Mataupu Tolu

Faamaoni iā Ieova e ui Ina Tofotofoina!

1, 2. O ā ni mea mataʻina na tutupu ua faatomua mai ai le tusi o Tanielu?

O LOO amata le tusi faavaloaga o Tanielu i le taimi o fesuiaʻiga mataʻina i le lalolagi i na ona pō. Ua faatoʻā uma atu lava le olopalaina o Nineva le laumua o Asuria. Ua faatapulaa mai le pule a Aikupito, i le na o le vaega lava i saute o Iuta. Sa vave tele le tulaʻi mai o Papelonia i se tauiviga e avea o se malo malosi e pulea le lalolagi.

² I le 625 T.L.M., sa faia ai e Farao Neko o Aikupito se taumafaiga mulimuli e taofia ai le faalauteleina atu o le pule a Papelonia i le itu i saute. O lona faia faapea, na ia tataʻia atu ai lana vaegāʻau i Karekimisa, i auvai i le pito i luga o le vaitafe o Eufirate. Sa faaigoa lenei taua o le taua o Karekimisa, ma o se taua e lē mafaafitia lona lauiloa i talafaasolopito. Na matuā faatamaʻia e le vaegāʻau a Papelonia, lea na taʻitaʻia e Nepukanesa le aloalii, le malosi faavaegāʻau a Farao Neko. (Ieremia 46:2) I lona manumalo aʻiaʻi, sa ia olopalaina ai Suria ma Palesitina, ma i le tulaga aoao tetele na faamuta ai loa le pulea e Aikupito o lea vaipanoa. Na faatoʻā taofia lana osofaʻiga mo sina taimi, ina ua maliu lona tamā o Napopolasa.

3. O le ā le iʻuga o le uluaʻi osofaʻiga a Nepukanesa faasaga iā Ierusalema?

³ O le tausaga na sosoo ai, na toe liliu atu ai Nepukanesa, lea ua avea nei ma tupu o Papelonia, mo ana tauiviga faavaegāʻau agaʻi i Suria ma Palesitina. O le vaitaimi tonu lea, na faatoʻā oo ai i Ierusalema. Ua faapea mai le Tusi Paia: “O lana nofoaiga na alu aʻe ai Nepukanesa le tupu o Papelonia, ona fai toʻilalo ai lea o Ioakima  iā te ia i tausaga e tolu, ona toe foua ai lea e ia o ia.”—2 Tupu 24:1.

O TAIMI NA IAI NEPUKANESA I IERUSALEMA

4. E faapefea ona tatou malamalama i le faaupuga “o le tolu tausaga o le nofoaiga a Ioakima” o loo taʻua i le Tanielu 1:1?

⁴ E tatou te fia iloa po o le ā le uiga o le faaupuga “i tausaga e tolu,” ona o lea e taʻua e upu amata o le Tanielu e faapea: “O le tausaga e tolu o le nofoaiga a Ioakima le tupu o Iuta na sau ai Nepukanesa le tupu o Papelonia i Ierusalema ma na vagaia.” (Tanielu 1:1) O lona tolu o tausaga o le nofoaiga a Ioakima lea na amata i le 628 T.L.M. e oo mai i le 618 T.L.M, o le taimi lenā, e leʻi avea Nepukanesa ma “tupu o Papelonia” ae o le aloalii. I le 620 T.L.M., na uunaʻia ai Ioakima e Nepukanesa ina ia totogia ni lafoga. Peitaʻi pe tusa o le tolu tausaga mulimuli ane ai, ae fouvale loa Ioakima. O lona uiga la, o le 618 T.L.M., po o le tausaga lona tolu o le nofoaiga a Ioakima i lalo o le pulega a Papelonia, na sau ai le tupu o Nepukanesa i Ierusalema mo le taimi lona lua e faasala le tupu fouvale o Ioakima.

5. O le ā le iʻuga o le osofaʻiga lona lua a Nepukanesa faasaga i Ierusalema?

⁵ Na iʻu le osofaʻiga i le “tuuina atu . . . e [Ieova] i lana pule o Ioakima le tupu o Iuta, faatasi ma nisi ipu o le fale o le Atua.” (Tanielu 1:2) Atonu na maliu Ioakima, a lē o le tagatavaleina po ona o fetauaʻiga a le ʻaufouvale i le amataga o lenā osofaʻiga. (Ieremia 22:18, 19) Na nofotupu ai loa lona atalii e 18 tausaga le matua o Ioakina i le 618 T.L.M. Peitaʻi e na o le tolu masina ma aso e sefulu le umi o lana nofoaiga ma siilima ai loa i le 617 T.L.M.—Faatusatusa i le 2 Tupu 24:10-15.

6. O le ā le mea na faia e Nepukanesa i ipu paia o le malumalu i Ierusalema?

⁶ Na ave e Nepukanesa ipu paia o le malumalu i Ierusalema e fai ma vete ma na ia “ave foʻi ia mea i le nuu  o Senara i le fale o lona atua; ua na ave foʻi ipu i le fale oloa o lona atua” o Matuka, po o Merota i le faa-Eperu. (Tanielu 1:2; Ieremia 50:2) Na maua i se tusitusiga Papelonia ni faaupuga e manatu i ai sa faia e Nepukanesa, e uiga i le malumalu o Matuka: “Ua ou faaputu ai i totonu ario ma auro ma maatāua . . . ma avea ai ma fale teuoloa o loʻu malo.” O le a tatou toe faitau i ai e uiga i nei ipu paia i le taimi o le nofoaiga a le tupu o Pelesara.—Tanielu 5:1-4.

O ATALII TAUALOA O IERUSALEMA

7, 8. O le ā se malamalamaga tatou te maua i le Tanielu 1:3, 4, ma le 6, e tusa ai ma le talaaga o Tanielu ma ana uō e toʻatolu?

⁷ E lē na o oloa o le fale o Ieova na ave i Papelonia. Ua faapea mai le faamatalaga: “Ona fai atu lea o le tupu iā Asepenasa, le alii e pule i ana eunuka, iā te aʻu mai nisi o le fanauga a Isaraelu, o le fanau lava a le tupu, atoa foʻi ma nisi alii; o tama e lē ponā lava, a ua aulelei, o ē ua atamamai lava, ma ua iloa mea uma, o ē ua popoto lava, ma ua tatau ona latou tutū i le maota o le tupu.”—Tanielu 1:3, 4.

⁸ O ai sa filifilia? O le faamatalaga e faapea: “Sa iā i latou nisi o le fanauga a Iuta, o Tanielu, o Hanania, o Mesaelu, atoa ma Asaria.” (Tanielu 1:6) O lea la ua tau vavala mai sina malamalamaga i le talaaga o Tanielu ma ana uō, lea na semanū tatou te lē iloaina. O se faaaʻoaʻoga, ua tatou iloa o i latou e mai i le “fanauga a Iuta,” o le ituaiga tautupu. Pe latou te tupuga mai i se gafa tautupu pe leai, ae talafeagai ona tatou manatu, na tupuga mai i aiga maualuluga ma taualoa. E lē gata e lelei i le tino ma le mafaufau, ae sa iai le utaga mamao, atamamai, popoto ma faautauta. O le tulaga lenā na latou iai a o avea ma ‘tama iti,’ atonu ua 13 i le 15 o latou tausaga. E lē taumatea le maoaʻe tele o le tulaga o Tanielu ma ana uō, auā na aofia ai i latou i atalii taualoa o Ierusalema.

9. Aiseā e foliga mai ai o mātua o Tanielu ma ana uō e toʻatolu, o ni mātua e matataʻu i le Atua?

 ⁹ E lē o faailoa maia e faamatalaga po o ai mātua o nei talavou. Ae ui i lea, e foliga mai o ni mātua e matataʻu i le Atua, o ē sa faatāuaina le matafaioi faamātua. Pe a manatu atu i amioga leaga ma le faaleagaina faaleagaga sa taatele i Ierusalema i lenā taimi, aemaise lava i ‘fanau a tupu ma alii,’ e manino lava la, o uiga e sili ona lelei ia sa iā Tanielu ma ana uō e toʻatolu, e leʻi tupu fua. E mautinoa le nutimomoia ai o loto o mātua i le toesea mamao o a latou fanau. E mautinoa lo latou mitamita fai aʻe, pe ana latou iloa le taunuuga o le a oo i ai! Maʻeu le tāua i mātua ona tausi aʻe i a latou fanau i “aʻoaʻiga ma apoapoaʻiga a [Ieova]”!—Efeso 6:4.

O SE TAUMAFAIGA IA SUIA MAFAUFAU

10. O ā mea na aʻoaʻoina ai talavou Eperu, ma o le ā le fuafuaga mo na aʻoaʻoga?

¹⁰ Na vave ona fetaiaʻi nei talavou i le tafeaga ma se faafitauli. Ina ia mautinoa ua saunia nei talavou mo le olaga i Papelonia, na faatonu ai e Nepukanesa ana alii sili ina “ia aʻoaʻoina . . . i latou i tusi ma le gagana a Kaletaia.” (Tanielu 1:4) E lē o se aʻoaʻoga e masani ai lenei aʻoaʻoga. E pei ona faamatala mai e se tasi tusi, “na aofia ai le aʻoaʻoina o gagana Sumeria, Akaia, Arama . . . , ma isi gagana, e faapena foʻi ma le tele o tusi sa tusia i na gagana.” Sa aofia i “le tele o tusi” ia tusi e uiga i le talafaasolopito, matematika, suʻesuʻega i fetu ma isi mataupu. Peitaʻi o “tusi faalotu e pei o omina [talitonuga faanuupo] ma le vaai fetu . . . sa sili ona faaaogāina.” (The International Standard Bible Encyclopedia)

11. O ā ni fuafuaga sa faia ina ia faamautinoa ai ua masani lelei talavou Eperu, i le olaga i le maota o le tupu i Papelonia?

¹¹ Ina ia talia atoatoa e nei talavou Eperu tū ma aga i totonu o le maota o le tupu o Papelonia, na “poloaʻi foʻi  le tupu ia latou aai i lea aso ma lea aso i mea taumafa a le tupu, atoa ma le uaina e inu ai o ia, ia tausia i latou i tausaga e tolu; a mavae ia, ona latou tutū ai lea i luma o le tupu.” (Tanielu 1:5) E lē gata i lea, ua “faaigoa foʻi iā te i latou e le alii e pule i eunuka; ua na faaigoa iā Tanielu o Peletisara, a o Hanania o Sataraka lea, o Mesaelu foʻi o Mesako lea, o Asaria foʻi o Apeteniko lea.” (Tanielu 1:7) Sa masani ona maua e se tagata se igoa fou i taimi o le Tusi Paia, e faailogaina ai se mea mataʻina i lona olaga. O se faataʻitaʻiga, na suia e Ieova igoa o Aperamo ma Sarai iā Aperaamo ma Sara. (Kenese 17:5, 15, 16) O le suia la e se tagata o le igoa o se tasi, e taʻu mai ai o se pule maualuga sa faia lea faaiʻuga. Na suia foʻi e Farao le igoa o Iosefa iā Sapenapaenea, ina ua pulea e Iosefa le faasoaina o meaʻai i Aikupito.—Kenese 41:44, 45; faatusatusa i le 2 Tupu 23:34; 24:17.

12, 13. Aiseā e faapea atu ai o le suia o igoa o talavou Eperu, o se taumafaiga ina ia faaleagaina lo latou faatuatua?

¹² Sa iai le māfuaaga mo le suia o igoa o Tanielu ma ana uō Eperu e toʻatolu. O igoa ia sa faaigoa ai e o latou mātua, sa talafeagai lelei ma le tapuaʻiga iā Ieova. O “Tanielu” o lona uiga “O le Atua Loʻu Faamasino.” O le uiga o “Hanania” “Ua Faaalia le Agalelei o Ieova.” O “Mesaelu” atonu o lona uiga “O Ai e Pei o le Atua?” A o “Asaria” o lona uiga “Ua Fesoasoani Mai Ieova.” E lē taumatea o le faanaunauga moni lea sa i o latou mātua, ia ola aʻe a latou fanau i le taʻitaʻiga a Ieova le Atua, e avea ma ana auauna faamaoni.

¹³ Peitaʻi o igoa fou ia na avatu i Eperu e toʻafā, sa fesootaʻi atu i atua sesē, ua foliga mai ai e pei sa puleaina le Atua moni e na atua sesē. Pagā se taumafaiga faaʻoleʻole ina ia faaleagaina le faatuatua o nei talavou!

14. O ā uiga o igoa fou na faaigoa ai Tanielu ma ana uō e toʻatolu?

¹⁴ Na suia le igoa o Tanielu iā Peletisara. O lona uiga  “Puipui le Ola o le Tupu.” E foliga mai, o se faapuupuuga lea o se talosaga iā Pele, po o Matuka le atua sili o Papelonia. Pe na fesoasoani Nepukanesa pe leai foʻi i le filifilia o le igoa lenei mo Tanielu, ae sa ia mimita e faalauiloa atu o loo fesootaʻi ma “le igoa o [lona] atua.” (Tanielu 4:8) Na suia le igoa o Hanania iā Sataraka, lea e talitonu nisi tagata popoto e faapea o se igoa tuufaatasi o lona uiga, “Poloaʻiga a Aku.” Ae o Aku o le igoa o se atua Sumeria. O Mesaelu na suia iā Mesako (atonu, o Mi·sha·aku) e foliga mai o se faiga e mimilo sesē ai le faaupuga “O Ai e Pei o le Atua?” i le “O Ai e Pei o Aku?” O le igoa Papelonia o Asaria o Apeteniko, atonu o lona uiga o le “Auauna a Neko.” O “Neko” o le isi lea taʻu o “Nepo,” o le igoa o se atua sa faaigoa ai foʻi le tele o tupu o Papelonia.

NA MAUMAUAʻI E FAAMAONI IĀ IEOVA

15, 16. O ā lamatiaga na fetaiaʻi ma Tanielu ma ana uō, ma na faapefea ona latou tali atu i ai?

¹⁵ Na iai le māfuaaga i le faaigoaina o i latou i igoa faa-Papelonia, le faia o le polokalame o le toe aʻoaʻoina, atoa ai ma taumafa na fuafuaina faapitoa. O nei mea uma e lē gata o se taumafaiga ina ia talia ai e Tanielu ma talavou Eperu e toʻatolu le olaga faa-Papelonia, ae ia vavaeesea ai foʻi i latou mai iā Ieova lo latou Atua, atoa ai ma aʻoaʻoga faalotu ma lo latou talaaga. O le ā se gaoioiga o le a faia e nei talavou i faafitauli ma omiga ua fetaiaʻi ma i latou?

¹⁶ Ua faapea mai le Tusi Paia: “A ua manatu Tanielu [“i lona loto,” NW], o le a lē leaga o ia i mea taumafa a le tupu, po o le uaina e inu ai o ia.” (Tanielu 1:8a) E ui e na o Tanielu lea e taʻua lona igoa, ae ua faamaonia i faamatalaga o sosoo mai ai, na aufaatasi uma ana uō e toʻatolu i lana filifiliga. O upu ‘manatu i lona loto’ ua faaalia ai na pāʻia le loto o Tanielu i mea na aʻoaʻoina ai o ia e ona mātua ma isi i lo latou aiga. E mautinoa o se faaaʻoaʻoga foʻi faapea sa taʻitaʻia ai isi Eperu e toʻatolu i le faia o  a latou filifiliga. O se faaaʻoaʻoga lelei lenei i le tāua o le aʻoaʻoina o a tatou fanau, tusa pe foliga mai e laiti tele e lē malamalama.—Faataoto 22:6; 2 Timoteo 3:14, 15.

17. Aiseā na teena ai e Tanielu ma ana uō na o taumafa i aso taʻitasi a le tupu, ae e leʻi teena isi faatulagaga?

¹⁷ Aiseā na teena ai e talavou Eperu na o taumafa ma uaina ae e leʻi tetee i isi faatulagaga? Ua faamanino mai e Tanielu le māfuaaga: “O le a lē leaga o ia i mea taumafa a le tupu.” O le “aʻoaʻoina foʻi [o] i latou i tusi ma le gagana a Kaletaia,” ma le ave i ai o igoa Papelonia, e lē faaleagaina ai se tagata, e ui lava e lē o se tulaga e fiafia i ai. Seʻi manatu foʻi i le faaaʻoaʻoga a Mose pe ā ma le 1,000 tausaga muamua atu. E ui “na aʻoaʻoina foʻi Mose i le poto uma lava o Aikupito,” ae na tumau ma le faamaoni iā Ieova. O le auala na aʻoaʻoina ai o ia e ona lava mātua, na māfua ai ona ia tutumau. O le iʻuga, “o le faatuatua na lē mafai ai Mose, ina ua matua o ia, ona ia taʻua o ia o le tama a le afafine o Farao, ua filifili e ia ia agaleagaina o ia faatasi ma tagata o le Atua e lelei ai, a e aua le iā te ia le fiafia i le agasala e vave mavae.”—Galuega 7:22; Eperu 11:24, 25.

18. O ā itu e mafai ona faaleagaina ai talavou Eperu i taumafa a le tupu?

¹⁸ E faapefea ona faaleagaina ai nei tama talavou i taumafa a le tupu o Papelonia? Muamua, atonu na aofia i nei taumafa mananaia ma le taugatā, ia taumafa sa faasāina e le tulafono na tuuina atu iā Mose. O se faaaʻoaʻoga, na ʻaina e tagata Papelonia aano o manu e lē mamā, lea sa faasā ona tagofia e Isaraelu e tusa ma le Tulafono. (Levitiko 11:1-31; 20:24-26; Teuteronome 14:3-20) Lona lua, e leʻi masani ona faaalu ese e Papelonia le toto o manufasi a o leʻi faaaogāina. O le ʻaina o aano o manu e leʻi faaaluina le toto, o se solitulafono matuiā lava lea iā Ieova i le faaaogāina o le toto. (Kenese 9:1, 3, 4; Levitiko 17:10-12; Teuteronome 12:23-25) Lona tolu, e masani ona ofo atu e tagata tapuaʻi i atua sesē a latou meaʻai i faatusa, a o leʻi  faaaogāina i se meaʻai. E matuā leai lava se vaega a auauna a Ieova i mea faapena! (Faatusatusa i le 1 Korinito 10:20-22.) Ae o le manatu mulimuli, o le ʻai tele i meaʻai lololo ma le inu tele i le ʻava malosi i aso uma, e lē lelei mo le soifua mālōlōina o so o se tagata, aemaise le ʻautalavou.

19. O le ā na ono manatu i ai talavou Eperu, peitaʻi o le ā sa fesoasoani iā i latou e faia se filifiliga saʻo?

¹⁹ E faigofie ona tatou iloa le mea e fai, ae e faigatā ona maua le lototele e fai ai pe a fesagaʻi ma faaosoosoga po o omiga. Na ono mafai ona manatu Tanielu ma ana uō e faapea, ona o lea ua latou mamao ese mai o latou mātua ma uō, o le a latou lē iloa mai la mea latou te faia. Na ono sisiʻo mai foʻi, na lē mafai se isi filifiliga ona o le faatonuga mai le tupu. Auā e mautinoa na talia e nisi talavou le faatulagaga, ma vaai i ai o se faaeaga na i lo le manatu o se gaoioiga e faigatā ona faatinoina. Ae o mafaufauga sesē faapena, e faigofie ai e se talavou ona lolo atu i le faia o se agasala faalilolilo, lea ua avea o se mailei i le tele o talavou. Sa iloa lelei e talavou Eperu, “o loo i mea uma lava fofoga o Ieova” ma “e faamasinoina e le Atua galuega uma, atoa ma mea lilo uma lava, o mea lelei atoa ma mea leaga.” (Faataoto 15:3; Failauga 12:14) Seʻi o tatou aʻoaʻoina mai se lesona i faaaʻoaʻoga a nei talavou faamaoni.

NA TAUIA LE LOTOTELE MA LE MAUMAUAʻI

20, 21. O le ā le gaoioiga sa faia e Tanielu, ma o le ā le taunuuga?

²⁰ Ina ua tonu i lona loto e teena mea e leaga ai, ona gaoioi loa lea o Tanielu e tusa ma lana filifiliga. “Ona ʻaiʻoi atu ai [“pea,” NW] lea o ia i le alii e pule i eunuka ina ia lē leaga ai o ia.” (Tanielu 1:8e) E lelei ona mātauina le faaupuga ‘ʻaiʻoi atu pea.’ E masani lava ona manaʻomia ni taumafaiga maumauaʻi, pe afai tatou te mananaʻo e manumalo i le teena o faaosoosoga pe ina ia faaleleia se vaivaiga ua iā i tatou.—Kalatia 6:9.

 ²¹ Na tauia le maumauaʻi o Tanielu. “Na faatupuina e le Atua le alofa mutimutivale o le alii e pule i eunuka iā Tanielu.” (Tanielu 1:9) E lē o foliga vaaia po o le atamamai o Tanielu ma ana uō na māfua ai ona manuia a latou taumafaiga. Ae ona o le faamanuia a Ieova na māfua ai. E lē taumatea sa manatua lelei e Tanielu le faataoto Eperu lenei: “Ia e faatuatua iā Ieova ma lou loto atoa; a e aua le faalagolago i lou lava atamai. Ia e manatua o ia i ou ala uma, ona faatonuina ai lea e ia lava ou ala.” (Faataoto 3:5, 6) O le mulimuli i lea fautuaga, sa matuā tauia lava.

22. Aiseā na saʻo ai le tetee a le alii pule i eunuka, i le talosaga a Tanielu?

²² Na teena e le alii pule le talosaga a Tanielu i le taimi muamua: “Ou te fefe aʻu i loʻu alii le tupu, na ia pule i ā outou mea e ʻai, ma ā outou mea e inu; e iloa i se ā e ia o outou mata ua fole, ua lē pei o tama ua outou tupulaga? o le a alataia ai ona vaea o loʻu ulu e le tupu ona o outou.” (Tanielu 1:10) Na saʻo lelei le tetee ma le mataʻu o le alii pule. E lē mafai ona faatautee se tasi i le tupu lenei o Nepukanesa ma na iloa lelei e le alii pule, o le a lamatia ai lona ola pe afai e lē usitaia le faatonuga a le tupu. O le ā la le gaoioiga a Tanielu o le a fai?

23. Sa faaalia faapefea e Tanielu le faautauta ma le atamai i lana gaoioiga na fai?

²³ O tulaga faapenei e manaʻomia ai le faautauta ma le atamai. Atonu na manatua e le talavou o Tanielu le faataoto lenei: “O le tali filemu e liliueseina ai le ita; a o le upu faatigā e tupu ai le ita.” (Faataoto 15:1) Na i lo le faatautee atu ina ia faia lona manaʻo, ma faapogaia ai isi e faaoo le oti iā te ia, na faataatia ese e Tanielu le mataupu. Ina ua maua le taimi talafeagai, na faaoo atu ai loa lana talosaga i lē isi “pule” e maulalo ifo, o lē atonu na lotomalie e fai sina fetuutuunaʻiga, auā la te leʻi feutagaʻi tuusaʻo ma le tupu.—Tanielu 1:11.

 TALOSAGAINA SE TOFOTOFOGA E SEFULU ASO

24. O le ā le tofotofoga sa talosagaina e Tanielu?

²⁴ Sa talosaga atu Tanielu i lea pule e fai se tofotofoga i lona fai atu: “Ia e tofotofo i au nei auauna i pō e sefulu, ia latou au mai ai iā te i matou ni fua o laau e aai ai, ma vai e inu ai. Ona e silasila lea i o matou mata, ma mata o tama o ē aai i mea taumafa a le tupu, ona e faia lea i au auauna e tusa ma lau silafaga.”—Tanielu 1:12, 13.

25. O ā mea atonu na aofia ai i “fua o laau” sa taumafaina e Tanielu ma ana uō e toʻatolu?

²⁵ Faamata o le a “fole” o latou foliga pe a faatusatusa atu i foliga o isi pe a uma le sefulu aso o le a ola ai i ‘fua o laau ma le vai’? Ua faaliliuina “fua o laau” mai le upu Eperu o lona uiga autū “o fatu.” Ua mafai ona aofia ai “fatu eseese e ʻaina o le ʻauaiga (o pi, fua o fue po o atasema).” O loo manatu nisi tagata aʻoga popoto, o faamatalaga o loo fesootaʻi atu ma nei taumafataga, e iloa ai sa iai nisi mea sa taumafaina na i lo na o ni fatu e ʻaina. Ua faapea mai se tasi tusi: “Sa talosaga Tanielu mo se taumafataga o fualaau ʻaina e masani ai, ae e lē o taumafa susua ma aano o manu i le laoʻai a le tupu.” Sa mafai lava la ona maua se taumafataga lelei na saunia i fualaau ʻaina e pei o pi eseese, kukama, kalika, liki, atasema, meleni, aniani ma areto sa faia mai i fua o saito. E mautinoa lava la, e lē matelāina se tasi i se taumafataga lelei faapena. Na iʻu ina malamalama i ai lo latou pule. “Ona usiusitai lea o ia iā te i latou i lenā mea, na ia tofotofo foʻi iā te i latou i pō e sefulu.” (Tanielu 1:14) O le ā na iʻu i ai?

26. O le ā le iʻuga o le tofotofoga mo le sefulu aso, ma aiseā na iʻu ai faapea?

²⁶ “Ua mavae pō e sefulu, ona iloa lea ua sili ona lalelei o latou mata mona tino lelei i tama uma ē na aai i mea taumafa a le tupu.” (Tanielu 1:15) E lē faapea ua faamaonia ai i inei e sili atu taumafa o fualaau na i lo o se taumafataga susua e aofia ai aano o manu. E lē lava le sefulu  aso ina ia maua ai ni iʻuga lelei o le taumafaina o ni ituaiga o taumafa faapitoa. Peitaʻi, e lē puupuu lenā taimi iā Ieova e faataunuu ai lana fuafuaga. O loo taʻua i lana Afioga: “O le faamanuia a Ieova, o lea e faatamaoaiga aʻi; na te lē faaopoopo i ai se tigā.” (Faataoto 10:22) Sa talitonu ma faatuatua nei talavou Eperu e toʻafā iā Ieova, ma na te leʻi tuulafoaʻiina i latou. I senituri mulimuli ane ai, e 40 aso na soifua ai Iesu e aunoa ma se taumafa. E tusa ma lea tulaga na sii mai ai e Iesu upu o i le Teuteronome 8:3: “E lē na o mea e ʻai e ola ai tagata, a o mea uma e tulei mai i le fofoga o Ieova e ola ai tagata.” Ua faia e Tanielu ma ana uō se faaaʻoaʻoga sili ona lelei i lenei mea.

TEENA MEAʻAI LELEI MA LE UAINA AE MAUA LE FAAUTAUTA MA LE ATAMAI

27, 28. I ā auala na mafai ai e meataumafa sa talosagaina e Tanielu ma ana uō e toʻatolu, ona sauniunia ai i latou mo tofotofoga o fotuaʻi ane?

²⁷ E na o le sefulu aso le umi o le tofotofoga, ae o iʻuga na matuā faatalitonuina ai. “Ona aveeseina ai lea e Melesara a latou mea taumafa mai le tupu, atoa ma le uaina na fai a inu ai i latou, ua avatu fua o laau ma latou.” (Tanielu 1:16) E lē faigatā ona tatou iloa le manatu sa iai i isi talavou sa aʻoaʻoina ai, e uiga iā Tanielu ma ana uō. Atonu o se mea valea iā i latou le teena e nei talavou o taumafa a le tupu i aso uma ae aai i fualaau ʻaina. Peitaʻi e sili atu tofotofoga ma faigatā sa faaloloʻi ane iā i latou, ma na manaʻomia ai e nei talavou Eperu ona matuā mataalia ma faautauta. Ae e sili i na mea uma, o lo latou faatuatua ma le faalagolago iā Ieova, o le a mafai ai ona latou manumalo i tofotofoga o lo latou faatuatua.—Faatusatusa i le Iosua 1:7.

²⁸ O upu nei e faamaonia ai sa faatasi Ieova ma nei talavou: “A o ia tama e toʻafā ua foaʻiina e le Atua iā te i latou le  faautauta ma le atamai i tusi uma lava, atoa ma le poto; a o Tanielu ua poto ia i faaaliga uma lava ma miti.” (Tanielu 1:17) Sa lē lava le malosi o le tino ma le soifua mālōlōina lelei e tali atu ai i faigatā o le a tulaʻi mai, ae na manaʻomia se isi mea e sili atu. “A oo le poto i lou loto, ma ua mālie iā te oe le atamai; e faafeao le mafaufau iā te oe; e leoleo iā te oe le faautauta; ina ia laveaʻi iā te oe ai le ala leaga.” (Faataoto 2:10-12) O le mea tonu lava lenā sa tuuina atu e Ieova i talavou faamaoni e toʻafā, ina ia sauniunia ai faalemafaufau i latou mo tulaga o fotuaʻi ane.

29. Aiseā na mafai ai e Tanielu ona maua le ‘poto i faaaliga uma lava ma miti’?

²⁹ O loo taʻua Tanielu “ua poto ia i faaaliga uma lava ma miti.” E lē o le uiga o lenei mea e faapea sa iā te ia se mana e sili atu i tagata. O le tulaga mataʻina i inei, e ui lava ina manatu iā Tanielu o se tasi o perofeta Eperu lauiloa, ae e leʻi faagaeeina lava o ia e fai faaupuga nei, “o loo faapea ona fetalai mai o le Alii o Ieova,” pe “ua faapea ona fetalai mai o Ieova o ʻau.” (Isaia 28:16; Ieremia 6:9) Ae peitaʻi ane, o le taʻitaʻiga a le agaga paia o le Atua, na mafai ai e Tanielu ona maua le poto e faamatalaina ai faaaliga ma miti ia na faailoa mai ai fuafuaga a Ieova.

LE TAIMI O LE TOFOTOFOGA SILI ONA TĀUA

30, 31. Na faapefea ona faamaonia le aogā o le gaoioiga sa faia e Tanielu ma ana uō iā i latou?

³⁰ Ua iʻu le tolu o tausaga o le toe aʻoaʻoina i aʻoga faapitoa. Na sosoo mai ai ma le tofotofoga sili ona tāua; o se faatalatalanoaga lea ma le tupu. “Ua mavae foʻi aso na fai atu ai le tupu e au mai ai i latou, ona au mai ai lea o i latou e le alii e pule i eunuka i luma o Nepukanesa.” (Tanielu 1:18) Ua oo i le taimi e tutū ai talavou e toʻafā nei mo i latou lava. Faamata o le a faamaonia le aogā o lo latou tutumau i tulafono a Ieova na i lo le lolo atu i tū a Papelonia?

³¹ “Ona tautalatala ai lea o le tupu ma i latou; a ua lē  maua se tasi o i latou e tusa ma Tanielu, ma Hanania, ma Mesaelu, ma Asaria; ona latou tutū ai lea i luma o le tupu.” (Tanielu 1:19) Maʻeu se faamaoniga atoatoa o lo latou tutumau na iai i le tolu tausaga na muamua atu! E lē faapea o se mea valea le gaoioiga na latou faia, i le tausisi atu i taumafataga na latou talosagaina, ona o o latou lotofuatiaifo ma le faatuatua. Na faamanuiaina Tanielu ma ana uō i mea e sili atu, ona o le faamaoni i mea sa foliga mai o ni mea iti. Sa faanaunau talavou uma na aʻoaʻoina, i le faaeaga o le ‘tutū i luma o le tupu.’ E lē o taʻua mai e le Tusi Paia pe e na o talavou Eperu nei e toʻafā na filifilia pe na iai ma nisi. Po o le ā lava le tulaga, “e tele foʻi le taui” na latou maua ona o le faamaoni.—Salamo 19:11.

32. Aiseā ua tatou faapea atu ai, na fiafia Tanielu, Hanania, Mesaelu ma Asaria i se faaeaga e sili atu, na i lo o le avea ma vaega o le ʻaufaigaluega i le maota o le tupu?

³² Ua faapea mai le Tusi Paia: “Ua e iloa le tagata ua faataalise i ana galuega? e tū o ia i luma o tupu.” (Faataoto 22:29) Na filifilia e Nepukanesa Tanielu, Hanania, Mesaelu ma Asaria e tutū i luma o le tupu, o lona uiga ia aofia ai i tagata e auauna i le maota o le tupu. O nei mea uma na tutupu, ua tatou mātauina ai le faagaoioia o mea e Ieova ina ia ala mai i nei talavou, aemaise lava Tanielu, le faailoaina o vala tāua o le finagalo o le Atua. E ui o se faaeaga le filifilia e avea ma ē galulue i le maota o le tupu o Nepukanesa, ae o le faaeaga sili, o le faaaogāina lea i se auala mataʻina e le Tupu Aoao o Ieova.

33, 34. (a) Aiseā na fiafia ai le tupu i talavou Eperu? (e) O le ā le lesona tatou te maua mai i le mea na tupu i talavou Eperu e toʻafā?

³³ E leʻi umi ae iloa e Nepukanesa, e sili mamao atu le faautauta ma le atamai lea na foaʻi atu e Ieova i talavou Eperu e toʻafā, na i lo alii sili ma tagata popoto o i lona maota. “O mea uma lava e ao ai le poto ma le faautauta na fesili atu ai le tupu iā te i latou, ua iloa ai e ia ua sautuasefulu ona sili o lo latou poto i taulāitu, ma  vaafaatau uma i lona malo uma lava.” (Tanielu 1:20) Na māfua i se ā lenei mea? Sa faalagolago atu “taulāitu” ma “vaafaatau” uma i a latou lava faiga e masani ai ma aʻoaʻoga faanuupō a Papelonia. Ae o Tanielu ma ana uō, sa faatuatua atu i le atamai mai lugā. O le mea na faia e le Atua mo i latou, e lē mafaatusalia, e leai foʻi se faafinauga e fai i ai!

³⁴ E lē o i ai se suiga tele i le faagasologa mai o senituri. A o lauiloa filosofia faa-Eleni ma tulafono a Roma i le uluaʻi senituri T.A., na faagaeeina ai Paulo e tusi mai: “O le poto o lenei lalolagi o le valea lea i luma o le Atua; auā ua tusia, E maua e ia o ē popoto i a latou lava togafitiga; i le ma lea, Ua silafia e [Ieova] manatunatu o ē popoto, ua faatauvaa ia. O lenei, aua le mitamita se tasi i tagata.” (1 Korinito 3:19-21) I aso nei, e manaʻomia ona tatou taofi mau i mea ua aʻoaʻoina ai i tatou e Ieova, ae lē o le tosina gofie i fiafiaga ma faatosinaga a lenei lalolagi.—1 Ioane 2:15-17.

FAAMAONI SEʻIA OO I LE OTI

35. O le ā le tele o mea ua tatou iloa e uiga i uō e toʻatolu a Tanielu?

³⁵ O loo matuā faataʻitaʻi mai i le mataupu e tolu o le Tanielu le malosi o le faatuatua o Hanania, Mesaelu, ma Asaria, e fesootaʻi atu i le tupua auro a Nepukanesa i le laueleele o Turu, atoa ai ma le tofotofoga i le ogaumu aasa. E mautinoa lava na faamaoni iā Ieova nei tagata Eperu matataʻu i le Atua, seʻia oo ina maliliu. Ua tatou iloa lenei mea, ona e foliga mai o i latou ia sa faasino i ai Paulo ina ua tusi, ‘o ē ona o le faatuatua na tineia ai le malosi o le afi.’ (Eperu 11:33, 34) Ua avea i latou o ni faaaʻoaʻoga lelei mo auauna a Ieova, o ē matutua ma ē talavou.

36. O le ā le auaunaga mataʻina sa faia e Tanielu?

³⁶ E faatatau iā Tanielu 1:21, ua faapea mai le fuaiupu mulimuli o le mataupu 1: “Sa i ai Tanielu ua oo i le tausaga muamua o Kuresa le tupu.” Ua faailoa mai e le talafaasolopito  na faaumatia Papelonia e Kuresa i le pō e tasi i le 539 T.L.M. E lē taumatea o lona talaaga ma lona tulaga na faaauau ai pea ona auauna Tanielu i le maota o Kuresa. O le mea moni, fai mai le Tanielu 10:1, “o le tolu o tausaga o Kuresa le tupu o Peresia,” na faaali atu ai e Ieova se feʻau mataʻina iā Tanielu. Afai sa talavou o ia i le taimi na aumai ai i Papelonia i le 617 T.L.M., atonu la ua tai 100 ona tausaga i le taimi na ia maua ai lenā faaaliga mulimuli. Maʻeu le umi o lenā auaunaga iā Ieova ma le tele o faamanuiaga na maua ai!

37. O ā ni lesona tatou te maua mai i le iloiloina o le Tanielu mataupu 1?

³⁷ E tele isi mea o loo taʻua i le mataupu muamua o le Tanielu, na i lo na o se tala i talavou faamaoni e toʻafā sa taulau manuia, ina ua tofotofoina lo latou faatuatua. Ua taʻu mai ai foʻi iā i tatou, e mafai ona faaaogā e Ieova so o se tasi e finagalo i ai ina ia faataunuuina lona finagalo. Ua faamaonia mai e le tala, afai e finagalo i ai Ieova, e mafai ona avea ma fuafuaga aogā se mea e ono foliga mai o se mala. Ua tatou iloa ai foʻi e tauia le faamaoni i mea iti.

O Ā MANATU AOGĀ NA E MAUA MAI?

• O le ā se faamatalaga e ono fai atu e faatatau i le talaaga o Tanielu ma ana uō talavou e toʻatolu?

• Na faapefea ona tofotofoina i Papelonia le auala lelei na tausia aʻe ai talavou Eperu e o latou mātua?

• Na tauia faapefea e Ieova talavou Eperu e toʻafā ona o lo latou tutumau ma le lototele?

• O ā ni lesona lelei mai iā Tanielu ma ana uō e toʻatolu, e mafai ona faataʻitaʻi i ai auauna a Ieova o aso nei?

[Fesili mo le Suʻesuʻega]

 [Ata i le itulau 30]