Ti Itataud ken Pannakarpuog ti Dakkel a Ladawan
Kapitulo Kuatro
Ti Itataud ken Pannakarpuog ti Dakkel a Ladawan
1. Apay a rumbeng a paginteresantayo ti situasion a rimsua iti maysa a dekada kalpasan a kinautibo ni Ari Nabucodonosor da Daniel ken dagiti dadduma?
MAYSA a dekada ti limmabasen nanipud inyeg ni Ari Nabucodonosor da Daniel ken dadduma pay a “lallaki a pangulo ti daga” ti Juda a kas kautibo idiay Babilonia. (2 Ar-ari 24:15) Agserserbi ni agtutubo a Daniel iti palasio ti ari idi a rimsua ti situasion a mamagpeggad iti biagda. Apay a rumbeng a paginteresantay daytoy? Gapu ta ti wagas nga ibaballaet ni Jehova a Dios iti daytoy a banag saanna laeng nga insalakan ti biag da Daniel ken dagiti dadduma pay no di ket ikkannatay met iti pangsaripatpatan iti panagsasagadsad dagiti pannakabalin ti lubong sigun iti padto ti Biblia nga agturong iti tiempotayo.
NARIKUT A PROBLEMA TI SANGSANGUEN TI ARI
2. Kaano a naaddaan ni Nabucodonosor iti umuna a propetiko a tagtagainepna?
2 “Iti maikadua a tawen ti panagari ni Nabucodonosor,” insurat ni mammadto a Daniel, “nagtagainep ni Nabucodonosor kadagiti tagtagainep; ket nangrugi a mariribukan ti espirituna, ket limmabes kenkuana ti mismo a turogna.” (Daniel 2:1) Ti nagtagtagainep ket ni Nabucodonosor, ti ari ti Imperio ti Babilonia. Sibaballigi a nagbalin nga agturay iti lubong idi 607 K.K.P. idi impalubos ni Jehova a Dios a dadaelenna ti Jerusalem ken ti templona. Idi maikadua a tawen ti panagturay ni Nabucodonosor kas agturay iti lubong (606/605 K.K.P.), pinagtagtagainep ti Dios iti nakabutbuteng.
3. Siasinoda ti di nakabael a nangipatarus iti tagtagainep ti ari, ket aniat’ reaksion ni Nabucodonosor?
3 Daytoy a tagtagainep ti namagaburido unay ken Nabucodonosor a di pay ketdin makaturog. Natural, sigagagar a mangammo iti kaipapananna. Ngem ti mannakabalin nga ari nalipatanna ti tagtagainep! Isu a pinaayabanna dagiti salamangkero, manangilabeg, ken baglan ti Babilonia, ket inobligarna ida a mangisalaysay iti tagtagainep ken mangilawlawag iti kayuloganna. Dida kabaelan nga imbuksilan dayta. Nakapungtot unay ni Nabucodonosor idi dida nabaelan dayta isu nga imbilinna “a madadael amin dagiti masirib a tattao ti Babilonia.” Gapu iti daytoy a bilin, maipasango ni Daniel iti nadutokan a mangbitay. Apay? Gapu ta isu ken dagiti tallo a Hebreo a kakaduana—da Hananias, Misael, ken Azarias—naibilangda kadagiti mamasirib idiay Babilonia.—Daniel 2:2-14.
TIMMULONG NI DANIEL
4. (a) Kasano a naammuan ni Daniel ti linaon ti tagtagainep ni Nabucodonosor ken ti kaipapananna? (b) Aniat’ kinuna ni Daniel kas panagyamanna ken Jehova a Dios?
4 Idi naammuanna ti pakaigapuan ti nagubsang a bilin ni Nabucodonosor, “simrek a mismo ni Daniel ket dinawatna iti ari nga ikkanna koma iti tiempo a mangiparang a silalawag iti mismo a kayulogan iti ari.” Naanamongan daytoy. Nagsubli ni Daniel iti balayna, ket isu ken dagiti tallo a Hebreo a gagayyemna nagkararagda, a nagkiddawda “kadagiti asi iti biang ti Dios ti langit maipapan itoy a palimed.” Babaen iti sirmata iti dayta met la a rabii, impalgak ni Jehova ken Daniel ti palimed ti tagtagainep. Siyayaman, kinuna ni Daniel: “Bendito koma ti nagan ti Dios manipud tiempo a di nakedngan agingga a mismo iti tiempo a di nakedngan, gapu iti sirib ken kinamannakabalin—ta kukuana ida. Ket pagbalbaliwenna dagiti tiempo ken pampanawen, mangikkat iti ar-ari ken mangipasdek iti ar-ari, mangteg iti sirib kadagidiay mamasirib ken pannakaammo kadagidiay makaammo iti panangilasin. Ipalgakna ti nauneg a bambanag ken ti natalimeng a bambanag, ammona no ania ti adda iti sipnget; ket makipagnaed kenkuana ti lawag.” Gapu iti kasta a pannakaawat, indaydayaw ni Daniel ni Jehova.—Daniel 2:15-23.
5. (a) Idi adda iti saklang ti ari, kasano a pinadayawan ni Daniel ni Jehova? (b) Apay a paginteresantayo itatta ti inlawlawag ni Daniel?
5 Iti sumuno nga aldaw, inasitgan ni Daniel ni Arioc, ti kapitan dagiti guardia, a nadutokan a mangpapatay kadagiti mamasirib iti Babilonia. Apaman a naammuanna a kabaelan ni Daniel nga ipatarus ti tagtagainep, sidadaras nga impan ni Arioc iti ari. Imbes nga intan-okna ti bagina, imbaga ni Daniel ken Nabucodonosor: “Adda maysa a Dios iti langlangit a Manangipalgak kadagiti palimed, ket impakaammona ken Ari Nabucodonosor no ania ti mapasamak iti kamaudianan a paset dagiti aldaw.” Sisasaganan ni Daniel a mangipalgak saan laeng a ti masanguanan ti Imperio ti Babilonia no di ket ti balabala dagiti mapasamak iti lubong manipud idi tiempo ni Nabucodonosor agingga iti kaaldawantayo ken kalpasanna pay.—Daniel 2:24-30.
TI TAGTAGAINEP—NAIPALAGIP
6, 7. Ania ti tagtagainep nga impalagip ni Daniel iti ari?
6 Sipapasnek nga immimdeng ni Nabucodonosor bayat nga inlawlawag ni Daniel: “Sika, O ari, kumitkitaka idi, ket, adtoy! maysa a nagdakkelan a ladawan. Dayta a ladawan, a dakkel ken nalablabes ti kinaraniagna, sitatakder iti sanguanam, ket makapaalinggaget ti langana. No maipapan iti dayta a ladawan, ti ulona nasayaat a balitok, ti barukongna ken dagiti takiagna pirak, ti tianna ken dagiti luppona gambang, dagiti gurongna landok, dagiti sakana sangkapaset a landok ken sangkapaset a sinukog a pila. Intultuloymo ti kimmita agingga a ti maysa a bato natikap a saan a babaen kadagiti ima, ket kinabilna ti ladawan kadagiti sakana a landok ken sinukog a pila ket rinumekna ida. Iti dayta a tiempo narumek ti landok, ti sinukog a pila, ti gambang, ti pirak ken ti balitok, isuda amin, ket nagbalinda a kas iti taep manipud iti pagtaltagan a dappat iti kalgaw, ket impanaw ida ti angin iti kasta awan a pulos ti masarakan a pangtuntonan kadakuada. Ket no maipapan iti bato a nangkabil iti ladawan, nagbalin a dakkel a bantay ket pinunnona ti intero a daga.”—Daniel 2:31-35.
7 Ania ket ngatan a ragsak ni Nabucodonosor idi nangngegna nga insalaysay ni Daniel ti tagtagainep! Ngem aguray! Sa la maispal dagiti mamasirib idiay Babilonia no maipatarus met ni Daniel ti tagtagainep. Imbaga ni Daniel, nga inramanna dagiti tallo a Hebreo a gagayyemna: “Daytoy ti tagtagainep, ket ti kayuloganna sawenminto iti sanguanan ti ari.”—Daniel 2:36.
NAGPAIDUMA UNAY A PAGARIAN
8. (a) Asino wenno ania ti impatarus ni Daniel kas ulo a balitok? (b) Kaano a timmaud ti ulo a balitok?
8 “Sika, O ari, ti ari dagiti ar-ari, sika a nangitedan ti Dios ti langit iti pagarian, iti pannakabalin, ken iti pigsa ken iti dayaw, ken sika nga iti imam intedna, sadinoman a pagnanaedan dagiti annak ti sangatauan, dagiti animal iti tay-ak ken dagiti nagpayak a parsua iti langlangit, ken sika a pinagbalinna nga agturay kadakuada amin, sika a mismo ti ulo a balitok.” (Daniel 2:37, 38) Nagaplikar ken Nabucodonosor dagitoy a sasao kalpasan nga inusar ni Jehova a nangdadael iti Jerusalem, idi 607 K.K.P. Pudno daytoy gapu ta dagiti ari a naitrono idiay Jerusalem naggapuda iti linia ni David, ti ari a pinulotan ni Jehova. Ti Jerusalem isut’ kabesera ti Juda, ti nangiladawan iti pagarian ti Dios a nangirepresentar iti kinasoberano ni Jehova ditoy daga. Idi nadadael dayta a siudad idi 607 K.K.P., naawanen ti mangiladawan a pagarian ti Dios. (1 Cronicas 29:23; 2 Cronicas 36:17-21) Dagiti simmuno a pannakabalin ti lubong nga inrepresentar dagiti metal a paset ti ladawan mabalinda itan nga iturayan ti lubong a di makiballaet ti mangiladawan a pagarian ti Dios. Kas ulo a balitok, ti kanginaan a metal idi ugma, nagpaiduma ni Nabucodonosor ta isu ti nangrippuog iti dayta a pagarian babaen ti panangdadaelna iti Jerusalem.—Kitaenyo “Ti Mannakidangadang nga Ari Mamangon iti Imperio,” iti panid 63.
9. Aniat’ inrepresentar ti ulo a balitok?
9 Ni Nabucodonosor, a nagturay iti 43 a tawen, indauluanna ti dinastia a nangituray iti Imperio ti Babilonia. Nairaman ni Nabonidus a manugangna ken ti inauna nga anakna, ni Evil-Merodach. Nagtultuloy dayta a dinastia iti 43 pay a tawen, agingga iti ipapatay ni Belsazar nga anak ni Nabonidus, idi 539 K.K.P. (2 Ar-ari 25:27; Daniel 5:30) No kasta ti ulo a balitok idiay tagtagainep a ladawan dina laeng irepresentar ni Nabucodonosor no di pay ket ti intero a linia dagiti nagturay idiay Babilonia.
10. (a) Kasano nga impasimudaag ti tagtagainep ni Nabucodonosor a di agpaut ti Babilonia a Pannakabalin ti Lubong? (b) Aniat’ impadto ni propeta Isaias maipapan iti daydiay mangparmekto iti Babilonia? (c) Kasano a ti Medo-Persia nakapkapuy ngem iti Babilonia?
10 Imbaga ni Daniel ken Nabucodonosor: “Iti kalpasam addanto tumakder a sabali a pagarian a nababbaba ngem sika.” (Daniel 2:39) Maysa a pagarian nga insimbolo ti pirak a barukong ken takiag ti ladawan sumunonto iti dinastia ni Nabucodonosor. Agarup 200 a tawen kasakbayanna, impadton ni Isaias daytoy a pagarian, nga innagananna pay ti ari a mangparmek—ni Ciro. (Isaias 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Isu daytoy ti Imperio ti Medo-Persia. Nupay pinatanor ti Medo-Persia ti dakkel a sibilisasion a saan a segundario iti Imperio ti Babilonia, daytoy naud-udi a pagarian inrepresentar ti pirak, metal a nababbaba ti balorna ngem iti balitok. Nababbaba ngem iti Babilonia a Pannakabalin ti Lubong, ta saan a napadayawan a nangrippuog iti Juda, ti nangiladawan iti pagarian ti Dios ken ti kabeserana sadi Jerusalem.
11. Kaano a nagpatingga ti dinastia ni Nabucodonosor?
11 Agarup 60 a tawen kalpasan a naipatarusna ti tagtagainep, nasaksian ni Daniel ti panungpalan ti dinastia ni Nabucodonosor. Presente ni Daniel idi rabii ti Oktubre 5/6, 539 K.K.P., idi a pinarmek ti armada ti Medo-Persia ti kasla di maparukma a Babilonia ket pinapatayda ni Ari Belsazar. Idi natayen ni Belsazar, ti balitok nga ulo ti ladawan idiay tagtagainep—ti Imperio ti Babilonia—naawanen.
TI NAIDESTIERO NGA ILI LINUK-ATAN TI MAYSA A PAGARIAN
12. Kasano a nagunggonaan dagiti naidestiero a Judio gapu iti bilin nga impaulog ni Ciro idi 537 K.K.P.?
12 Sinandian ti Medo-Persia ti Imperio ti Babilonia kas dominante a pannakabalin ti lubong idi 539 K.K.P. Idi 62 ti tawennan, ni Dario a Medo ti nagbalin nga immuna a nagturay iti naparmek a siudad ti Babilonia. (Daniel 5:30, 31) Iti ababa a tiempo, nagkaduada ken ni Ciro a Persiano a nangituray iti Imperio ti Medo-Persia. Idi natay ni Dario, ni Ciro ti nagbalin nga agsolsolo nga ulo ti Imperio ti Persia. Para kadagiti Judio sadi Babilonia, ti panagturay ni Ciro kaipapananna ti pannakaluk-atda manipud pannakakautibo. Idi 537 K.K.P., nangipaulog ni Ciro iti bilin a mangpalubosen kadagiti Judio a naidestiero idiay Babilonia nga agsublidan iti nakayanakanda a daga ket bangonenda manen ti Jerusalem ken ti templo ni Jehova. Ngem, ti mangiladawan a pagarian ti Dios, saanen a naipasdek manen sadi Juda ken Jerusalem.—2 Cronicas 36:22, 23; Esdras 1:1–2:2a.
13. Aniat’ inladawan dagiti barukong ken takiag a pirak iti ladawan a natagtagainep ni Nabucodonosor?
13 Ti barukong ken takiag a pirak iti tagtagainep a ladawan inladawanna ti linia dagiti ari ti Persia a nangrugi ken Ciro a Dakkel. Nagpaut dayta a dinastia iti nasurok a 200 a tawen. Impapanda a natay ni Ciro bayat a nakidangadang idi 530 K.K.P. Kadagiti ag-12 nga ari a simmuno kenkuana iti trono ti Imperio ti Persia, uray kaskasano adda 2 a nasayaat ti panangtratoda iti ili a pinili ni Jehova. Maysa ni Dario I (Persiano), ket ti maikadua isu ni Artaxerxes I.
14, 15. Ania ti intulong da Dario a Dakkel ken Artaxerxes I kadagiti Judio?
14 Maikatlo ni Dario I iti linia dagiti Persiano nga ari kalpasan ni Ciro a Dakkel. Dagiti immun-una a dua ket isu da Cambyses II ken ti kabsatna a ni Bardiya (wenno nalabit Mago nga impostor nga agnagan Gaumata). Idi a ni Dario I, a naawagan met iti Dario a Dakkel, naitrono idi 521 K.K.P., naipawil ti trabaho a panangbangon manen iti templo ti Jerusalem. Idi nabirokanna ti dokumento a nakailanadan ti bilin ni Ciro kadagiti pagidulinan ti dokumento sadi Ecbatana, saan laeng a basta winaswas ni Dario ti panangipawil idi 520 K.K.P. Nangipaay pay kadagiti pundo manipud iti tesoreria ti ari tapno mabangon manen ti templo.—Esdras 6:1-12.
15 Ti simmaruno a Persiano nga agturay a timmulong iti panagbangon manen dagiti Judio isu ni Artaxerxes I, a simmuno ken amana nga Ahasuero (Xerxes I) idi 475 K.K.P. Nabirngasan ni Artaxerxes iti Longimanus tangay at-atiddog ti kannawan nga imana ngem ti kattigid. Idi maika-20 a tawen ti panagturayna, idi 455 K.K.P., dinutokanna ti Judio nga agiserserbi iti arakna, a ni Nehemias, kas gobernador ti Juda ken tapno bangonenna manen dagiti pader ti Jerusalem. Daytoyen ti nangtanda iti rugi ti ‘pitopulo a lawas dagiti tawen’ a naibalabala iti maika-9 a kapitulo ti Daniel ket minarkaanna dagiti petsa ti panagparang ken ti ipapatay ti Mesias, wenno Kristo, ni Jesus a taga Nazaret.—Daniel 9:24-27; Nehemias 1:1; 2:1-18.
16. Kaano ken asino nga ari ti namagpatingga iti Medo-Persia a Pannakabalin ti Lubong?
16 Ti maudi kadagiti innem nga ari a simmaruno ken Artaxerxes I iti trono ti Imperio ti Persia isu ni Dario III. Bigla a nagngudo ti panagturayna idi 331 K.K.P., idi nagsagaba iti nakaro a pannakaabak babaen ken Alejandro a Dakkel sadi Gaugamela, asideg ti kadaanan a Nineve. Daytoy a pannakaabak ti namagngudo iti Sangalubongan a Pannakabalin ti Medo-Persia kas insimbolo ti pirak a paset ti ladawan iti tagtagainep ni Nabucodonosor. Ti sumuno a pannakabalin superior no iti dadduma a banag, ngem nakapuy no kadagiti dadduma. Maibatad daytoy bayat nga imdengantayo ti kanayonan a panangipatarus ni Daniel iti tagtagainep ni Nabucodonosor.
MAYSA A PAGARIAN—NALAWA NGEM NAKAPKAPUY
17-19. (a) Ania a pannakabalin ti lubong ti inrepresentar ti tian ken dagiti luppo a gambang, ken kasanot’ kasaknap ti panagturayna? (b) Siasino ni Alejandro III? (c) Kasano a nagbalin nga internasional a lenguahe ti Griego, ket maikanatad unay dayta para iti ania?
17 Imbaga ni Daniel ken Nabucodonosor a ti tian ken dagiti luppo ti dakkel a ladawan buklenna ti “sabali pay a pagarian, daydiay maikatlo, a gambang, nga agturayto iti intero a daga.” (Daniel 2:32, 39) Daytoy maikatlo a pagarian sarunuenna ti Babilonia ken Medo-Persia. No kasano a ti gambang nakapkapuy ngem ti pirak, daytoy a baro a pannakabalin ti lubong nakapkapuyto ngem ti Medo-Persia gapu ta di mapadayawan iti aniaman a pribilehio a mangluk-at iti ili ni Jehova. Nupay kasta, ti arig gambang a pagarian “agturayto iti intero a daga,” nga ipasimudaagna a nasaksaknapto ngem ti Babilonia wenno ti Medo-Persia. Aniat’ paneknekan dagiti pasamak ti historia maipapan iti daytoy a pannakabalin ti lubong?
18 Di nagbayag kalpasan a tinawidna ti trono ti Macedonia idi 336 K.K.P. idi agtawen ti 20, ni ambisioso nga Alejandro III inyussuatna ti kampania a mangparmek. Gapu ta nagballigi kadagiti pannakigubatna, naawagan iti Alejandro a Dakkel. Yantangay nagsasagadsad ti panagbiktoriana, sinunsonna dagiti sakup ti Persia. Idi inabakna ni Dario III iti dangadang sadi Gaugamela idi 331 K.K.P., nangrugi a narpuog ti Imperio ti Persia ket impasdek ni Alejandro ti Grecia kas baro a pannakabalin ti lubong.
19 Kalpasan ti panagbiktoriana sadi Gaugamela, pinarmeken ni Alejandro dagiti kabesera ti Persia a Babilonia, Susa, Persepolis, ken Ecbatana. Idi napasukonan dagiti dadduma pay a paset ti Imperio ti Persia, nagsaknap ti panangsakupna agingga idiay makinlaud nga India. Naipasdek dagiti Griego a kolonia kadagiti naparmek a dagdaga. Gapuna, nagsaknap ti lenguahe ken kultura a Griego iti intero a pagturayan. Kinapudnona, ti Imperio ti Grecia nagbalin a dakdakkel ngem iti aniaman nga immun-una ngem isu. Kas impadto ni Daniel, ti pagarian a gambang ‘inturayanna ti intero a daga.’ Maysa a nagresultaan daytoy isut’ panagbalin ti Griego (Koine) kas internasional a lenguahe. Gapu ta nalawa ti bokabulariona kadagiti mayanatup a sasao, maikanatad unay nga isut’ mausar iti pannakaisurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan ken iti pannakaisaknap ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios.
20. Aniat’ nagbalinan ti Imperio ti Grecia kalpasan ti ipapatay ni Alejandro a Dakkel?
20 Walo a tawen la a pimmaut ni Alejandro a Dakkel kas agturay iti lubong. Nupay agkabannuag idi, nagsakit ni 32-anyos nga Alejandro kalpasan ti maysa a padaya ket natay di nagbayag kalpasanna, idi Hunio 13, 323 K.K.P. Idi agangay, nabingbingay ti nalawa nga imperiona kadagiti uppat a teritoria, a tunggal maysa inturayan ti maysa kadagiti heneralna. Gapuna manipud iti maysa a nagdakkel a pagarian rimsua ti uppat a pagarian nga idi agangay ginamgam ti Imperio ti Roma. Nagtultuloy laeng ti kasla gambang a pannakabalin ti lubong agingga idi 30 K.K.P., idi a ti naudi kadagitoy uppat a pagarian—ti Ptolemaico a dinastia nga agturturay sadi Egipto—simmuko kamaudiananna iti Roma.
PAGARIAN A MANGRUMEK KEN MANGBURAK
21. Kasanot’ panangdeskribir ni Daniel iti “maikapat a pagarian”?
21 Intultuloy nga inlawlawag ni Daniel ti tagtagainep a ladawan: “No maipapan iti maikapat a pagarian [kalpasan ti Babilonia, Medo-Persia, ken Grecia], napigsanto a kas iti landok. Yantangay ti landok rumeken ken mekmekenna ti isuamin a sabsabali, gapuna, kas iti landok a mangburak, rumeken ken burakennanto uray amin dagitoy.” (Daniel 2:40) No iti pigsa ken abilidadna a mangrumek, daytoy a pannakabalin ti lubong kaslanto landok—napigpigsa ngem dagiti imperio nga inrepresentar ti balitok, pirak, wenno gambang. Kasta a pannakabalin ti Imperio ti Roma.
22. Kasano a ti Imperio ti Roma ket arig landok?
22 Rinumek ken binurak ti Roma ti Imperio ti Grecia ket ginamgamna ti tedda dagiti pannakabalin ti lubong a Medo-Persia ken Babilonia. Gapu ta dina rinaem ti Pagarian ti Dios nga inwaragawag ni Jesu-Kristo, pinapatayna idiay pagtutuokan a kayo idi 33 K.P. Tapno maipamuspusanna a buraken ti pudno a Kinakristiano, indadanes ti Roma dagiti disipulo ni Jesus. Mainayon pay, dinadael dagiti Romano ti Jerusalem ken ti templona idi 70 K.P.
23, 24. Malaksid iti Imperio ti Roma, aniat’ inrepresentar dagiti saka iti ladawan?
23 Dagiti landok a gurong ti ladawan a natagtagainep ni Nabucodonosor iladawanda saan laeng a ti Imperio ti Roma no di pay ket dagiti napolitikaan a saringitna. Usigenyo dagitoy a sasao a nailanad iti Apocalipsis 17:10: “Adda pito nga ari: lima ti natnagen, maysa ti adda, ti sabali di pay dimteng, ngem inton dumteng masapul nga agtalinaed iti bassit a kanito.” Idi insurat ni apostol Juan dagitoy a sasao, madama idi a balud dagiti Romano, idiay isla ti Patmos. Dagiti lima a natnagen nga ari, wenno pannakabalin ti lubong, isuda ti Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, ken Grecia. Ti maikanem—ti Imperio ti Roma—madama idi nga agturturay. Ngem marpuogto met, ket bumangonto ti maikapito nga ari manipud iti maysa kadagiti teritoria a sinakup ti Roma. Anianto a pannakabalin ti lubong dayta?
24 Ti Britania ket sigud a paset ti Imperio ti Roma iti umamianan a laud. Ngem idi tawen 1763, nagbalinen nga Imperio ti Britania—daydi Britania a nangituray kadagiti pito a baybay. Idi 1776 indeklara dagiti 13 nga Americano a koloniana ti independensiada tapno buklenda ti Estados Unidos ti America. Kadagiti naud-udin a tawen, nupay kasta, ti Britania ken Estados Unidos nagkaduadan nga agpada iti gubat ken kappia. Gapuna, ti nagsugpon nga Anglo-Americano rimsua kas maikapito a pannakabalin ti lubong iti padto ti Biblia. Kas ti Imperio ti Roma, napaneknekan a “napigsa a kas iti landok,” nga impakatna ti arig landok nga autoridad. Dagiti landok a gurong iti tagtagainep a ladawan ramanenda ngarud nga agpadpada ti Imperio ti Roma ken ti Anglo-Americano a nagsugpon a pannakabalin ti lubong.
NARASI A PANAGLAOK
25. Aniat’ sinao ni Daniel maipapan kadagiti saka ken ramramay ti saka iti ladawan?
25 Insaruno nga imbaga ni Daniel ken Nabucodonosor: “Idinto ta nakitam dagiti saka ken dagiti ramay a sangkapaset a sinukog a pila ti agdamdamili ken sangkapaset a landok, ti pagarian a mismo mabingbingayto, ngem addanto iti dayta ti sumagmamano a rukod ti kinatangken ti landok, yantangay nakitam a ti landok nailaok iti nabasa a pila. Ket no maipapan iti ramramay dagiti saka a sangkapaset a landok ken sangkapaset a sinukog a pila, ti sangkapaset ti pagarian napigsanto ket ti sangkapaset narasinto. Idinto ta nakitam a ti landok nailaok iti nabasa a pila, mailaokdanto kadagiti putot ti sangatauan; ngem saandanto nga agdedekket, daytoy a maysa iti dayta a maysa, no kasano a ti landok saan a makilaok iti sinukog a pila.”—Daniel 2:41-43.
26. Kaano nga agparang ti panagturay nga inladawan dagiti saka ken ramramay ti saka?
26 Ti panagsasaganad dagiti pannakabalin ti lubong nga inrepresentar ti nagduduma a paset ti ladawan a natagtagainep ni Nabucodonosor nangrugi iti ulo a nagpababa agingga iti saka. Nainkalintegan, dagiti saka ken ramramay ti saka a ‘landok a nailaok iti nabasa a pila’ isimboloda ti ultimo a pannakaiparangarang ti natauan a turay a madamanto bayat ti “tiempo ti panungpalan.”—Daniel 12:4.
27. (a) Ania a situasion ti lubong ti iladawan dagiti saka ken ramramay ti saka a landok a nalaokan iti damili? (b) Aniat’ irepresentar ti sangapulo a ramramay ti saka ti ladawan?
27 Idi rugrugi ti maika-20 a siglo, ti Imperio ti Britania inturayanna ti nasurok a kakapat ti daga. Dagiti dadduma nga imperio ti Europa sinakupda ti minilmilion pay a tattao. Ngem ti Gubat Sangalubongan I nagresulta iti itataud dagiti grupo ti nasnasion imbes a dagiti imperio. Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, limmanlan ti kastoy a pagannayasan. Bayat a nagraira ti nasionalismo, immadu ti kasta unay ti bilang dagiti nasion ditoy lubong. Dagiti sangapulo a ramay ti saka iti ladawan irepresentarda dagiti isuamin nga aggigiddan a pannakabalin ken gobgobierno, ta iti Biblia ti numero a sangapulo no dadduma isimbolona ti naindagaan a kinakompleto.—Idiligyo ti Exodo 34:28; Mateo 25:1; Apocalipsis 2:10.
28, 29. (a) Sigun ken Daniel, aniat’ inladawan ti damili? (b) Aniat’ makuna maipapan iti naglaok a landok ken damili?
28 Ita ta addatayon “iti tiempo ti panungpalan,” dimmanontayon kadagiti saka ti ladawan. Dadduma kadagiti gobierno nga inladawan dagiti naglaok a landok ken damili a saka ken ramramay ti saka dayta a ladawan ket arigda a landok—autoritariano wenno naulpit a turay. Dagiti dadduma ket kasla damili. Iti ania a wagas? Innaig ni Daniel ti damili “kadagiti putot ti sangatauan.” (Daniel 2:43) Nupay narasi ti damili, nga isut’ nakabuklan dagiti kapuonan ti sangatauan, dagiti tradisional nga arig landok a turturay naobligarda nga ad-adda nga immimdeng kadagiti komon a tattao, a kayatda a diktaran dagidiay gobierno a mangiturturay kadakuada. (Job 10:9) Ngem saan a mabalin nga agdekket ti autoritariano a turay ken dagiti komon a tattao—no kasano a di agkaykaysa ti landok ken ti pila. Inton tiempo a maikisap ti ladawan, ti lubong talaganto a nabingaybingay no maipapan iti politika!
29 Ti ngata nabingaybingay a kasasaad dagiti saka ken ramramay ti saka isut’ pakarippuogan ti intero a ladawan? Anianto ti mapasamak iti ladawan?
NAKAAY-AYAT A TAMPOKNA!
30. Deskribirenyo ti tampok ti tagtagainep ni Nabucodonosor.
30 Usigenyo ti tampok ti tagtagainep. Imbaga ni Daniel iti ari: “Intultuloymo ti kimmita agingga a ti maysa a bato natikap saan a babaen kadagiti ima, ket kinabilna ti ladawan kadagiti sakana a landok ken sinukog a pila ket rinumekna ida. Iti dayta a tiempo narumek ti landok, ti sinukog a pila, ti gambang, ti pirak ken ti balitok, isuda amin, ket nagbalinda a kas iti taep manipud iti pagtaltagan a dappat iti kalgaw, ket impanaw ida ti angin iti kasta awan a pulos ti masarakan a pangtuntonan kadakuada. Ket no maipapan iti bato a nangkabil iti ladawan, nagbalin a dakkel a bantay ket pinunnona ti intero a daga.”—Daniel 2:34, 35.
31, 32. Aniat’ naipadto maipapan iti maudi a paset ti tagtagainep ni Nabucodonosor?
31 Kas panangilawlawag, intuloy ti padto: “Iti kaaldawan dagidiay nga ar-ari mangipasdekto ti Dios ti langit iti maysa a pagarian a saanto a pulos maiyeg iti pannakadadael. Ket ti pagarian a mismo saanto a mayawat iti aniaman a sabali nga ili. Rumekennanto ken pagpatinggaenna amin dagitoy a pagarian, ket dayta a mismo agtalinaedto agingga kadagiti tiempo a di nakedngan; yantangay nakitam a manipud iti bantay natikap ti maysa a bato a saan a babaen kadagiti ima, ket rinumekna ti landok, ti gambang, ti sinukog a pila, ti pirak ken ti balitok. Ti naindaklan a Dios a mismo impakaammona iti ari no ania ti mapasamak kalpasan daytoy. Ket ti tagtagainep mapagtalkan, ket ti kayuloganna mapagpiaran.”—Daniel 2:44, 45.
32 Gapu ta natarusanna a ti tagtagainepna ket naipalagip ken nailawlawag, binigbig ni Nabucodonosor a ti laeng Dios ni Daniel isu ti “Apo ti ar-ari ken Manangipalgak kadagiti palimed.” Ti ari inikkanna met ni Daniel ken dagiti tallo a Hebreo a kakaduana kadagiti nangato a saad. (Daniel 2:46-49) Ania, nupay kasta, ti moderno a kaipapanan ti ‘mapagpiaran a panangipaay [ni Daniel] iti kayuloganna’?
‘BANTAY A NANGPUNNO ITI DAGA’
33. Iti ania a “bantay” ti nakatikapan ti “bato,” ket kaano ken kasano a napasamak daytoy?
33 Idi nagngudo “ti naituding a pampanawen dagiti nasion” idi Oktubre 1914, “ti Dios ti langit” impasdekna ti nailangitan a Pagarian babaen ti panangitronona iti napulotan nga Anakna, ni Jesu-Kristo, kas “Ari dagiti ar-ari ken Apo dagiti ap-appo.” * (Lucas 21:24; Apocalipsis 12:1-5; 19:16) No kasta, babaen iti nadiosan a pannakabalin, saan ket a babaen ti natauan nga ima, natikap ti “bato” a Mesianiko a Pagarian manipud iti “bantay” ti sapasap a kinasoberano ni Jehova. Daytoy a nailangitan a gobierno adda kadagiti ima ni Jesu-Kristo, a pinaraburan ti Dios iti imortalidad. (Roma 6:9; 1 Timoteo 6:15, 16) No kasta, daytoy a “pagarian ni Apotayo [a Dios] ken ni Kristona”—nga ebkas ti sapasap a kinasoberano ni Jehova—saanto a maited iti sabali. Agtalinaedto iti agnanayon.—Apocalipsis 11:15.
34. Kasano a ti Pagarian ti Dios naipasngay “iti kaaldawan dagidiay nga ar-ari”?
34 Naipasngay ti Pagarian “iti kaaldawan dagidiay nga ar-ari.” (Daniel 2:44) Saan laeng a dagitoy dagiti ari nga inladawan ti sangapulo a ramay ti saka iti ladawan no di ket dagidiay pay insimbolo dagiti pasetna a landok, gambang, pirak, ken balitok. Nupay dagiti imperio ti Babilonia, Persia, Grecia, ken Roma ket naglabasdan a pannakabalin ti lubong, adda pay laeng natda kadakuada idi 1914. Ti Imperio ti Turkia nga Ottoman inokuparna daydi teritoria ti Babilonia, ket agan-andar pay laeng idi dagiti nasional a gobierno ti Persia (Iran) ken Grecia ken Roma, Italia.
35. Inton-ano a tupakan ti “bato” ti ladawan, ket kasanot’ kaan-anay ti pannakadadaelto ti ladawan?
35 Ti nailangitan a Pagarian ti Dios din agbayag tupakanna ti saka ti simboliko a ladawan. Kas resultana, maburakburakto amin dagiti pagarian nga inladawanna, a daytan ti kanibusananda. Wen, inton “gubat ti naindaklan nga aldaw ti Dios a Mannakabalin-amin,” dayta a “bato” tupakannanto iti nakapigpigsa agingga a ti ladawan tumapokto a kasla pulbos ket ti angin ti bagyo ti Dios itayabnanto a kas iti taep iti pagtaltagan. (Apocalipsis 16:14, 16) Ket, kas iti bato a dimmakkel a nagbalin a bantay ken nangpunno iti daga, ti Pagarian ti Dios agbalinto a gobierno a bantay a mangapektar iti “intero a daga.”—Daniel 2:35.
36. Apay a ti Mesianiko a Pagarian makuna a natalged a gobierno?
36 Nupay nailangitan ti Mesianiko a Pagarian, isaknapnanto ti pannakabalinna ditoy globotayo a pakabendisionan ti isuamin a natulnog nga agtataeng iti daga. Daytoy natalged a gobierno “saanto a pulos maiyeg iti pannakadadael” wenno “saanto a mayawat iti aniaman a sabali nga ili.” Saan a kas kadagiti pagpagarian dagiti matmatay a natauan nga agtuturay, “dayta a mismo agtalinaedto agingga kadagiti tiempo a di nakedngan,” iti agnanayon. (Daniel 2:44) Sapay koma ta addaankayo iti pribilehio nga agbalin a maysa kadagiti iturayanna iti agnanayon.
[Footnote]
^ par. 33 Kitaenyo ti Kapitulo 6 daytoy a libro.
ANIA TI NAAWATANYO?
• Ania dagiti pannakabalin ti lubong nga inrepresentar dagiti nagduduma a paset ti dakkel a ladawan iti tagtagainep ni Nabucodonosor?
• Ania a kasasaad ti lubong ti irepresentar dagiti saka ken ti sangapulo a ramay ti saka a landok a nalaokan iti pila?
• Kaano ken iti ania a “bantay” ti nakatikapan ti “bato”?
• Inton-ano a tupakan ti “bato” ti ladawan?
[Salsaludsod]
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 63-67]
TI MANNAKIDANGADANG NGA ARI MAMANGON ITI IMPERIO
TI SUMUNO nga ari ti Babilonia ken ti armadana rinebbekda dagiti Egipcio a buyot ni Faraon Necho sadi Carkemis, idiay Siria. Dagiti naabak nga Egipcio naglibasda a nagpaabagatan idiay Egipto, ket kinamat ida dagiti taga Babilonia. Ngem gapu iti simmangpet a mensahe manipud Babilonia saanen nga intuloy daytoy nagbiktoria a prinsipe ti panangkamatna kadakuada. Naipadamag a natayen ni amana a Nabopolassar. Ita ta impabaklayna kadagiti heneralna ti rebbengen a mangyawid kadagiti kautibo ken kadagiti samsam, sidadaras a nagawid ni Nabucodonosor ket nagtugaw iti trono a napanawan ni amana.
No kasta nagtugaw ni Nabucodonosor iti trono ti Babilonia idi tawen 624 K.K.P. ket isut’ maikadua a nagturay iti Imperio ti Napabaro a Babilonia. Bayat ti 43 a tawen a panagturayna, sinakupna dagiti teritoria a dati nga inokuparan ti Asirio a Pannakabalin ti Lubong ket insaknapna ti pagturayanna, a ginamgamna ti Siria iti amianan ken Palestina iti laud sa nagpababa agingga iti beddeng ti Egipto.—Kitaenyo ti mapa.
Idi maikapat a tawen ti panagturayna (620 K.K.P.), pinagbalin ni Nabucodonosor ti Juda a basalio a pagarianna. (2 Ar-ari 24:1) Tallo a tawen kalpasanna, linakub ti Babilonia ti Jerusalem gapu iti iyaalsa ti Juda. Innala ni Nabucodonosor da Joaquin, Daniel, ken dadduma pay kas kautibona idiay Babilonia. Intugot pay ti ari dagiti dadduma nga alikamen ti templo ni Jehova. Pinagbalinna ni Zedekias, nga uliteg ni Joaquin, a basalio nga ari ti Juda.—2 Ar-ari 24:2-17; Daniel 1:6, 7.
Di nagbayag, immalsa met ni Zedekias, a nakikappon iti Egipto. Linakub manen ni Nabucodonosor ti Jerusalem idi 607 K.K.P. Iti dayta a rinebbanan ti paderna, pinuoranna ti templo, ken dinuprakna ti siudad. Inkisapna amin nga annak ni Zedekias sana binulsek ni Zedekias ken kinawaranna, tapno ipanna idiay Babilonia a kas balud. Kaaduan kadagiti umili ti kinautibo ni Nabucodonosor sana impan idiay Babilonia dagidi nabati nga alikamen ti templo. “Kastoy ti pannakaipanna a kayaw ti Juda manipud iti dagana.”—2 Ar-ari 24:18–25:21.
Pinarmek pay ni Nabucodonosor ti Tiro babaen ti pananglakubna iti siudad—pananglakub a pimmaut iti 13 a tawen. Bayat dayta a pananglakub, “nagkalbo” ti ulo dagiti soldado gapu iti pannakairisiris kadagiti helmetda, “narunot” dagiti abagada gapu iti panagawitda kadagiti materiales a nausar iti pananglakub. (Ezequiel 29:18) Nagultimuanna, simmuko ti Tiro kadagiti buyot ti Babilonia.
Masinunuo a nautek ti ari ti Babilonia no iti estratehia militar. Dagiti dadduma a reperensia, nangruna dagiti namunganay sadi Babilonia, deskribirenda pay a kas ari a di mangidumduma. Nupay saan nga espesipiko nga ibaga ti Kasuratan a ni Nabucodonosor ket di mangidumduma, kinuna ni mammadto a Jeremias nga uray no immalsa ni Zedekias, nasayaatto ti pannakatratarna ‘no la ket ta mapan kadagiti piprinsipe ti ari ti Babilonia.’ (Jeremias 38:17, 18) Ken kalpasan ti pannakadadael ti Jerusalem, siraraem ti panangtratar ni Nabucodonosor ken ni Jeremias. Maipapan ken Jeremias, imbilin ti ari: “Isu alaem, ken taripatuem a naimbag ket dika ranggasan; no di ket aramidem kenkuana ti kas ibagananto met laeng kenka.”—Jeremias 39:11, 12; 40:1-4.
Kas maysa nga administrador, alisto ni Nabucodonosor a nakadlaw kadagiti galad ken abilidad ni Daniel ken dagiti tallo a kakaduana—da Sidrac, Mesac, ken Abednego—a ti Hebreo a naganda ket Hananias, Misael, ken Azarias. Gapuna, inusar ti ari ida kadagiti nangato a saad iti pagarianna.—Daniel 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Ti narelihiosuan a debosion ni Nabucodonosor nangnangruna a naiturong ken Marduk, ti kangrunaan a dios ti Babilonia. Impagapu ti ari ken Marduk amin a panagbiktoriana. Idiay Babilonia, binangon ken pinapintasna dagiti templo ni Marduk ken templo dagiti nagadu a sabsabali pay a didiosen ti Babilonia. Ti ladawan a balitok a nabangon iti tanap ti Dura nalabit naidedikar ken Marduk. Ket agparang a nagtalek unay ni Nabucodonosor iti padles no agplano a makigubat.
Impasindayag met ni Nabucodonosor ti panangpabarona iti Babilonia, ti kabilgan a napaderan a siudad idi a tiempo. Idi tinurposna ti nabaked a doble a pader nga inrugi a binangon ni amana, pinagbalin ni Nabucodonosor ti kabesera a kasla di maduprak. Tinarimaan ti ari ti daan a palasio iti sentro ti siudad ket nangaramid iti palasiona para iti kalgaw agarup dua a kilometro idiay amianan. Tapno maay-ayo ti reynana a taga Media, a mail-iliw kadagiti turod ken kabakiran ti nakayanakanna a daga, naipadamag nga inaramid ni Nabucodonosor dagiti agbibitin a hardin—a naibilang a maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti kadaanan a lubong.
“Saan kadi a daytoy ti Babilonia a Dakkel, nga imbangonko a mismo maipaay iti naarian a balay babaen ti pigsa ti pannakabalinko ken maipaay iti dayaw ti kinatan-okko?” imparammag ti ari iti maysa nga aldaw bayat a pinasiarna ti naarian a palasio ti Babilonia. “Bayat a ti sao adda pay laeng iti ngiwat ti ari,” isut’ nagmauyong. Gapu ta din maikari nga agturay iti pito a tawen, nagarab iti ruot, kas impadto ni Daniel. Idi naturpos dayta a tiempo, naisubli ti pagarian ken Nabucodonosor, a nagturay agingga iti ipapatayna idi 582 K.K.P.—Daniel 4:30-36.
ANIA TI NAAWATANYO?
Aniat’ makuna maipapan ken Nabucodonosor kas
• manangiplano iti militaria?
• administrador?
• managrukbab ken Marduk?
• managibangon?
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
IMPERIO TI BABILONIA
NALABAGA A BAYBAY
Jerusalem
Karayan Eufrates
Karayan Tigris
Nineve
Susa
Babilonia
Ur
[Ladawan]
Ti Babilonia, kabilgan a napaderan a siudad idi tiempona
[Ladawan]
Ti dragon isut’ simbolo ni Marduk
[Ladawan]
Dagiti agdindinamag nga agbibitin a hardin ti Babilonia
[Diagram/Ladawan iti panid 56]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
DAGITI PANNAKABALIN TI LUBONG ITI PADTO NI DANIEL
Ti dakkel a ladawan (Daniel 2:31-45)
BABILONIA manipud 607 K.K.P.
MEDO-PERSIA manipud 539 K.K.P.
GRECIA manipud 331 K.K.P.
ROMA manipud 30 K.K.P.
ANGLO-AMERICANO A PANNAKABALIN TI LUBONG manipud 1763 K.P.
LUBONG A NABINGBINGAY ITI POLITIKA iti panawen ti panungpalan
[Ladawan iti panid 47]
[Ladawan iti panid 58]
