Edidaha Nda ye Iduọ Akwa Mbiet
Ibuot Inan̄
Edidaha Nda ye Iduọ Akwa Mbiet
1. Ntak emi nnyịn ikpenyenede udọn̄ ke idaha oro ekedemerede isua duop ke Edidem Nebuchadnezzar ama akada Daniel ye mbon eken aka ntan̄mfep?
ISUA duop ẹbe tọn̄ọ nte Edidem Nebuchadnezzar akada Daniel ye “ikpọ owo isọn̄” Judah eken aka ntan̄mfep ke Babylon. (2 Ndidem 24:15) Akparawa oro Daniel ke anam utom ke ufọk ubọn̄ edidem ke ini idaha oro edịghede uwem edemerede. Ntak emi ekpedide n̄kpọ udọn̄ ọnọ nnyịn? Koro usụn̄ emi Jehovah Abasi esịbede odụk ke n̄kpọ oro inyan̄ake uwem Daniel ye eke mbon efen kpọt edi n̄ko ọnọ nnyịn ifiọk aban̄a n̄kọri ke mme ukara ererimbot eke prọfesi Bible adade edisịm ini nnyịn.
EDIDEM OSOBO ỌKPỌSỌN̄ MFỊNA
2. Ini ewe ke Nebuchadnezzar akadaba akpa ndap esie eke prọfesi?
2 Prọfet Daniel ewet ete: “Ekem ke udiana-akpa isua ubọn̄ Nebuchadnezzar, Nebuchadnezzar adaba ndap, ndien esịt etịmede enye, idap esie onyụn̄ atiam enye.” (Daniel 2:1) Adaba ndap oro ekedi Nebuchadnezzar, edidem Obio Ukara Babylon. Enye ama akabade edi andikara ererimbot ke 607 M.E.N. uforo uforo ke ini Jehovah Abasi akayakde enye osobo Jerusalem ye temple esie. Ke udiana-akpa isua ubọn̄ Nebuchadnezzar nte andikara ererimbot (606/605 M.E.N.), Abasi ama anam enye adaba enyene-ndịk ndap.
3. Mmanie mîkekemeke ndisiak ndap edidem, ndien didie ke Nebuchadnezzar akanam n̄kpọ?
3 Ndap emi ama afịna Nebuchadnezzar tutu enye ikemeke ndide idap. Nte ido edide, enye ama oyom ndifiọk se ndap oro ọwọrọde. Edi okopodudu edidem oro ama efre ndap oro! Ntre enye ama okot mbon n̄wed, mbia-idiọn̄, ye mbia-mfa Babylon, onyụn̄ ọdọhọ mmọ ete ẹtịn̄ ndap oro ẹnyụn̄ ẹsiak se enye ọwọrọde. Utom oro ama okpon akan mmọ. Mmọ ndikpu ama anam Nebuchadnezzar okop iyatesịt tutu enye ọnọ uyo ete “ẹsobo kpukpru mme ọfiọk n̄kpọ owo Babylon.” Ewụhọ emi ama anam prọfet Daniel osobo iso ye iso ye owotowo oro ẹkemekde. Ntak-a? Koro ẹkebat enye ye nsan̄a esie ita ẹdide mme Hebrew—Hananiah, Mishael, ye Azariah—ẹsịn ke otu mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon.—Daniel 2:2-14.
DANIEL EDI EDIFAK OSIO
4. (a) Daniel akasan̄a didie ọfiọk se ikedide ndap Nebuchadnezzar ye se enye ọwọrọde? (b) Nso ke Daniel eketịn̄ ke ndiwụt esịtekọm nnọ Jehovah Abasi?
4 Ke ama ọkọfiọk ntak ọkpọsọn̄ ewụhọ Nebuchadnezzar oro, “Daniel odụk ekeben̄e edidem, ete ọnọ imọ ifet, ndien imọ iyasiak nte enye (ndap) asan̄ade inọ edidem.” Ẹma ẹnyịme. Daniel ama ọnyọn̄ ufọk esie, ndien enye ye ufan esie ita ẹdide mme Hebrew ẹma ẹbọn̄ akam, ẹben̄ede “Abasi enyọn̄ mbọm ẹban̄a ndịbe n̄kpọ emi.” Ke n̄kukụt okoneyo oro, Jehovah ama ayarade ndịben̄kpọ ndap emi ọnọ Daniel. Ye esịtekọm, Daniel ama ọdọhọ ete: “Yak ẹkọm enyịn̄ Abasi ke nsinsi nsinsi: koro ifiọk ye odudu ẹnyenede enye: enye onyụn̄ okpụhọde ini ye mme isua, ke emen ndidem efep, onyụn̄ enịm ndidem ke itie: ke ọnọ mbon-ọniọn̄ eti ibuot, onyụn̄ ọnọ mme asian ifiọk. Enye ayarade nditụn̄ọ ye ndịbe-ndịbe n̄kpọ, ke ọfiọk se idude ke ekịm, un̄wana onyụn̄ odụn̄ ye enye.” Ke utọ ikike oro, Daniel ama otoro Jehovah.—Daniel 2:15-23.
5. (a) Ke ini okodude ke iso edidem, didie ke Daniel ọkọnọ Jehovah itoro? (b) Ntak emi edinam an̄wan̄a emi Daniel ọkọnọde edide n̄kpọ udọn̄ ọnọ nnyịn mfịn?
5 Ke ndan̄nsiere, Daniel ama aka ebịne Arioch, etubom, emi ẹkemekde ẹte osobo mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon. Ke ọfiọkde ete ke Daniel ekeme ndisiak ndap oro, Arioch awara ada enye ebịne edidem. Ke mîyomke itoro inọ idemesie, Daniel ama asian Nebuchadnezzar ete: “Edi Abasi emi ayararede ndịbe n̄kpọ odu ke enyọn̄, ndien edi enye asian edidem Nebuchadnezzar se ididide ke ukperedem usen.” Daniel ikeben̄eke idem ndiyarade ini iso Obio Ukara Babylon kpọt edi ama eben̄e idem ndiyarade nte mme n̄kpọntịbe ererimbot ẹdisan̄ade ọtọn̄ọde ke ini Nebuchadnezzar tutu esịm onyụn̄ ebe ini nnyịn.—Daniel 2:24-30.
ẸMA ẸTI NDAP ORO
6, 7. Nso ikedi ndap oro Daniel eketide edidem?
6 Nebuchadnezzar ama etịm ọnọ n̄kpan̄utọn̄ nte Daniel akanamde an̄wan̄a ete: “Afo O edidem, okokụt, ndien, sese, akwa mbiet owo kiet. Mbiet emi okpon, uyama esie onyụn̄ akaha; enye akada fi ke iso, ndien idem esie enyene ndịk. Ibuot mbiet oro edi eti gold, ikpanesịt esie ye ubọk esie ẹdi silver; idịbi esie ye ifụhi esie ẹnyụn̄ ẹdi okpoho; idịbi ukot esie edi ukwak, ikpat ukot esie edi ubak ukwak ye ubak mbat-eso. Ndien afo okụt tutu ẹsiak itiat ẹsio, mîdịghe ke ubọk owo, ndien enye eyịbi mbiet oro ke ukot ukwak ye mbat-eso, onyụn̄ anuak mmọ mbak-mbak. Ndien ukwak oro, ye mbat-eso, ye okpoho, ye silver, ye gold ẹnuaha mbak-mbak, ẹnyụn̄ ẹkabade ẹbiet mbio emi otode ke ọtọ ubek-ibokpot ke nda-eyo, ndien ofụm ọkpọri mmọ efep, ndien ikwe aba ebiet eke mmọ ẹdude. Ndien itiat oro akanuakde mbiet akabade edi akamba obot, onyụn̄ ọyọhọ ke ofụri isọn̄.”—Daniel 2:31-35.
7 Akaduai Nebuchadnezzar idem didie ntem ndikop Daniel etịn̄de ndap oro! Edi bet kan̄a! Ẹditre ndisobo mme ọfiọkn̄kpọ owo Babylon n̄kukụre edieke Daniel n̄ko akasiakde ndap oro. Ke etịn̄de ikọ ke ibuot esie ye ke ibuot ufan esie ita ẹdide mme Hebrew, Daniel ọdọhọ ete: “Emi edi ndap oro: ndien nnyịn iyasian edidem nte enye asan̄ade.”—Daniel 2:36.
OBIO UBỌN̄ ORO ENYENEDE AKWA UWỌRỌISO
8. (a) Anie mîdịghe nso ke Daniel akasiak nte edide ibuot gold? (b) Ini ewe ke ibuot edide gold ekedidu?
8 “Afo O edidem, edi edidem ndidem: koro Abasi enyọn̄ ọmọnọ fi ubọn̄, ye odudu, ye nsọn̄idem, ye ukpono. Ndien ke kpukpru ebiet ẹmi nditọ owo ẹdụn̄de, ye mme unam ikọt ye inuen enyọn̄, enye amada mmọ esịn fi ke ubọk, onyụn̄ enịm fi ke ọbọn̄ mmọ kpukpru. Afo edi ibuot o-gold oro.” (Daniel 2:37, 38) Mme ikọ ẹmi ẹkenyene n̄kpọ ndinam ye Nebuchadnezzar ke Jehovah ama akada enye osobo Jerusalem, ke 607 M.E.N. Emi edi ntre koro ndidem ẹmi ẹkedoride ke ebekpo ke Jerusalem ẹketo ubon David, edidem oro Jehovah ekeyetde aran. Jerusalem ekedi ibuot obio Judah, ndamban̄a obio ubọn̄ Abasi adade aban̄a itie edikara Jehovah ke isọn̄. Ye nsobo obio oro ke 607 M.E.N., ndamban̄a obio ubọn̄ Abasi emi ikodụhe aba. (1 Chronicles 29:23; 2 Chronicles 36:17-21) Mme ukara ererimbot ẹsan̄ade ke adiana ke adiana emi mme ikpehe gold ye silver mbiet oro ẹkedade ẹban̄a ke emi ẹma ẹkeme ndikara ererimbot ye unana ndamban̄a obio ubọn̄ Abasi ndibiọn̄ọ. Nte ibuot edide gold, kpa nsọn̄urua n̄kan itiat emi ẹkediọn̄ọde ke eset, Nebuchadnezzar ama enyene ukeme ndikan obio ubọn̄ oro ebe ke ndisobo Jerusalem.—Se “Edidem Emi An̄wanade Ekọn̄ Ọbọp Obio Ukara,” ke page 63.
9. Ibuot edide gold akada aban̄a nso?
9 Nebuchadnezzar, emi akakarade ke isua 43, akada iso ke udịm ubọn̄ oro akakarade Obio Ukara Babylon. Emi ama esịne ebe eyen esie Nabonidus ye akpan esie, Evil-merodach. Udịm ubọn̄ oro ama aka iso odu ke isua 43 efen, tutu Belshazzar eyen Nabonidus akpa ke 539 M.E.N. (2 Ndidem 25:27; Daniel 5:30) Ntre ibuot o-gold ke mbiet eke ndap oro ikadaha iban̄a Nebuchadnezzar kpọt edi ofụri udịm ubọn̄ Babylon.
10. (a) Didie ke ndap Nebuchadnezzar okowụt ke Ukara Ererimbot eke Babylon idibịghike? (b) Nso ke prọfet Isaiah ekebem iso etịn̄ aban̄a andikan Babylon? (c) Ke nso usụn̄ifiọk ke Media ye Persia mîkọfọnke nte Babylon?
10 Daniel ama asian Nebuchadnezzar ete: “Ndien ọbọn̄ en̄wen eke mîdikponke nte afo, eyetiene fi adaha ada.” (Daniel 2:39) Obio ubọn̄ emi ikpanesịt ye ubọk silver mbiet oro akadade aban̄a ayada itie udịm ubọn̄ Nebuchadnezzar. N̄kpọ nte isua 200 mbemiso, Isaiah ama ebem iso etịn̄ aban̄a obio ubọn̄ emi, idem asiakde enyịn̄ edidem esie oro edikande—Cyrus. (Isaiah 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Emi ekedi Obio Ukara Media ye Persia. Idem okposụkedi Media ye Persia ẹkenyenede akwa ntatenyịn oro eke Obio Ukara Babylon mîkekpetke-kpet, silver, n̄kpọ emi mîsọn̄ke urua nte gold akada aban̄a ukperedem obio ubọn̄ emi. Enye ikọfọnke nte Ukara Ererimbot eke Babylon koro enye ikenyeneke uwọrọetop edikan Judah, ndamban̄a obio ubọn̄ Abasi, ye ibuot obio esie ke Jerusalem.
11. Ini ewe ke udịm ubọn̄ Nebuchadnezzar eketre ndidu?
11 N̄kpọ nte isua 60 ke ẹma ẹkesiak ndap oro, Daniel ama okụt utịt udịm ubọn̄ Nebuchadnezzar. Daniel ama odu ke okoneyo eke October 5/6, 539 M.E.N., ke ini udịmekọn̄ Media ye Persia akakande Babylon oro eketiede nte se owo mîkemeke ndikan onyụn̄ owotde Edidem Belshazzar. Ke Belshazzar akpade, ibuot o-gold ke mbiet eke ndap oro—kpa Obio Ukara Babylon—ikodụhe aba.
OBIO UBỌN̄ KIET ASANA MBON NTAN̄MFEP AYAK
12. Didie ke ewụhọ oro Cyrus ọkọnọde ke 537 M.E.N. akada ufọn ọsọk mme Jew oro ẹkedude ke ntan̄mfep?
12 Media ye Persia akada itie Obio Ukara Babylon nte n̄wọrọnda ukara ererimbot ke 539 M.E.N. Ke edide isua 62 ke emana, Darius owo Media ama akabade edi akpa andikara obio Babylon oro ẹkekande. (Daniel 5:30, 31) Ke ekpri ini, enye ye Cyrus eke Persia ẹma ẹdiana kiet ẹkara Obio Ukara Media ye Persia. Ke ini Darius akakpade, Cyrus ama akabade edi n̄kukụre andikara Obio Ukara Persia. Ye mme Jew ke Babylon, ini ukara Cyrus ọkọwọrọ edision̄o mmọ ke ntan̄mfep. Ke 537 M.E.N., Cyrus ama ọnọ ewụhọ oro akayakde mme Jew mbon ntan̄mfep ke Babylon ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ ẹnyụn̄ ẹkebọp Jerusalem ye temple Jehovah. Nte ededi, owo ikafiakke iwụk ndamban̄a obio ubọn̄ Abasi ke Judah ye Jerusalem.—2 Chronicles 36:22, 23; Ezra 1:1–2:2a.
13. Nso ke ikpanesịt ye ubọk ẹkedide silver ke mbiet eke ndap Nebuchadnezzar ẹkeda ẹban̄a?
13 Ikpanesịt ye ubọk mbiet oro ẹkedide silver ke ndap oro ẹkeda ẹban̄a udịm ndidem Persia oro ọtọn̄ọde ye Akwa Cyrus. Udịm ubọn̄ oro ama ebịghi akan isua 200. Ẹkere ke Cyrus akakpa ke adan̄aemi okosụk anamde ubịnikọt ekọn̄ ke 530 M.E.N. Ke otu ndidem 12 oro ẹkedade itie esie ke ebekpo Obio Ukara Persia, ke nsụhọde n̄kaha 2 ẹma ẹnam n̄kpọ nte ọfọnde ye ndimek ikọt Jehovah. Kiet ekedi Darius I (owo Persia), ndien efen ekedi Artaxerxes I.
14, 15. Nso un̄wam ke Akwa Darius ye Artaxerxes I ẹkenọ mme Jew?
14 Darius I ekedi ọyọhọ ita ke udịm ndidem Persia ke Akwa Cyrus ama akakpa. Iba oro ẹkebemde enye iso ẹkedi Cambyses II ye eyeneka esie Bardiya (mîdịghe ekeme ndikedi owo oro akanamde nte idi Ọfiọkn̄kpọ owo emi ẹkekotde Gaumata). Ke ini Darius I, emi n̄ko ẹkediọn̄ọde nte Akwa Darius, ọkọdọkde ebekpo ke 521 M.E.N., utom edifiak mbọp temple ke Jerusalem okodu ke idak ukpan. Ke okụtde uwetn̄kpọ oro esịnede ewụhọ Cyrus ke itie ubon n̄kpọ ke Ecbatana, Darius ama anam se ikande edidorode ukpan oro mfep ke 520 M.E.N. Enye n̄ko ama osio okụk ke utịp edidem ọnọ kaban̄a edifiak mbọp temple.—Ezra 6:1-12.
15 Andikara Persia efen oro ọkọnọde un̄wam ke mme ukeme oro mme Jew ẹkesịnde ndifiak n̄wụk mme n̄kpọ ekedi Artaxerxes I, emi akadade itie ete esie Ahasuerus (Xerxes I) ke 475 M.E.N. Udorienyịn̄ Artaxerxes ekedi Longimanus koro ubọk nnasia esie ọkọniọn̄de akan ufien. Ke ọyọhọ isua ubọn̄ esie 20, ke 455 M.E.N., enye ama osio Nehemiah, akama-wine esie, emi ekedide owo Jew ọdọn̄ ekedi ọbọn̄ Judah onyụn̄ akafiak ọbọp ibibene Jerusalem. Edinam emi ekedi ntọn̄ọ ‘urua ata-ye-duop eke mme isua’ emi ẹtịn̄de ke Daniel ibuot 9 onyụn̄ enịm ini emi Messiah, m̀mê Christ, Jesus eke Nazareth, ediwụtde idem edinyụn̄ akpade.—Daniel 9:24-27; Nehemiah 1:1; 2:1-18.
16. Ini ewe ndien ye ewe edidem ke Ukara Ererimbot eke Media ye Persia ekesịm utịt?
16 Akpatre ke otu ndidem itiokiet oro ẹketienede Artaxerxes I ke ebekpo Obio Ukara Persia ekedi Darius III. Ukara esie eketre ke mbuari ke 331 M.E.N. ke ini Akwa Alexander akakande enye idiọk idiọk ke Gaugamela, ekperede Nineveh eset. Edikan emi akada utịt ọsọk Ukara Ererimbot eke Media ye Persia emi ikpehe silver mbiet oro ke ndap Nebuchadnezzar akadade aban̄a. Ukara oro ekenyenede ndidi ama ọfọn ke ndusụk usụn̄, edi ikọfọnke ke ndusụk. Emi ana in̄wan̄în̄wan̄ nte nnyịn ikpan̄de utọn̄ inọ nte Daniel akade iso asiak ndap Nebuchadnezzar.
OBIO UBỌN̄ KIET—OKPON EDI IFỌNKE
17-19. (a) Idịbi ye ifụhi ẹkedide okpoho ẹkeda ẹban̄a ewe ukara ererimbot, ndien ukara esie akatara adan̄a didie? (b) Anie ekedi Alexander III? (c) Didie ke usem Greek akakabade edi usem ofụri ererimbot, ndien enye ekenen̄ede odot ndida nnam nso?
17 Daniel ama asian Nebuchadnezzar ete ke idịbi ye ifụhi akwa mbiet oro ẹkedi “ọyọhọ ubọn̄ ita efen, eke okpoho, emi edikarade ofụri ererimbot.” (Daniel 2:32, 39) Ọyọhọ ubọn̄ ita emi eketiene Babylonia ye Media ye Persia. Nte okpoho mîfọnke nte silver, obufa ukara ererimbot emi ikọfọnke nte Media ye Persia ke emi enye mîkenyeneke ifet ekededi utọ nte edinyan̄a ikọt Jehovah. Nte ededi, obio ubọn̄ ebietde okpoho do ‘ayakara ofụri ererimbot,’ owụtde ke enye ayatara akan Babylonia m̀mê Media ye Persia. Nso ke mbụk owụt aban̄a ukara ererimbot enye emi?
18 Esisịt ini ke ama eketie ke ebekpo Macedonia ke 336 M.E.N. ke edide isua 20 ke emana, Alexander III emi ekenyenede udọn̄ ikpọ n̄kpọ ama ọtọn̄ọ ubịnikọt edikan. Ke ntak edikan esie ke ekọn̄, ẹkekabade ẹkot enye Akwa Alexander. Ke enyenede udịm udịm edikan, enye ama aka iso ebe odụk ikpehe ukara Persia. Ke enye ama akakan Darius III ke ekọn̄ ke Gaugamela ke 331 M.E.N., Obio Ukara Persia ama ọtọn̄ọ ndiduọ ndien Alexander ama asiak Greece nte obufa ukara ererimbot.
19 Ke ama ekenyene edikan oro ke Gaugamela, Alexander ama aka iso ndibọ mme ibuot obio oro Babylon, Susa, Persepolis, ye Ecbatana ẹmi ẹkedude ke idak Persia, nda. Ke akande Obio Ukara Persia eken, enye ama atat edikan esie odụk n̄kan̄ edem usoputịn India. Ẹma ẹsiak mme obio ukara Greece ke mme idụt oro ẹkekande. Ntem, usem Greek ye ido edinam Greece ẹma ẹtara ẹdụk ofụri ikpehe oro. Obio Ukara Greece, ke akpanikọ, ama akabade okpon akan ekededi oro ekebemde enye iso. Nte Daniel ekebemde iso etịn̄, obio ubọn̄ okpoho oro ‘ama akara ke ofụri ererimbot.’ Utịp kiet oro emi ekenyenede ekedi nte ke usem Greek (Koine) ama akabade edi usem ofụri ererimbot. Ye ukeme esie nditịn̄ mme n̄kpọ nnennen nnennen, enye ama enen̄ede odot ke ndida n̄wet N̄wed Abasi Christian Usem Greek ye ke ndida nsuan eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi.
20. Nso iketịbe inọ Obio Ukara Greece ke Akwa Alexander ama akakpa?
20 Akwa Alexander okodu uwem ke isua itiaita kpọt nte andikara ererimbot. Okposụkedi enye ekedide akparawa, Alexander emi ekedide isua 32 ke emana ama ọduọ udọn̄ọ ke ama okokụre usọrọ onyụn̄ akpa esisịt ini ke oro ebede, ke June 13, 323 M.E.N. Nte ini akakade, ẹma ẹbahade akamba obio ukara esie ẹsịn ke ikpehe inan̄, emi mme etubom ekọn̄ esie ẹkarade kiet kiet. Ntem obio ubọn̄ inan̄ emi Obio Ukara Rome akakande ke akpatre ẹma ẹwọrọ ẹto akamba obio ubọn̄ kiet oro. Ukara ererimbot oro ebietde okpoho mi ama aka iso odu tutu esịm 30 M.E.N. ke ini akpatre ke otu obio ubọn̄ inan̄ ẹmi—kpa udịm ubọn̄ Ptolemy oro akakarade Egypt—ọkọduọde odụk ubọk Rome ke akpatre.
OBIO UBỌN̄ ORO OBOMDE ONYỤN̄ ANUAKDE
21. Didie ke Daniel eketịn̄ aban̄a “ọyọhọ ubọn̄ inan̄”?
21 Daniel aka iso ke edinam ndap oro an̄wan̄a ete: “Ndien ọyọhọ ubọn̄ inan̄ oyodu [ke Babylon, Media ye Persia, ye Greece ẹma ẹkebe], eke ọsọn̄de nte ukwak: koro ukwak obomde kpukpru n̄kpọ, onyụn̄ anuakde mmọ ẹmem: ndien kpa nte ukwak anuakde kpukpru ẹmi, enye oyobom onyụn̄ anuak.” (Daniel 2:40) Ke odudu ye ukeme esie ndibom, ukara ererimbot emi editie nte ukwak—ọsọn̄de idem akan mme obio ukara oro gold, silver, m̀mê okpoho ẹkedade ẹban̄a. Obio Ukara Rome ekedi utọ ukara oro.
22. Didie ke Obio Ukara Rome ekebiet ukwak?
22 Rome ama obom onyụn̄ anuak Obio Ukara Greece onyụn̄ atan̄ nsụhọ ukara ererimbot eke Media ye Persia ye Babylon emen. Ke mîwụtke ukpono inọ Obio Ubọn̄ Abasi emi Jesus Christ akatan̄ade, enye ama owot enye ke eto ndutụhọ ke 33 E.N. Ke ukeme esie ndinuak Ido Ukpono Christ, Rome ama ọkọbọ mme mbet Jesus. Akan oro, mbon Rome ẹma ẹsobo Jerusalem ye temple esie ke 70 E.N.
23, 24. Ke adianade ye Obio Ukara Rome, nso ke idịbi ukot mbiet oro akada aban̄a?
23 Ukot ukwak mbiet oro ke ndap Nebuchadnezzar ikadaha iban̄a Obio Ukara Rome kpọt edi akada n̄ko aban̄a n̄kọri ke ndutịm ukaraidem esie. Kere ban̄a mme ikọ ẹmi ẹwetde ke Ediyarade 17:10: “Mmọ ẹnyụn̄ ẹdi ndidem itiaba n̄ko; ndidem ition ke otu mmọ ẹma ẹduọn̄ọ, kiet ke osụk ododu, enye eken idịghe kan̄a; enye ama onyụn̄ edi, enye enyene ndibịghi ke ekpri ibio ini.” Ke ini apostle John ekewetde mme ikọ ẹmi, mbon Rome ẹkeda enye ẹka ntan̄mfep ke isuo Patmos. Ndidem, m̀mê ukara ererimbot ition, oro ẹma ẹkeduọn̄ọ ẹkedi Egypt, Assyria, Babylon, Media ye Persia, ye Greece. Ọyọhọ itiokiet—Obio Ukara Rome—okosụk ododu ke ukara. Edi enye n̄ko ekenyene ndiduọ, ndien ọyọhọ edidem itiaba ọyọwọrọ oto kiet ke otu ikpehe oro Rome akakande. Ewe ukara ererimbot ke enye oro edidi?
24 Britain ini kiet ko ekedi ikpehe edere edere n̄kan̄ edem usoputịn Obio Ukara Rome. Edi etisịm isua 1763, enye ama akabade edi Obio Ukara Britain—kpa Britannia oro akakarade inyan̄ itiaba. Etisịm 1776 obio 13 ke America ẹmi ẹkedide mbahade obio ukara esie ẹma ẹnyene ukaraidem mmọ man ẹtọn̄ọ United States of America. Nte ededi, ke mme ukperedem isua, Britain ye United States ẹma ẹkabade ẹdi nsan̄a ke ekọn̄ ye ke emem. Ntem, Britain ye America ẹma ẹdidu nte ukara ererimbot ọyọhọ itiaba eke prọfesi Bible. Ukem nte Obio Ukara Rome, enye ama ‘ọsọn̄ nte ukwak,’ owụtde odudu oro ebietde eke ukwak. Ukot ukwak ke mbiet eke ndap oro ke ntem esịne Obio Ukara Rome ye adiana-iba ukara ererimbot eke Britain ye America.
EDIDIANAKIET ORO MÎSỌN̄KE IDEM
25. Nso ke Daniel eketịn̄ aban̄a ikpat ukot ye nnuenukot mbiet oro?
25 Ekem Daniel asian Nebuchadnezzar ete: “Emi afo okokụtde ikpat-ukot ye nnuenukot, ubak mbat obot-eso, ye ubak ukwak, ẹyebahade ubọn̄ oro: ndien odudu ukwak oyodu ke esịt: koro afo okokụtde ukwak abuahade ye mbat-eso. Ndien nte emi nnuenukot edide ubak ukwak ye ubak mbat-eso, (kpa ntre) ke ubọn̄ oro ọyọsọn̄ ke edem kiet, onyụn̄ obụn̄ọ ke edem eken. Ndien koro afo okokụtde ukwak abuahade ye mbat-eso, mmọ ẹyebuaha ye ubon owo, edi kiet ididianake ye eken, kpa nte ukwak mîbuahake ye mbat-eso.”—Daniel 2:41-43.
26. Ini ewe ke ukara oro ikpat ukot ye nnuenukot ẹkedade ẹban̄a owụt idem?
26 Mme ukara ererimbot ẹdade itie ke adiana ke adiana emi nsio nsio ikpehe mbiet ẹkedade ẹban̄a ke ndap Nebuchadnezzar ẹketọn̄ọ ye ibuot ẹnyụn̄ ẹmen ẹsịm ikpat ukot. Ke usụn̄ owụtde eti ibuot, ikpat ukot ye nnuenukot ẹdide ‘ukwak emi abuahade ye mbat-eso’ ẹkeda ẹban̄a akpatre ukara owo ndiwọrọ ndi oro edidude ke “utịt ini.”—Daniel 12:4.
27. (a) Nso idaha ke ikpat ukot ye nnuenukot emi ukwak abuahade ye mbat ẹda ẹban̄a? (b) Nso ke nnuenukot duop mbiet oro ẹda ẹban̄a?
27 Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 20, Obio Ukara Britain ama akara mbahade kiet ke itie inan̄ ke otu mme andidụn̄ isọn̄. Mme obio ukara Europe eken ẹma ẹkara ediwak miliọn efen efen. Edi Ekọn̄ Ererimbot I ama ada esịm otu mme idụt ndiwọrọ ndi utu ke mme obio ukara. Ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre, edu emi ama ọkọri. Nte ufreidụt akakade iso ọkọri, ibat mme idụt ke ererimbot ama ọkọri usọp usọp. Nnuenukot duop mbiet oro ẹda ẹban̄a kpukpru utọ odudu ye ukara oro ndidu ọtọkiet, koro ke Bible duop ndusụk ini esida aban̄a ọyọhọ ọyọhọ n̄kpọ eke isọn̄.—Men Exodus 34:28; Matthew 25:1; Ediyarade 2:10 domo.
28, 29. (a) Nte Daniel ọkọdọhọde, nso ke mbat eso akada aban̄a? (b) Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a ukwak ndibuaha ye mbat eso?
28 Ke emi nnyịn idude ke “utịt ini,” nnyịn imesịm ikpat ukot mbiet oro. Ndusụk ukara oro ikpat ukot ye nnuenukot mbiet emi edide ukwak oro abuahade ye mbat eso akadade aban̄a, ẹsọn̄ odudu nte ukwak—ẹtie ufịk ufịk. Mmọ eken ẹtie nte mbat eso. Ke nso usụn̄? Daniel abuan mbat eso ye “ubon owo.” (Daniel 2:43) Kpa ye oro mbat eso emi ẹdade ẹnam ubon owo edide mmemmem, obiomo mme ukara oro ẹbietde ukwak nditịm n̄kpan̄ utọn̄ nnọ mme usụhọde owo, ẹmi ẹyomde ndisioro uyo ke ukara oro akarade mmọ. (Job 10:9) Edi ufịk ufịk ukara emi ibuahake ye mme usụhọde owo—kpa nte ukwak mîkemeke ndidiana kiet ye mbat eso. Ke ini ẹdisobode mbiet emi, ererimbot ke akpanikọ ayabahade ke n̄kan̄ ukaraidem!
29 Ndi ikpat-ukot ye nnuenukot emi ndibahade ayanam ofụri mbiet oro ọduọ? Nso iditịbe inọ mbiet oro?
NDYỌ NDYỌ UTỊT!
30. Tịn̄ ban̄a ata-utịt ndap Nebuchadnezzar.
30 Kere ban̄a ata-utịt ndap oro. Daniel ama asian edidem ete: “Ndien afo okụt tutu ẹsiak itiat ẹsio, mîdịghe ke ubọk owo, ndien enye eyịbi mbiet oro ke ukot ukwak ye mbat-eso, onyụn̄ anuak mmọ mbak-mbak. Ndien ukwak oro, ye mbat-eso, ye okpoho, ye silver, ye gold ẹnuaha mbak-mbak, ẹnyụn̄ ẹkabade ẹbiet mbio emi otode ke ọtọ ubek-ibokpot ke nda-eyo, ndien ofụm ọkpọri mmọ efep, ndien ikwe aba ebiet eke mmọ ẹdude. Ndien itiat oro akanuakde mbiet akabade edi akamba obot, onyụn̄ ọyọhọ ke ofụri isọn̄.”—Daniel 2:34, 35.
31, 32. Nso ke ẹkebem iso ẹtịn̄ ẹban̄a akpatre ikpehe ndap Nebuchadnezzar?
31 Ke ndinam an̄wan̄a, prọfesi oro aka iso ete: “Ke eyo ndidem oro, Abasi enyọn̄ ayanam ubọn̄ eke mîdisoboke ke nsinsi, adaha ada: ndien idikpọn̄ke ubọn̄ emi inọ mbio efen: enye ayanuak onyụn̄ ama kpukpru mme idụt ẹmi, ndien enye ayada ke nsinsi: koro afo okokụtde ete ke ẹsiak itiat ke akamba obot ẹsio, edi idịghe ubọk owo anam, ndien enye anuak ukwak, ye okpoho, ye mbat-eso, ye silver, ye gold, Akwa Abasi asian edidem se ididide ke ini iso: ndien ndap oro enyene iwụk, idinyụn̄ itreke ndiwọrọ ntem.”—Daniel 2:44, 45.
32 Ke okụtde ete ke ẹti ẹnyụn̄ ẹsiak ndap imọ, Nebuchadnezzar enyịme nte ke Abasi Daniel kpọt ekedi “Ọbọn̄ ndidem; edi enye ayarade ndịbe-ndịbe n̄kpọ.” N̄ko edidem ama ọnọ Daniel ye nsan̄a esie ita ẹdide mme Hebrew ikpọ mbiomo. (Daniel 2:46-49) Nso, ndien, ke ‘ukabade ndap [Daniel] oro mîditreke ndisu mi’ ọwọrọ ke eyomfịn?
‘OBOT ỌYỌHỌ ISỌN̄’
33. Ẹkesiak “itiat” ẹsio ke ewe “akamba obot,” n̄ko ini ewe ndien didie ke emi eketịbe?
33 Ke adan̄aemi “ini mme Gentile” ekesịmde utịt ke October 1914, “Abasi enyọn̄” ama owụk Obio Ubọn̄ eke heaven ebe ke ndidori Eyen esie oro ẹyetde aran, Jesus Christ, ke ebekpo, nte “Edidem ndidem ye Ọbọn̄ mbọn̄.” * (Luke 21:24; Ediyarade 12:1-5; 19:16) Ntre ekedi odudu Abasi, idịghe ubọk owo, akasiak “itiat” Obio Ubọn̄ Messiah osio ke “akamba obot” itie edikara ofụri ekondo Jehovah. Ukara eke heaven emi odu ke ubọk Jesus Christ, emi Abasi akanamde edi se mîkemeke ndikpa. (Rome 6:9; 1 Timothy 6:15, 16) Ntem, “Obio Ubọn̄ Ọbọn̄ [Abasi] nnyịn ye Christ Esie”—usụn̄ ndiwụt itie edikara ofụri ekondo Jehovah—idikaha ibịne owo efen. Enye ayada ke nsinsi.—Ediyarade 11:15.
34. Didie ke ekedi nte ke Obio Ubọn̄ Abasi akamana ke “eyo ndidem oro”?
34 Obio Ubọn̄ akamana “ke eyo ndidem oro.” (Daniel 2:44) Mmọ ẹmi ikedịghe sụk ndidem oro nnuenukot duop mbiet oro ẹkedade ẹban̄a edi ẹkedi n̄ko mmọ oro mme ikpehe ukwak, okpoho, silver, ye gold ẹkedade ẹban̄a. Okposụkedi mme obio ukara Babylon, Persia, Greece, ye Rome ẹma ẹkeduọ nte mme ukara ererimbot, nsụhọ mmọ ẹkesụk ẹdodu ke 1914. Obio Ukara Ottoman eke Turkey ama odu ini oro ke ikpehe Babylonia, ndien mme ukara eke idụt ẹma ẹdu ke Persia (Iran) ye Greece ye Rome, Italy.
35. Ini ewe ke “itiat” editọ mbiet oro, ndien adan̄a didie ke ẹdisio enye ẹfep fapfap?
35 Obio Ubọn̄ Abasi eke heaven ọmọn̄ ọsọp nditọ ukot ndamban̄a mbiet oro. Nte utịp, ẹyenuak kpukpru obio ubọn̄ oro enye akadade aban̄a mbai mbai, ẹdade utịt ẹsọk mmọ. Ke akpanikọ, ke “ekọn̄ akwa usen Abasi, Andikara kpukpru n̄kpọ,” “itiat” oro ke odudu ọyọtọ anuak tutu ọkọk mbiet oro akabade ntọn̄ ndien ofụm oyobio Abasi ọyọkpọri enye efep nte mbio ke itie ubek ibokpot. (Ediyarade 16:14, 16) Ekem, nte itiat oro ọkọkọride akabade akamba obot onyụn̄ ọyọhọde isọn̄, Obio Ubọn̄ Abasi ayakabade edi obot ukara oro edikarade “ofụri isọn̄.”—Daniel 2:35.
36. Ntak ẹkemede ndikot Obio Ubọn̄ Messiah ukara oro enyenede iwụk?
36 Okposụkedi Obio Ubọn̄ Messiah edide eke heaven, odudu esie eyesịm ererimbot nnyịn kaban̄a edidiọn̄ kpukpru mme andidụn̄ isọn̄ ẹmi ẹkopde item. Ukara oro enyenede iwụk mi ‘idisoboke ke nsinsi’ owo idinyụn̄ ‘ikpọn̄ke enye inọ mbio en̄wen.’ Ke mîbietke mme obio ubọn̄ ẹmi mme andikara ẹdide n̄kpakpa owo, “enye ayada ke nsinsi.” (Daniel 2:44) Afo akpakam enyene ifet ndidi kiet ke otu mme andidu ke idak esie ke nsinsi.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
^ Se Ibuot 6 ke n̄wed emi.
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Mme ewe ukara ererimbot ke nsio nsio ikpehe akwa mbiet eke ndap Nebuchadnezzar ẹkeda ẹban̄a?
• Ewe idaha ererimbot ke ikpat ukot ye nnuenukot duop oro ukwak akabuahade ye mbat ẹkeda ẹban̄a?
• Ini ewe ndien ke ewe “akamba obot” ke ẹkesiak “itiat” ẹsio?
• Ini ewe ke “itiat” oro editọ mbiet oro?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ekebe/Mme ndise ke page 63-67]
Edidem Emi An̄wanade Ekọn̄ Ọbọp Obio Ukara
ADIAKPA ebekpo Babylon ye udịmekọn̄ esie ẹsuan udịmekọn̄ Pharaoh Necho eke Egypt ke Carchemish, ke Syria. Mbon Egypt oro ẹkande ẹfen̄e ẹka edem usụk emi akade Egypt, ndien mbon Babylon ẹbịne mmọ. Edi etop otode Babylon enyịk ọbọn̄ oro enyenede edikan mi ndifiak edem. Etop edi nte ke ete esie, Nabopolassar, akpa. Ke ayakde utom editan̄ mbon ntan̄mfep ye mme n̄kpọ mbụme nnyọn̄ esịn ke ubọk mme etubom ekọn̄ esie, Nebuchadnezzar ọsọsọp ọnyọn̄ ufọk onyụn̄ akada ebekpo oro ete esie akpade ọkpọn̄.
Ntem ke Nebuchadnezzar ọkọdọk etie ke ebekpo Babylon ke isua 624 M.E.N. onyụn̄ akabade edi ọyọhọ andikara iba ke Obio Ukara Obufa Babylon. Ke ini ukara isua 43 esie, enye ama ọbọ mme ikpehe ẹmi ini kiet ko ẹkenyenede Ukara Ererimbot eke Assyria onyụn̄ atat ikpehe ukara esie, adade n̄kan̄ edem edere Syria ye edem usoputịn Palestine osụhọde esịm adan̄a Egypt.—Se n̄wed ndise obio.
Ke ọyọhọ isua ubọn̄ esie inan̄ (620 M.E.N.), Nebuchadnezzar ama anam Judah edi obio ubọn̄ odude ke idak esie. (2 Ndidem 24:1) Isua ita ke ukperedem, nsọn̄ibuot Judah ama anam Babylon ada ekọn̄ odụk Jerusalem. Nebuchadnezzar ama ada Jehoiachin, Daniel, ye mbon ntan̄mfep eken aka Babylon. Edidem oro ama atan̄ n̄ko ndusụk n̄kpoduoho temple Jehovah ọkọrọ do. Enye ama anam Zedekiah, eyeneka ete Jehoiachin, edi edidem Judah emi odude ke idak esie.—2 Ndidem 24:2-17; Daniel 1:6, 7.
Ndusụk ini ke ukperedem, Zedekiah n̄ko ama ọsọn̄ ibuot, anamde ufan ye Egypt. Nebuchadnezzar ama afiak ada ekọn̄ odụk Jerusalem, ndien ke 607 M.E.N., enye ama owụri ibibene esie, ọfọp temple, onyụn̄ osobo obio oro. Enye ama owot kpukpru nditọiren Zedekiah onyụn̄ etịbi Zedekiah enyịn onyụn̄ esịn enye ke ebuka, man ada enye nte owo n̄kpọkọbi aka Babylon. Nebuchadnezzar ama ada ata ediwak owo nte mbuotekọn̄ onyụn̄ atan̄ n̄kpoduoho temple oro ẹkesụhọde aka Babylon. ‘Ntem ẹma ẹtan̄ Judah ke isọn̄ mmọ ẹfep.’—2 Ndidem 24:18–25:21.
Nebuchadnezzar ama akan Tyre n̄ko ebe ke ndikan obio oro n̄kụk—edikan n̄kụk oro ekebịghide ke isua 13. Ke ini edikan n̄kụk oro, ibuot mbonekọn̄ esie ẹma “ẹkabade ẹdi ibọ” ke ntak ndụn ndikwọhọ mmọ ke ibuot, ndien afara mmọ “ẹnyụn̄ ẹyan̄ade” ke ntak edibiom mme n̄kpọ ẹkedade ẹbọp mme n̄kpọ un̄wana ekọn̄. (Ezekiel 29:18) Ke akpatre, Tyre ama ọduọ odụk ubọk udịmekọn̄ Babylon.
Edidem Babylon nte an̄wan̄ade ekedi owo emi ọfiọkde usọ un̄wana ekọn̄. Ndusụk n̄wed ndụn̄ọde, akpan akpan eke Babylon, ẹtịn̄ n̄ko ẹban̄a enye nte eti edidem. Ke adan̄aemi N̄wed Abasi mîtịn̄ke n̄kpọ san̄asan̄a nte ke Nebuchadnezzar ekedi eti owo, prọfet Jeremiah ama etịn̄ ete ke idem okposụkedi Zedekiah ọkọsọn̄de ibuot, ẹyenam n̄kpọ ye enye nte ọfọnde “edieke [enye] edinyịmede ndiwọrọ ntiene ikpọ owo edidem Babylon.” (Jeremiah 38:17, 18) Ndien ke nsobo Jerusalem ama ekebe, Nebuchadnezzar ama anam n̄kpọ ye Jeremiah ke ukpono. Edidem ama ọnọ ewụhọ aban̄a Jeremiah ete: “Da enye nyụn̄ tịn̄ enye enyịn ke idem, kûnyụn̄ unam enye baba idiọk n̄kpọ kiet; edi kpa nte enye edidọhọde fi, nam kpa ntre ye enye.”—Jeremiah 39:11, 12; 40:1-4.
Nte andikara, Nebuchadnezzar ama ọsọsọp okụt nti edu ye mme ukeme Daniel ye nsan̄a esie ita—Shadrach, Meshach, ye Abednego—ẹmi enyịn̄ Hebrew mmọ ẹkedide Hananiah, Mishael, ye Azariah. Edidem ke ntre ama ọnọ mmọ ikpọ itie ke obio ubọn̄ esie.—Daniel 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Nebuchadnezzar akatuak ibuot akpan akpan ọnọ Marduk, akpan abasi Babylon. Edidem ọkọnọ Marduk itoro ke kpukpru edikan esie. Ke Babylon, enye ama ọbọp onyụn̄ abana mme temple Marduk ye eke ediwak abasi Babylon eken. Ekeme ndidi owo o-gold oro enye okowụkde ke unaisọn̄ Dura ekedi kaban̄a edituak ibuot nnọ Marduk. N̄ko etie nte Nebuchadnezzar ekenen̄ede eberi edem ke ubre idiọn̄ ke ndidiomi mme isan̄ ekọn̄ esie.
Nebuchadnezzar n̄ko ama okop inemesịt ndifiak n̄wụk Babylon, obio ibibene oro okokponde akan ini oro. Ke okụrede akwa adiana-iba ibibene obio oro ete esie ọkọtọn̄ọde ndibọp, Nebuchadnezzar ama anam ibuot obio etie nte se owo mîkemeke ndibe ndụk. Edidem ama afiak ọdiọn̄ akani ufọk ubọn̄ ke esịt obio onyụn̄ ọbọp ufọk ubọn̄ ini ndaeyo ke n̄kpọ nte kilomita iba ke n̄kan̄ edem edere. Man anam esịt enem ọbọn̄ an̄wan esie emi ekedide eyen Media, emi mme obot ye mme akai obio emana esie ẹkedọn̄de enye, ẹdọhọ ke Nebuchadnezzar ama ọbọp in̄wan̄ ufụmenyọn̄—ẹmi ẹkedade nte kiet ke otu n̄kpọ ndyọ itiaba ke ererimbot eset.
Edidem ama ọkpọ inua usen kiet nte enye akasan̄ade akanade okụre ubọn̄ Babylon ete: “Nte idịghe emi edi akamba Babylon emi ndade akwa odudu mi mbọp nnịm ke ufọk ubọn̄ mi, ye ke eke uyai ubọn̄ mi? Adan̄aemi uyo emi osụk ododu edidem ke inua,” idat anam enye. Ke mîdotke ndikara ke isua itiaba, enye ama ata mbiet, kpa nte Daniel ekebemde iso etịn̄. Ke esịmde utịt ini oro, ẹma ẹfiak ẹyak obio ubọn̄ oro ẹnọ Nebuchadnezzar, emi akakarade tutu ke n̄kpa esie ke 582 M.E.N.—Daniel 4:30-36.
NSO KE AFO OKOKỤT?
Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a Nebuchadnezzar nte
• owo emi ọfiọkde usọ un̄wana ekọn̄?
• andikara?
• andituak ibuot nnọ Marduk?
• ọbọp n̄kpọ?
[Ndise obio]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
IDIDUOT INYAN̄
Jerusalem
Akpa Euphrates
Akpa Tigris
Nineveh
Susa
Babylon
Ur
Obio Ukara Babylon
[Ndise]
Babylon, obio ibibene emi okokponde akan ke eyo esie
[Ndise]
Dragon ekedi idiọn̄ọ Marduk
[Ndise]
Ọwọrọetop in̄wan̄ ufụmenyọn̄ Babylon
[Ndise ke page 56]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
Mme Ukara Ererimbot Eke Prọfesi Daniel
Akwa mbiet oro (Daniel 2:31-45)
BABYLONIA ọtọn̄ọde ke 607 M.E.N.
MEDIA YE PERSIA ọtọn̄ọde ke 539 M.E.N.
GREECE ọtọn̄ọde ke 331 M.E.N.
ROME ọtọn̄ọde ke 30 M.E.N.
UKARA ERERIMBOT EKE BRITAIN YE AMERICA ọtọn̄ọde ke 1763 E.N.
ERERIMBOT ORO ABAHAREDE KE N̄KAN̄ EKE UKARAIDEM ke utịt ini
[Ndise ke page 47]
[Ndise ke page 58]
