 1:​22; Mātiu 20:28) ʻI ha founga meimei tatau, ʻoku ngāueʻi ʻe ha tangata Kalisitiane ʻa e tuʻunga-ʻulú, ʻo ʻikai koeʻuhí pē ke ʻaonga kiate ia tonu, ka ke tokanga ai ki he ngaahi meʻa ʻa hono uaifí pea mo e fānaú.​—1 Kolinito 13:​4, 5.

7. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu te ne tokoniʻi ha uaifi ke ne fakahoko ʻa hono ngafa kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá ʻi he fāmilí?

7 ʻI heʻene tafaʻakí, ko e uaifi ʻokú ne moʻuiʻaki ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku ʻikai ke ne fakafeʻauhi pe feinga ke ne puleʻi ʻa hono husepānití. ʻOku fiefia ia ke poupou kiate ia pea ke ngāue fakataha mo ia. ʻOku lau ʻa e Tohitapú ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo e uaifí ʻoku “puleʻi” ʻe hono husepānití, ʻo hā mahino ai ko ia ʻa hono ʻulú. (Senesi 20:​3NW) Fakafou ʻi he nofo malí ʻokú ne hoko ai ʻo ʻi he malumalu ʻo e “lao ʻo e husepaniti.” (Loma 7:2) ʻI he taimi tatau, ʻoku ui ia ʻe he Tohitapú ko ha “tokoni” mo ha “fakakakato.” (Senesi 2:​20NW) ʻOkú ne ʻomai ʻa e ngaahi anga mo e ngaahi malava ʻoku ʻikai maʻu ʻe hono husepānití, pea ʻokú ne fai kiate ia ʻa e poupou ʻoku fiemaʻú. (Palovepi 31:​10-​31) ʻOku toe pehē ʻe he Tohitapú ko e uaifí ko ha “hoa,” ko ha taha ʻoku ngāue fāitaha mo hono hoa malí. (Malakai 2:​14NW) ʻOku tokoniʻi ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ko ení ha husepāniti mo ha uaifi ke na femahinoʻaki ʻi hona tuʻungá taki taha pea ke na fefaiʻaki ʻiate kinaua ʻa e ʻapasia mo e fakangeingeia totonu.

“KE VAVE . . . HE FANONGO”

8, 9. Fakamatalaʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi ʻa ia te ne tokoniʻi ʻa e tokotaha kotoa ʻi he fāmilí ke fakaleleiʻi ai ʻenau ngaahi pōtoʻi ʻi he fetuʻutakí.

8 ʻI he tohí ni ʻoku faʻa toutou fakaeʻa ai ʻa e fiemaʻu ʻo e fetuʻutakí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku ngāue lelei ange ʻa e ngaahi meʻá ʻi he taimi ʻoku fetalanoaʻaki ai mo fefanongoʻaki moʻoni ai ʻa e kakaí ʻiate kinautolú. Naʻe toutou fakamamafaʻi ai ko e fetuʻutakí ko ha hala tafaʻaki-ua ia. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe he ākonga ko Sēmisí ʻo peheni: “Ke vave ʻa e tangata fuape he fanongo, kae fakatotoka ki he lea.”—Semisi 1:19.

9 ʻOku toe mahuʻinga ke tokanga fekauʻaki mo e founga ʻo ʻetau leá. Ko e ngaahi foʻi lea fakatahamuhamu, fakakikihi, pe fakaanga fefeká ʻoku ʻikai ke fakatupu ai ha fetuʻutaki lavameʻa. (Palovepi 15:1; 21:9; 29:​11, 20) Neongo ko e meʻa ʻoku tau leaʻakí ʻoku tonu, kapau ʻoku fakahaaʻi ia ʻi ha founga anga-fefeka, hīkisia, pe taʻeongoʻi, ʻoku ngalingali te ne fai ʻe ia ʻa e maumau lahi ange ʻi he leleí. Ko ʻetau leá ʻoku totonu ke ifo, ʻo “fakaifo ʻaki ha masima.” (Kolose 4:6) Ko ʻetau ngaahi leá ʻoku totonu ke hangē ko e “apele koula ʻi he ainga siliva.” (Palovepi 25:11) Ko e ngaahi fāmili ʻoku nau ako ke fetuʻutaki leleí kuo nau fou atu ʻi ha sitepu lahi ki hono maʻu ʻa e fiefiá.

KO E NGAFA MĀTUʻAKI MAHUʻINGA ʻO E ʻOFÁ

10. Ko e hā ʻa e faʻahinga ʻofa ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻi he nofo malí?

10 Ko e foʻi lea ko e “ʻofá” ʻoku toutou hā ia ʻi he kotoa ʻo e tohi ko ení. ʻOkú ke manatuʻi ʻa e faʻahinga ʻofa ʻoku ʻuhinga tefito ki aí? Ko e moʻoni ko e ʻofa fakaemanakó (faka-Kalisí, eʹros) ʻokú ne fakahoko ha konga mahuʻinga ʻi he nofo malí, pea ʻi he ngaahi nofo mali lavameʻá, ʻoku tupu ʻa e ʻofa loloto mo e anga-fakakaumeʻá (faka-Kalisí, phi·liʹa) ʻi he vahaʻa ʻo ha husepāniti mo ha uaifi. Ka ʻoku toe mahuʻinga lahi ange ʻa e ʻofa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he foʻi lea faka-Kalisi ko e a·gaʹpe. Ko e ʻofa eni ʻoku tau fakatupulekina kia Sihova, kia Sīsū, pea ki hotau kaungāʻapí. (Mātiu 22:​37-​39) Ko e ʻofa ia ʻoku fakahāhā ʻe Sihova ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Sione 3:​16) He fakaofo moʻoni ē ko e lava ko ia ke tau fakahā ʻa e faʻahinga ʻofa tatau ki hotau hoa malí pea mo e fānaú!​—1 Sione 4:​19.

11. ʻOku anga-fēfē ʻa e ngāue ʻa e ʻofá ki he lelei ʻa ha nofo mali?

11 ʻI he nofo malí ko e ʻofa māʻolunga ko ení ko e moʻoni “ko e fakamaʻu [ia] ʻo e haohaoa.” (Kolose 3:14) ʻOkú ne haʻi fakataha ha ongo meʻa pea ʻai kinaua ke na loto ke fefaiʻaki ʻa e meʻa ʻoku lelei tahá ʻiate kinaua pea ki heʻena fānaú. ʻI he taimi ʻoku fehangahangai ai ʻa e ngaahi fāmilí mo e ngaahi tuʻunga faingataʻá, ʻoku tokoniʻi kinautolu ʻe he ʻofá ke nau fai ʻa e ngaahi meʻá ʻi he fāʻūtaha. ʻI he hoko ʻo motuʻa ange ha ongo meʻá, ʻoku tokoniʻi kinaua ʻe he ʻofá ke na fepoupouaki pea hokohoko atu ʻena fehoungaʻiaʻakí. “Ko ʻOfa . . . ʻoku ʻikai te ne kumi ʻene lelei aʻana, . . . ʻOku ne ʻukuma ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne tui ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne ʻamanaki ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne kataki ʻi he meʻa kotoa pe. Ko ʻOfa ʻoku ʻikai ke kaʻanga ia ʻi ha taimi.”​—1 Kolinito 13:​4-8.

12. ʻI he tafaʻaki ʻa e ongo meʻa malí ko e hā ʻoku fakaivimālohiʻi ai ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá ʻa ʻena nofo malí?

12 Ko e fāʻūtaha ʻi he nofo malí ʻoku tautefito ʻa ʻene mālohí ʻi he taimi ʻoku silaʻi ai ʻo ʻikai ʻaki pē ʻa e ʻofa ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa malí kae tautefito ʻaki ʻa e ʻofa kia Sihová. (Koheleti 4:​9-​12) Ko e hā hono ʻuhingá? Sai, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné: “Ko eni ia ʻa e ʻofa ki he ʻOtua, ʻa ʻetau tauhi ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuni.” (1 Sione 5:3) Ko ia ai, ʻoku totonu ke akoʻi ʻe ha ongo meʻa ʻa ʻena fānaú ʻi he anga-līʻoa fakaʻotuá ʻo ʻikai koeʻuhi pē ko ʻena ʻofa lahi ʻi heʻena fānaú ka koeʻuhi ko e fekau eni ʻa Sihova. (Teutalonome 6:​6, 7) ʻOku totonu ke na fakaʻehiʻehi mei he ʻulungaanga taʻetāú ʻo ʻikai koeʻuhi pē ko ʻena feʻofaʻakí ka ko e ʻuhinga tefitó ko ʻena ʻofa kia Sihova, ʻa ia “te ne fakamāuʻi ʻa e kau feʻauakí mo e kau tonó.” (Hepelu 13:​4NW) Neongo kapau ko ha hoa ʻe taha ʻokú ne fakatupunga ʻa e ngaahi palopalema kakaha ʻi ha nofo mali, ko e ʻofa kia Sihová te ne ueʻi ʻa e tokotaha ʻe tahá ke ne hokohoko atu ʻi he muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú. He fiefia moʻoni ē, ko e ngaahi fāmili ko ia, ʻa ia ko ʻenau feʻofaʻakí ʻoku fakamaʻu ʻaki ʻa e ʻofa kia Sihová!

KO E FĀMILI ʻOKÚ NE FAI ʻA E FINANGALO ʻO E ʻOTUÁ

13. ʻE anga-fēfē hano tokoniʻi ʻa e faʻahinga tāutaha ʻe he fakapapauʻi ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ke nau hangataha ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga moʻoní?

13 Ko e moʻui kotoa ʻa ha Kalisitiane, ʻoku fakatefito ia ʻi hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. (Sāme 143:10) Ko e ʻuhinga moʻoni eni ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá. Ko hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá te ne tokoniʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke nau hanganaki fakasio ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga moʻoní. (Filipai 1:​9, 10) Ko e fakatātaá, naʻe fakatokanga ʻa Sīsū: “Naʻa ku haʻu ke fakavahavahaʻa ha tangata ki heʻene tamai, ha fefine ki heʻene faʻe, ha taʻahine ki he faʻe ʻa hono husepaniti: pea ʻe hoko ai, ko e ngaahi fili ʻo ha tangata ʻa hono kau nofoʻanga.” (Mātiu 10:​35, 36) ʻI he moʻoni ʻa e fakatokanga ʻa Sīsuú, kuo fakatangaʻi ʻa e tokolahi ʻo hono kau muimuí ʻe he ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí. Ko ha tuʻunga fakameʻapangoʻia, mo fakamamahi moʻoni ē! Ka neongo ia, ko e ngaahi haʻi fakafāmilí ʻoku totonu ke ʻoua ʻe mahuʻinga ia ʻi heʻetau ʻofa kia Sihova ko e ʻOtuá pea kia Sīsū Kalaisí. (Mātiu 10:​37-​39) Kapau ʻoku kātaki ha taha neongo ʻa e fakafepaki ʻa e fāmilí, ʻe liliu nai ʻa e kau fakafepakí ʻi he taimi ʻoku nau sio ai ki he ngaahi ola lelei ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá. (1 Kolinito 7:​12-​16; 1 Pita 3:​1, 2) Neongo kapau ʻoku ʻikai ke hoko ia, ʻoku ʻikai ha lelei tuʻuloa ʻe maʻu ʻi hono taʻofi ʻa e tauhi ki he ʻOtuá koeʻuhi ko e fakafepakí.

14. ʻE anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe ha holi ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻa e ongo mātuʻá ke na ngāue ki he ngaahi meʻa ʻaonga taha ki heʻena fānaú?

14 Ko hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá te ne tokoniʻi ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau fai ai ʻa e ngaahi fili totonú. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻoku hehema ai ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau vakai ki he fānaú ko ha maʻuʻanga paʻanga, pea ʻoku nau fakafalala ki heʻenau fānaú ke nau tokangaʻi kinautolu ʻi heʻenau taʻumotuʻá. Neongo ʻoku totonu mo taau ia ki he fānau lalahí ke nau tokanga ki heʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá, ko ha fakakaukau pehē ʻoku ʻikai totonu ke ne ʻai ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau tataki ʻenau fānaú ke nau tuli ki ha founga moʻui ʻofa ʻi he meʻa fakamatelié. ʻOku ʻikai ʻaonga ki he fānaú kapau ʻoku ʻohake kinautolu ʻe he ngaahi mātuʻá ke nau mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi koloa fakamatelié ʻo lahi ange ia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié.​—1 Timote 6:9.

15. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e faʻē ʻa Tīmoté, ʻa ʻIunisi, ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaupito ia ʻo ha mātuʻa naʻá ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá?

15 Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni ko ʻIunisi, ʻa e faʻē ʻa e talavou naʻe kaumeʻa mo Paula ko Tīmoté. (2 Timote 1:5) Neongo naʻá ne mali mo ha tokotaha taʻetui, ko ʻIunisi, fakataha mo e kui-fefine ʻa Tīmote ko Loisí, naʻá na lavameʻa ʻi hono tauhi hake ʻa Tīmote ke ne tuli ki he anga-līʻoa fakaʻotuá. (2 Timote 3:​14, 15) ʻI he taimi naʻe taʻumotuʻa feʻunga ai ʻa Tīmoté, naʻe fakaʻatā ia ʻe ʻIunisi ke ne mavahe mei ʻapi pea fakahoko ʻa e ngāue ko hono malangaʻi ʻo e Puleʻangá ʻi he tuʻunga ko e kaungā misinale ʻo Paula. (Ngāue 16:​1-5) He fiefia ē kuo pau naʻá ne ʻi aí ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa ʻene tamá ko ha misinale tuʻu-ki-muʻá! Ko ʻene anga-līʻoa fakaʻotua ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha lahí naʻe tapua lelei mei ai ʻa hono akoʻi tōmuʻa iá. Ko e moʻoni, naʻe maʻu ʻe ʻIunisi ʻa e fiemālie mo e fiefia ʻi he fanongo ki he ngaahi līpooti fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekau loto-tōnunga ʻa Tīmoté, neongo ʻoku ngalingali naʻá ne ongoʻi ʻa ʻene puli mei ʻapí.​—Filipai 2:​19, 20.

KO E FĀMILÍ PEA MO HO KAHAʻÚ

16. ʻI he tuʻunga ko ha fohá, ko e hā ʻa e tokanga totonu naʻe fakahāhā ʻe Sīsuú, ka ko e hā ʻa ʻene taumuʻa tefitó?

16 Naʻe tauhi hake ʻa Sīsū ʻi ha fāmili anga-fakaʻotua, pea ʻi hono tuʻunga ko ha tokotaha lahí, naʻá ne fakahaaʻi ha tokanga totonu ʻa ha foha ki heʻene faʻeé. (Luke 2:​51, 52; Sione 19:26) Kae kehe, ko e taumuʻa tefito ʻa Sīsuú ke fakahoko ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, pea kiate ia naʻe kau ki he meʻá ni ʻa hono fakaʻatā ʻa e hala ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá. Naʻá ne fai ʻa e meʻá ni ʻi he taimi naʻá ne foaki ai ʻa ʻene moʻui haohaoa fakaetangatá ko ha huhuʻi maʻá e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá.​—Maake 10:45; Sione 5:​28, 29.

17. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻamanaki lāngilangiʻia naʻe fakaʻatā ʻi he ʻalunga loto-tōnunga ʻo Sīsuú ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá?

17 Hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe fokotuʻu hake ia ʻe Sihova ki he moʻui fakahēvaní pea ʻoange kiate ia ʻa e mafai lahi, ʻo faifai pē pea fokotuʻu ia ko e Tuʻi ʻi he Puleʻanga fakahēvaní. (Mātiu 28:18; Loma 14:9; Fakahā 11:15) Ko e feilaulau ʻa Sīsuú naʻá ne ʻai ke malava ai ʻa e niʻihi ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá ke fili ke nau pule mo ia ʻi he Puleʻanga ko iá. Naʻe toe fakaʻatā ai ʻa e hala ki he toenga ʻo e faʻahinga loto-totonu ʻo e tangatá ke nau maʻu ʻa e moʻui haohaoa ʻi ha māmani ʻe toe fakafoki ki hono ngaahi tuʻunga fakapalataisí. (Fakahā 5:​9, 10; 14:​1, 4; 21:​3-5; 22:​1-4) Ko e taha ʻo e ngaahi monū lahi taha ʻoku tau maʻu he ʻaho ní ko hono tala ʻa e ongoongo lelei lāngilangiʻia ko ení ki hotau ngaahi kaungāʻapí.​—Mātiu 24:14.

18. Ko e hā ʻa e fakamanatu pea ko e hā ʻa e fakalototoʻa ʻoku fai fakatouʻosi ki he ngaahi fāmilí pea ki he faʻahinga tāutaha?

18 Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá, ko e moʻuiʻaki ha moʻui anga-līʻoa fakaʻotuá ʻokú ne maʻu ʻa e talaʻofa ʻe malava ke maʻu ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tāpuaki ko iá ʻi he moʻui “ka hoko maí.” Ko e moʻoni, ko e founga lelei taha eni ke maʻu ai ʻa e fiefiá! Manatuʻi, “ʻoku fakaʻaʻau ke mole ʻa mamani mo ʻene holi aʻana: ka ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻoku ne nofo maʻu ʻo taʻengata.” (1 Sione 2:17) Ko ia ai, tatau ai pē pe ko ha tama koe pe ko ha mātuʻa, ko ha husepāniti pe ko ha uaifi, pe ko ha tokotaha lahi teʻeki mali ʻoku ʻi ai pe ʻikai ʻi ai haʻo fānau, feinga ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻa mo e taimi ʻokú ke ʻi ha malumalu ai ʻo ha tenge pe fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa lahí, ʻoua ʻaupito ʻe ngalo ko ha sevāniti koe ʻa e ʻOtua moʻuí. Ko ia ai, ʻofa ke ʻoatu ʻe hoʻo ngaahi tōʻongá ʻa e fiefia kia Sihova. (Palovepi 27:11) Pea ʻofa ke iku ʻa ho ʻulungāngá ki he fiefia kiate koe he taimí ni pea mo e moʻui taʻengata ʻi he māmani foʻou ka hoko maí!