Kwimana ne Kupona kwa Nkishi Mukatampe
Shapita wa Buná
Kwimana ne Kupona kwa Nkishi Mukatampe
1. Mwanda waka tufwaninwe kuta mutyima ku mwanda wālupukile myaka dikumi kupwa kwa Mulopwe Nebukaneza kuselela Danyele ne bakwabo mu bupika?
MYAKA dikumi ibapite’po tamba kasha Mulopwe Nebukaneza uselela Danyele ne bakwabo “bantu bakomokomo ba ntanda” ya Yuda mu bupika mu Babiloni. (2 Balopwe 24:15) Kubalupuka mwanda utūla būmi bwa bantu mu kyaka, aye nsongwalume Danyele papo wingila mu kipango kya mulopwe. Mwanda waka tufwaninwe kuta’ko mutyima? Mwanda muswelo wātengele Yehova Leza kuboko pa owa mwanda kewāpandijepo’nka būmi bwa Danyele ne bwa bakwabo kwāpwididila, ino witulombola ne mwādi mwa kwilondela imbikalo ya ntanda mungya bupolofeto bwa mu Bible bwenda kutūla ne ku dyalelo.
MULOPWE WATANWA NA KIKOLEJA
2. Nebukaneza wālotele kilotwa kibajinji kya bupolofeto mu mwaka’ka?
2 “Mu mwaka wa bubidi wa umbikalo wa Nebukaneza,” ye mupolofeto Danyele wāsonekele namino, “Nebukaneza walota bilotwa; ino mushipiditu wandi ke umuzumbezumbe, ne tulo twandi twamunyema.” (Danyele 2:1) Mulotyi wa bilotwa i Nebukaneza, mulopwe wa Umbikalo wa Babiloni. Wāshilwile kubikala ntanda yonso mu 607 K.K.K. pāmulekele Yehova Leza onakanye Yelusalema ne tempelo yandi. Mu mwaka wa bubidi wa kubikala ntanda kwa Nebukaneza (606/605 K.K.K.), Leza wāmuloteja kilotwa kilenga nzuba.
3. I bāni bākankelwe kushintulula kilotwa kya mulopwe, ne Nebukaneza wālongele’po bika?
3 Kino kilotwa kyākambakenye Nebukaneza bininge, wākomenwa ne kulāla tulo. Papo mutyima umuzumbazumba mwasaka ayuke nshintulwilo yakyo. Ino mulopwe mukomokomo wāilwa kilotwa kyandi! Ko kwityija wāityija bambuki, ba majende, ne ba maleñanya ba mu Babiloni amba bamulombole kilotwa ne nshintulwilo yakyo. Uno mwingilo wēbapityile kipimo. Kukankalwa kwabo kwākalabaja Nebukaneza, wāeleja lubila lwa ‘kukōnakanya ba tunangu bonsololo ba Babiloni.’ Luno lubila lwādi lwa kufikija mupolofeto Danyele ku kwimona mpala na mpala na ngipayañani utongelwe. Mwanda waka? Mwanda aye ne bapwani nandi Bahebelu basatu—Hanania, Mishaele, ne Azadia—nabo bādi babadilwa mu ba tunangu ba Babiloni.—Danyele 2:2-14.
DANYELE WALETA LUPANDILO
4. (a) I muswelo’ka wāyukile Danyele myanda ya mu kilotwa kya Nebukaneza ne nshintulwilo yakyo? (b) Danyele wāfwijije’ko Yehova Leza namani?
4 Pa kwivwana kine kyāelele Nebukaneza lubila lwa bulobo, “Danyele watwela mudi mulopwe kamulombe amutungile kyaba, penepa nandi amone mwa kupanina nshintulwilo yakyo kudi mulopwe.” Ne kyaba kyāmupebwa. Danyele wājokela ku njibo yandi, aye ne balunda nandi Bahebelu basatu bālomba “byakanye bya Leza wa mūlu mwendele kino kifibwe kino’ki.” Bonka bufuku’bwa, Yehova wāsokwela Danyele kifibwe kya kilotwa mu kimonwa. Danyele wāfwija’ko Yehova, amba: “Dijina dya Leza ditōtwe nyeke ne nyeke; mwanda [tunangu] ne bukomokomo i byandi. Kabidi i aye waalamuna byaba ne myaka mine kumo; u[bik]ula balopwe, kadi ubikika balopwe; upana [tunangu kudi ba tunangu ne buyuki kudi boba bayukile kusansanya]; usokolanga bintu bidi munshi mulampe ne bifibwe; uyukile kidi mu fukutu, ne mwinya wikalanga na aye.” Danyele wātendela Yehova pa buno bujinguludi.—Danyele 2:15-23.
5. (a) Danyele wāaninye Yehova muswelo’ka ku meso a mulopwe? (b) Mwanda waka nshintulwilo ya Danyele itutala ne batwe dyalelo?
5 Difuku dilonda’po, Danyele wāfwena Adioka, mudyavita wa balami, wātongelwe bu wa kwipaya ba tunangu ba Babiloni. Adioka pa kwivwana amba Danyele ubwanya kushintulula kilotwa, wāmutweja bukidibukidi mudi mulopwe. Danyele kēaninyepo, ino wālombwele Nebukaneza amba: “Kudi Leza wa mūlu [Musokodi wa] bifibwe, kabidi wayukija kudi mulopwe Nebukaneza kyokya kikekala mu mafuku a kumfulo’a.” Danyele kādipo wa kusokola’nka myanda ikafikila Umbikalo wa Babiloni mu mafuku a kumeso kete, mhm, ino i ne yoya ya binkumenkume bya ntanda bya tamba mu mafuku a Nebukaneza kutūla ne mu ano mafuku ne kuya kumeso.—Danyele 2:24-30.
KILOTWA—KIBAVULUKWA
6, 7. I kilotwa’ka kyobāvulwije mulopwe kudi Danyele?
6 Nebukaneza wātejeje na katentekeji byādi bimushintulwila Danyele amba: “Abe mulopwe wadi utala, ino talangapo bidi, wamona nkishi mukatampe. Uno nkishi uno’u wādi mukatampe’tu, kweñenya kwandi kwādi kutabuke’tu, waimana ku meso obe; kabidi mwikadilo wandi wādi wa kitenteji. Ino uno nkishi uno’u mutwe wandi nao wādi wa nsahabu itōka to-o, kyadi kyandi ne maboko andi a ndalama, difu dyandi ne matangatanga andi bya mukuba, [maulu andi a] kilonda, binyantyilo byandi byādi bisobakane, kipindi kimo kya kilonda, kipindi kikwabo kya dilongo. Kabidi byo wādi utala wamona ne ku dibwe dilamuka kwampikwa maboko, dyakupila nkishi’wa pa [binyantyilo byandi bya] kilonda ne dilongo, ino dyatyumuna’o bipindibipindi. Ebiyampe kadi kilonda, ne dilongo, ne mukuba, ne ndalama, ne nsahabu, byalalakanibwa pamo bibesebibese, byaalamuka’nka bwa bikose bya pa bipudilo bya bushipo; ino luvula lwebisela, ne ko byaya jimejime; ino dibwe dyakupile nkishi’wa dyaalamuka ke lūlu lukatampe, lwaala ntanda yonso.”—Danyele 2:31-35.
7 Bine, Nebukaneza wāanya, pa kwivwana Danyele umusokwela kilotwa! Ino ilaija! Ba tunangu ba Babiloni basa kupanda enka shi Danyele washintulula kilotwa. Danyele wesambila mu dijina dyandi ne dya balunda nandi Bahebelu basatu, amba: “Kine kino’ki kyo kilotwa; kabidi tukalombola nshintulwilo yakyo ku meso a mulopwe.”—Danyele 2:36.
BULOPWE BWA NTUMBO MITABUKE
8. (a) I ani nansha i kika kyāshintulwile Danyele bu mutwe wa nsahabu? (b) I kitatyi’ka kyāshilwile kwikala’ko mutwe wa nsahabu?
8 “Abe mulopwe, wi mulopwe, wa balopwe, mwanda Leza wa mūlu wakupele bulopwe, ne bukomokomo, ne bukomo, ne ntumbo. Kadi konsokonso kwikalanga bāna ba bantu, ne banyema ba muntanda, ne byoni bya mūlu, wapene’byo mu dikasa dyobe, ne kukubikadija pa byonsololo’tu; abewa wi mutwe wa nsahabu’wa.” (Danyele 2:37, 38) Bino binenwa byādi bifunkila padi Nebukaneza kitatyi kyaādi ke mupwe kwingidijibwa na Yehova pa konakanya Yelusalema mu 607 K.K.K. Mwanda balopwe bādi babikala mu Yelusalema bādi ba ku musuku wa Davida, mulopwe mushingwe māni na Yehova. Yelusalema, mwipata mwa Yuda, wādi kyelekejo kya bulopwe bwa Leza bwelekeja bubikadi bwa Yehova budi peulu pa ntanda yonso. Kino kibundi pa konakanibwa’kyo mu 607 K.K.K., ne buno bulopwe bwa Leza bwa kyelekejo bwine bwāleka kwikala’ko. (1 Bilongwa 29:23; 2 Bilongwa 36:17-21) Imbikalo yādi ya kwilonda, yelekejibwe na bipindi bya byuma bya nkishi, yādi ya kutādila ntanda pambulwa kukalakanibwa na bulopwe bwa Leza bwa kyelekejo. Nebukaneza, mutwe wa nsahabu, kyuma kya bulēme kyādi kiyukane mu yoya myaka ya kala, wātabukile bakwabo pa kushinda bobwa bulopwe bwa Leza na konakanya Yelusalema.—Tala “Mulopwe Kalala Washimika Umbikalo,” pa paje 63.
9. I bika byādi byelekejibwe na mutwe wa nsahabu?
9 Nebukaneza, wābikele myaka 43, wātangidile musuku wa balopwe bābikele mu Umbikalo wa Babiloni. Kubadila’mo ne muko wandi Nabonide ne Evile-melodake wandi mwana umbedi. Uno musuku wa balopwe wālungulukīle’ko myaka mikwabo 43, kufika ne ku lufu lwa Beleshazale, mwanā Nabonide, mu 539 K.K.K. (2 Balopwe 25:27; Danyele 5:30) Shi ke pano, mutwe wa nsahabu mu kilotwa kya nkishi kewādipo welekeja’nka Nebukaneza kete, ino i mulongo onso wa balopwe bābikele mu Babiloni.
10. (a) Kilotwa kya Nebukaneza kyālombwele muswelo’ka amba Umbikalo wa Ntanda wa Babiloni ukapwa? (b) Mupolofeto Isaya wānene bika pangala pa mushindañani wa Babiloni? (c) Mede-Peleshia wādi mutyetye mupitwe’ko na Babiloni mu buluji’ka?
10 Danyele wālombwele Nebukaneza amba: “Kukulonda abe, kukataluka bulopwe bukwabo b[u]tyetye na bobe.” (Danyele 2:39) Bulopwe bwelekejibwe na kyadi ne maboko a ndalama a nkishi bwādi bwa kupingakena pa musuku wa bulopwe bwa Nebukaneza. Kintu kya myaka 200 kunyuma, Isaya wēsambīle kala pa buno bulopwe, wātela ne dijina dya mulopwe mwinē bushindañani—amba i Shilusa. (Isaya 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Uno wādi Umbikalo wa Mede-Peleshia. Nansha Mede-Peleshia byaādi mushidimuke pamo’nka bwa Umbikalo wa Babiloni, ino buno bulopwe bwāelekejibwe na ndalama, kyuma kipityilwe bulēme na nsahabu. Bwādi butabukwe na Umbikalo wa Ntanda wa Babiloni mwanda kebwāshindilepo Yuda, bulopwe bwa Leza bwa kyelekejo ne Yelusalema mwipata mwabo.
11. Musuku wa bulopwe bwa Nebukaneza wāfudile kitatyi’ka?
11 Myaka 60 pa kupwa kwa kushintulula kilotwa, Danyele wēmwena na meso mfulo ya musuku wa bulopwe bwa Nebukaneza. Danyele wātenwe’po bufuku bwa mu mafuku 5 ne 6 Kweji 10, 539 K.K.K., pāikele babulwi ba Mede-Peleshia kutyumuna Babiloni, kibundi kyādi kimweka bu kikomo kukwata, bāipaya ne Mulopwe Beleshazale. Lufu lwa Beleshazale yo yādi mfulo ya mutwe wa nsahabu wa nkishi wa mu kilotwa—ke Umbikalo wa Babiloni kadi.
MISUNGI IBAKŪLWA NA BULOPWE
12. Lubila lwāelelwe na Shilusa mu 537 K.K.K. lwākweshe Bayuda bamisungi namani?
12 Mede-Peleshia wāpingakenine Umbikalo wa Babiloni bu umbikalo wa ntanda mu 539 K.K.K. Dadiusa mwine Mede, wādi na myaka 62, wābikala ke mulopwe umbajinji wa Babiloni, kibundi kyobatyumwine. (Danyele 5:30, 31) Dadiusa ne Shilusa bābikele pamo kitatyi kityetye bu balopwe ba Umbikalo wa Mede-Peleshia. Dadiusa pa kufwa, Shilusa wāshala kasuku bu mutwe wa Umbikalo wa Peleshia. Ku Bayuda bādi mu Babiloni, kubikala kwa Shilusa ko kwādi kwabo kukūlwa umbupika. Mu 537 K.K.K., Shilusa wāela lubila lwa kupa Bayuda bādi mu Babiloni lupusa lwa kujokela mu ntanda yabo kukobakulula Yelusalema ne tempelo ya Yehova. Inoko bulopwe bwa Leza bwa kyelekejo kebwāshimikilwepo mu Yuda ne mu Yelusalema.—2 Bilongwa 36:22, 23; Ezela 1:1–2:2a.
13. Kyadi ne maboko a ndalama bya nkishi wa mu kilotwa kya Nebukaneza byelekejanga bika?
13 Kyadi ne maboko a ndalama bya nkishi wa mu kimonwa kyādi kyelekejo kya mulongo wa balopwe ba tamba pa Shilusa Mukatampe. Uno musuku wa bulopwe wāijije myaka 200 ne musubu. Shilusa ulangilwa bu wāfwidile mwaādi wenda utambañana mavita mu 530 K.K.K. Mu balopwe kubwipi kwa 12 bāpyene pa lupona lwa Umbikalo wa bene Peleshia, i kintu kya 2 bālongēle bantu batongwe ba Yehova biyampe. Umo i Dadiusa I (mwine Peleshia), mukwabo nandi i Alatazelekishishi I.
14, 15. Ba Dadiusa Mukatampe ne Alatazelekishishi I bākweshe Bayuda namani?
14 Dadiusa I wādi wa busatu mu mulongo wa Balopwe bene Peleshia tamba pa Shilusa Mukatampe. Babidi bābadikile’po padi bādi ba Kambize II, ne mwanabo Baladiya (pakwabo ye Wañeni wāsompwele bulopwe utelwa bu Gaumata). Mwenda mafuku, Dadiusa I, uyukene ne bu Dadiusa Mukatampe, wātentama pa lupona mu 521 K.K.K., papo mwingilo wa kūbakulula tempelo mu Yelusalema kasha ukankajibwa. Pa kuvumbula mukanda mwādi lubila lwa Shilusa mu mikanda ya kala yādi mu Ekebatane, Dadiusa wālonga bintu bivule, bipite ne pa kufundula kukankajibwa mu 520 K.K.K. Wāleta ne mukōlo wa mu kibīko kya bulopwe wa kūbakulula nao tempelo.—Ezela 6:1-12.
15 Mulopwe mukwabo mwine Peleshia wākweshe Bayuda mu kujokejibwa kwabo i Alatazelekishishi I, wāpyene shandi Ahaswelusa (Zelekishishi I) mu 475 K.K.K. Alatazelekishishi wādi usāsulwa bu Longimanus mwanda wa kuboko kwandi kwa lundyo kwādi kulampe kupita’ko kwa lunkuso. Mu mwaka wa 20 wa kubikala kwandi, mu 455 K.K.K. wāpa Nehemia, Muyuda kaseya wandi, bu mbikavu wa Yuda amba akobakulule nsakwa ya Yelusalema. Kino kilongwa yo ngalwilo ya ‘mayenga makumi asamba-abidi a myaka’ asonekelwe mu Danyele shapita wa 9, akweshe kuyuka mafuku a kumweka ne kufwa kwa Meshiasa, witwa ne bu Kidishitu, Yesu mwine Nazala.—Danyele 9:24-27; Nehemia 1:1; 2:1-18.
16. Umbikalo wa Ntanda wa Mede-Peleshia wāfudile kitatyi’ka ne na mulopwe’ka?
16 Dadiusa III ye mulopwe wa mfulo mu balopwe basamba bāpingakenine Alatazelekishishi I pa lupona lwa Umbikalo wa Peleshia. Kubikala kwandi kekwāijijepo kwāfula mu 331 K.K.K. pa kushindwa byamalwa na Alekizandele Mukatampe pa Gaugamela, pabwipi na Nineva wa kala. Kuno kushindwa yo yādi mfulo ya Umbikalo wa Ntanda wa Mede-Peleshia, welekejibwe na ndalama mu nkishi wālotele Nebukaneza. Umbikalo wādi wa kulonda’po wādi mukomo mu bintu bimobimo, ino mutyetye mu bikwabo. Tusa kwivwanija kino biyampe shi tuteje bushintuludi bukwabo bwāshintulwile Danyele kilotwa kya Nebukaneza.
BULOPWE—BUTANDABALE, ABO’KO BWA BULĒME BUTYETYE
17-19. (a) Difu ne matangatanga a mukuba byāelekeje umbikalo’ka wa ntanda, ne bulopwe bwao bwādi bukatampe muswelo’ka? (b) Alekizandele III wādi ani? (c) I muswelo’ka wāikele Kingidiki ke ludimi lwa ntanda yonso, ne lwāfwaninwe ku bika?
17 Danyele wālombwele Nebukaneza amba difu ne matangatanga a nkishi mukatampe i “bulopwe bukwabo bwa busatu bwa mukuba bukabikadidila ntanda yonso.” (Danyele 2:32, 39) Buno bulopwe bwa busatu bwādi bunenwe kupingakena Babilonia ne Mede-Peleshia. Mukuba byobeupityile bulēme kudi ndalama, ne uno umbikalo umpya wa ntanda nao mo monka, wādi unenwe kupitwa’ko na Mede-Peleshia, mwanda kewādipo wa kupebwa dyese nansha dimo dya kukūla bantu ba Yehova. Inoko, bulopwe budingakene na mukuba bwādi ‘bwa kubikadidila ntanda yonso,’ ko kunena’mba bwādi bwa kwikala butandabale kupita bwa Babilonia ne bwa Mede-Peleshia. Lelo mānga ilombola bika pa uno umbikalo wa ntanda?
18 Alekizandele III, mulopwe wilangila, wāpwile’tu kupyana lupona lwa Masedonya mu 336 K.K.K., wāshilula kwenda kunekenya matanda, aye papo na myaka 20. Pa kutambula mashindañani mavulevule, bāshilula kumutela bu Alekizandele Mukatampe. Papo wenda utentakanya mashindañani, bwadi bobu ke bobu, wenda ulunguluka mu mwaba wa Peleshia. Alekizandele pa kushinda Dadiusa III ku bulwi bwa pa Gaugamela mu 331 K.K.K., Umbikalo wa Peleshia wāshilula kupomoka, nandi wāshimikididila Ngidiki bu umbikalo umpya wa ntanda.
19 Alekizandele pa kupwa kutambula bushindañani pa Gaugamela, wāendele kukakwatyidila bibundi bikatampe bya Peleshia: Babiloni, Susa, Peleshiapodi ne Ekebatane. Aye upwa kunekenya bipindi byāshele ku Umbikalo wa Peleshia, wālunguluka kaenda kushika kwa India na mashindañani andi. Mabundi a Bangidiki āshimikwa mu matanda obānekenye. Ebiya ludimi ne bisela bya kishi kya Bangidiki byāsambakana konso mu umbikalo. Umbikalo wa Ngidiki wāikala ke mukatampe kutabuka yonso yābadikile. Bulopwe bwa mukuba ‘bwābikadidila ntanda yonso’ monka mwānenene Danyele. Penepo Kingidiki (Koine) kyāikala ke ludimi lwa ntanda yonso. Byolwādi na bishima bishikate, lwāikala lufwaninwe kusoneka’mo Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu mwa kusambakenya myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza pi na pi.
20. Umbikalo wa Ngidiki wāikele namani pāfwile Alekizandele Mukatampe?
20 Alekizandele Mukatampe wālēle myaka mwanda kete bu mulopwe wa ntanda. Nansha byaādi ukidi kitumbafumu wa myaka 32, wāpwile’tu kudya masobo makatampe wābela, kyaba kityetye wāfwa, mu mafuku 13 Kweji 6, 323 K.K.K. Mwenda mafuku, umbikalo wandi mukatampe wāabanibwa paná, mwaba ne mwaba wābikalwa na mudyavita wandi. Enka namino, mu bulopwe bumo bukatampe mwātamba malopwe aná āmininwe mwenda myaka na Umbikalo wa Loma. Umbikalo wa ntanda udingakene na mukuba wāendelele kufika ne mu 30 K.K.K. pāikele bulopwe bwa mfulo mu ano aná—bwa musuku wa bulopwe bwa Putoleme mu Edipito—kuponena mu makasa a Loma.
BULOPWE BUTYUMUNA NE KUSONSAKANYA
21. Danyele wālombwele amba “bulopwe bwa buná” i bwa muswelo’ka?
21 Danyele wāendelele na bushintuludi bwandi bwa nkishi wa mu kilotwa, amba: “Ebiya bulopwe bwa buná [kupwa kwa Babiloni, Mede-Peleshia, ne Ngidiki] bukekala bukomo’nka bwa kilonda, mwanda kilonda monka mo kityumwina bintu byonso bibesebibese, ne kunekenya bintu byonsololo, kadi kilonda mo kisonsakenya bintu byonso bino’bi, kikatyumuna bintu byonso bipindibipindi ne kwibisonsakanya.” (Danyele 2:40) Uno umbikalo wa ntanda wādi pamo bwa kilonda mu bukomo ne buninge bwao bwa kutyumuna—mukomo kupita imbikalo yekelekejibwe na nsahabu, ndalama, ne mukuba. Umbikalo wa Loma o wādi na buno bukomo.
22. Umbikalo wa Loma wādi pamo bwa kilonda mu muswelo’ka?
22 Loma wātyumwine Umbikalo wa Ngidiki, wēusonsakanya onso, ne bipindi bine byāshele ku umbikalo wa Mede-Peleshia, ne wa Babiloni wāmininina’byo kubyu. Wāipaya ne Yesu Kidishitu ku mutyi wa masusu mu 33 K.K., enka namino wabulwa bulēme ku Bulopwe bwa Leza bwaādi usapula. Loma wāpangapanga bana-babwanga ba Yesu mwanda wa kusaka kusonsakanya bwine Kidishitu bwabine. Kadi, bene Loma bonka bāonakanya Yelusalema ne tempelo yandi mu 70 K.K.
23, 24. Kutentekela pa Umbikalo wa Loma, i bika bikwabo byelekeja maulu a nkishi?
23 Maulu a kilonda a nkishi wālotele Nebukaneza keelekejapo’nka Umbikalo wa Loma, mhm, elekeja ne kulunguluka kwālungulukile politike yao. Ivwana bino binenwa bisonekelwe mu Kusokwelwa 17:10: “Ne balopwe nabo basamba-babidi; batano bo bapone kala, umo ukidi ponka; ino mukwabo kaīlepo; nanshi pa kwiya aye ukēkalanga kitatyi kityetye.” Yoano pa kwandika bino bishima, wādi muselwe bu musungi na bene Loma pa kisanga kya Patamosa. Balopwe batano baponene kala, nansha imbikalo ya ntanda, i Edipito, Ashidia, Babiloni, Mede-Peleshia, ne Ngidiki. Wa busamba—Umbikalo wa Loma—wādi ukibikele. Ino nao wādi wa kupona, penepa mulopwe wa busamba-bubidi mu myaba yādi ikwetwe na Loma nandi kamone kwimana. Lelo uno umbikalo wa ntanda wādi wa kwikala umbikalo’ka?
24 Beletanye ye wādi mwaba wa mu bwikike bwa kungala ne kushika kwa Umbikalo wa Loma. Ino mu mwaka wa 1763, wāikala ke Umbikalo wa Beletanye—Beletanya wādi ubikele pa majiba asamba-abidi. Mu 1776 mabundi ao 13 a mu Amerika ēpa bwanapabo mwanda wa kubunda Matanda Mekutyile Umbumo a Amerika (États-Unis d’Amérique). Mwenda myaka, Beletanye ne États-Unis bāpwana ke bamo, mu mavita ne mu ndoe. Enka namino, kwilunga kwa Angeletele ne Amerika kwābutula umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi mu bupolofeto bwa Bible. Nao wāikala pamo’nka bwa Umbikalo wa Loma na “bukomo’nka bwa kilonda,” wingidija lupusa lukomo bwa kilonda. Maulu a kilonda a nkishi wa mu kilotwa i Umbikalo wa Loma ne umbikalo wa ntanda umo pabidi wa Angeletele-Amerika.
KUSOBAKANA KEKWIJE KUTYUMUKA
25. Le Danyele wānene kika pa binyantyilo ne mana a nkishi?
25 Danyele wālombwele monka Nebukaneza amba: “Mo wamwena [binyantyilo] ne mana, a kipindi kya dilongo dya umbumbi ne kipindi kikwabo kya kilonda, bulopwe bukekala bukalañanibwe; ino kukekala mu abo bwa bukomo bwa kilonda, mwanda ubamone kilonda kisobakane na dilongo dinekenye. Ino mwendele mana a ku [binyantyilo] mwādi kipindi kya kilonda ne kipindi kya dilongo, e mo bukekadila bulopwe, pamopamo bukomo ne pamopamo butyumuka. Kabidi wamwene kilonda kisobakane na dilongo dinekenye, mwanda bakesobakanyanga abo bene na lukunwa lwa bantu, inoko kebakelamikapo umo ku mukwabo, ehe, pamo’nka na kilonda kekisobakanibwapo na dilongo.”—Danyele 2:41-43.
26. Bulopwe bwelekejibwe na binyantyilo ne mana bwamwekele kitatyi’ka?
26 Kwilonda kwa imbikalo ya ntanda yelekejibwe na bipindi pala pala bya nkishi wālotele Nebukaneza i kushilwile ku mutwe kufika ne ku binyantyilo. Bine i kyendele’mo binyantyilo ne mana a “kilonda kisobakane na dilongo dinekenye” ekale kwelekeja kuseka na lufu kwa mfulo kwa bulopwe bwa muzo wa muntu bwādi bunenwe kwikala’ko mu “kitatyi kya ku mfulo.”—Danyele 12:4, NW.
27. (a) I myanda’ka ya ntanda yelekejibwe na binyantyilo ne mana a kilonda kisobakane na dilongo? (b) Lelo mana dikumi a nkishi elekeja bika?
27 Ku ñanjilo kwa myaka katwa ka 20, Umbikalo wa Beletanye wadi mubikale muntu umo pa baná pano panshi. Imbikalo mikwabo ya mu Bulaya koku nayo ibikele pa midiyo ne midiyo ya bantu. Ino Divita I dya Ntanda dyālupula bisumpi bya mizo pa kyaba kya imbikalo. Divita II dya Ntanda pa kupwa, po pene byālungulukila’ko. Mushipiditu wa kufwila ntanda wātama, ne kibalwa kya mizo pano pa ntanda kyēlundila’ko byamalwa. Mana dikumi a nkishi elekeja imbikalo mikatampe ne malopwe onso adi’ko, mwanda mu Bible kibalwa dikumi kishintulula kyaba kimo butuntulu bwa bya ntanda.—Dingakanya na Divilu 34:28; Mateo 25:1; Kusokwelwa 2:10.
28, 29. (a) Kukwatañana na Danyele, dilongo dyelekeja bika? (b) I kika kikokeja kunenwa pa kusobakana kwa kilonda na dilongo?
28 Pano byotudi mu “kitatyi kya ku mfulo,” ketudi nanshi ku binyantyilo bya nkishi. Imbikalo imo yelekejibwe na binyantyilo ne mana a kilonda kisobakane na dilongo idi pamo bwa kilonda—na lupusa lupite kipimo nansha lwa kasusu. Mikwabo nayo idi bwa dilongo. Namani? Danyele i mudingakanye dilongo na “lukunwa lwa bantu.” (Danyele 2:43) Nansha dilongo, dilupukile’ko lukunwa lwa muntu, byodikalanga dityumuka, ino malopwe adingakene na kilonda ekalanga kyaba ne kyaba evwana binena bantu bitupu basaka nabo dyabo diwi dikale kutelekwa mu imbikalo ibabikele. (Yoba 10:9) Ino kekudipo kwilamata pamo kwa buludiki bwa lupusa lupite kipimo na bantu bitupu—monka kemukokejejapo kilonda kwilunga na dilongo. Bine pakonakanibwa uno nkishi, ntanda ikekala miladike bibesebibese mu myanda ya politike!
29 Lelo kwilala kwa binyantyilo ne mana ko kukalengeja nkishi yense akulankane? Lelo i bika bisa kufikila nkishi?
KANKETENKETE KA MWIKO!
30. Lombola kanketenkete ka kilotwa kya Nebukaneza.
30 Ivwana kanketenkete ka kilotwa. Danyele wālombwele mulopwe amba: “Byo wādi utala wamona ne ku dibwe dilamuka kwampikwa maboko, dyakupila nkishi’wa pa [binyantyilo byandi bya] kilonda ne dilongo, ino dyatyumuna’o bipindibipindi. Ebiyampe kadi kilonda, ne dilongo, ne mukuba, ne ndalama, ne nsahabu, byalalakanibwa pamo bibesebibese, byaalamuka’nka bwa bikose bya pa bipudilo bya bushipo; ino luvula lwebisela, ne ko byaya jimejime; ino dibwe dyakupile nkishi’wa dyaalamuka ke lūlu lukatampe, lwaala ntanda yonso.”—Danyele 2:34, 35.
31, 32. I bika byālailwe bitala pa kipindi kya mfulo kya kilotwa kya Nebukaneza?
31 Bupolofeto bukyendelela na kushintululwa’mba: “Mu mafuku a boba balopwe Leza wa mūlu ukemika bulopwe kebukonakanibwapo nansha patyetye, nansha bulopwe bwine bwabo kupityila ku bantu bangi, ehe; ino bukatyumuna bipindibipindi ne kukubija malopwe ano’a onsololo, kadi bukemananga nyeke. Ino wamona dibwe dilamuka mu lūlu dyampikwa kutengwa na makasa, kadi dyatyumuna bipindibipindi kilonda’kya, ne mukuba, ne dilongo, ne ndalama, ne nsahabu; Leza mukatampe wamuyukija mulopwe kyokya kikafika kumeso’kwa; kabidi kilotwa i kya binebine ne nshintulwilo yakyo i ya bine’tu.”—Danyele 2:44, 45.
32 Nebukaneza wāsangala pa kuvulujibwa kilotwa kyandi ne pa kushintulwilwa’kyo, wāitabija’mba bine Leza wa Danyele ye ‘Mfumwandya balopwe, Musokodi wa bifibwe.’ Penepo mulopwe wāpa Danyele ne bapwani nandi Bahebelu basatu bitenta bikatampe mu mingilo. (Danyele 2:46-49) Lelo ‘nshintulwilo yabine’ ya Danyele idi na buluji’ka mu ano mafuku?
‘LŪLU LUBAALA NTANDA YONSO’
33. I ku “lūlu” lwepi kulamukile “dibwe,” nadyo dyālamukile’ko muswelo’ka ne kitatyi’ka?
33 Pāfudile “bitatyi bitungwe bya mizo” mu Kweji 10, 1914, “Leza wa mūlu” wāshimikile Bulopwe bwa mūlu, wābikika Yesu Kidishitu, wandi Mwana mushingwe-māni, bu “Mulopwe wa balopwe, Mfumwandya bamfumu.” * (Luka 21:24, NW; Kusokwelwa 12:1-5; 19:16, MB) Nanshi ke makasa a bantupo, i bukomo bwa Leza bo bulamwine “dibwe”—Bulopwe bwa Meshiasa—ku “lūlu” lwa bubikadi bwa diulu ne ntanda bwa Yehova. Uno umbikalo wa mūlu udi mu makasa a Yesu Kidishitu, upelwe na Leza kubulwa kufwa. (Loma 6:9; 1 Temote 6:15, 16) O mwanda buno bulopwe “bwa Mfumwetu [Leza], ne bwa Kidishitu wandi”—kilomboji kya bubikadi bwa diulu ne ntanda bwa Yehova—kebukapityilapo ku muntu ungi, ehe. Bukemananga nyeke ne nyeke.—Kusokwelwa 11:15.
34. I kika kinenenwa amba Bulopwe bwa Leza i bubutulwe “mu mafuku a boba balopwe”?
34 Buno Bulopwe i bubutulwe “mu mafuku a boba balopwe.” (Danyele 2:44) Balopwe bano ke enkapo boba belekejibwe na mana dikumi a nkishi, i ne boba bene bāelekejibwe na bipindi bya kilonda, mukuba, ndalama, ne nsahabu. Nansha byādi umbikalo wa Babiloni, wa Peleshia, wa Ngidiki ne wa Loma ke mipite kala bu imbikalo ya ntanda, ino yabo nkoka yāsheleshele’ko yādi ikidi’ko mu 1914. Umbikalo wa Otomane wa bwine Tirki papo ukibikele mwaba wa Babiloni, imbikalo ya mizo nayo koku ikingila mu Peleshia (Iran), mu Ngidiki ne mu Loma, mwipata mwa Itadi.
35. “Dibwe” dikakupila nkishi kitatyi’ka, ne ukavingwa muswelo’ka?
35 Bulopwe bwa mūlu bwa Leza busa kukupila panopano nkishi wa kyelekejo ku binyantyilo. Penepo malopwe onso elekejibwe na uno nkishi akatyumunwa bipindibipindi, onso ne koaya jimejime. Bine, ku “divita dya difuku dikatakata dya Leza, Mwinebukomobonso,” dino “dibwe” dikakupila ne kukulankanya nkishi ke bukula, ebiya luvula lwa kimpumpu kya Leza lukakombeleja’ye pamo’nka bwa bikose bya pa kipudilo. (Kusokwelwa 16:14, 16) Penepo, Bulopwe bwa Leza bukekala ke umbikalo ubikele “ntanda yonso,” pamo bwa dibwe dibaile ke lūlu lukatampe lwadile ntanda yonso.—Danyele 2:35.
36. I kika kitelelwa Bulopwe bwa Meshiasa bu umbikalo wa lonso?
36 Bulopwe bwa Meshiasa, nansha byobudi bwa mūlu, ino bukatandabula lupusa lwabo pa umbuo onso ne kupungulwila madyese pa boba bonso ba kikōkeji bekele pano pa ntanda. Uno umbikalo i wa lonso, bulopwe “kebukonakanibwapo nansha patyetye,” nansha “kupityila ku bantu bangi, ehe.” “Bukemananga nyeke” ne nyekeke, mwanda abo kebudipo pamo bwa malopwe a bantu ba kufwa kubola. (Danyele 2:44) Lelo nobe wabulwa’po kwikala na dino dyese dya kubadilwa mu babikalwa babo bakekala’ko nyeke ne nyeke.
[Kunshi kwa dyani]
^ Tala Shapita 6 mu dino dibuku.
[Picture on page 62]
LE UBAJINGULULA BIKA?
• I imbikalo’ka ya ntanda yelekejibwe na bipindi pala pala bya nkishi mukatampe wa mu kilotwa kya Nebukaneza?
• I ngikadilo’ka ya ntanda yelekejibwe na binyantyilo ne mana a kilonda kisobakane na dilongo?
• I kitatyi’ka ne i ku “lūlu” lwepi lumo kulamukile “dibwe”?
• “Dibwe” dikakupila nkishi kitatyi’ka?
[Bipangujo bya Kifundwa]
[Kapango/Bifwatulo pa paje 63-67]
MULOPWE KALALA WASHIMIKA UMBIKALO
MPYANA wa mulopwe wa Babiloni ne kibumbo kyandi abanekenya bene Edipito bashidika ba Felo Neko, pa Kalekemishi mu Shidea. Bene Edipito pa kutyumunwa, abanyemena dya kunshi ku Edipito, bene Babiloni papo benda bebalonda tupolobela. Ino musapu utamba ku Babiloni ubaimika mwanā mulopwe wenda ulondañana. Musapu mwine i wa amba shandi Nabopolasala wafu. Nebukaneza washila bamudyavita bandi kiselwa kya kumuletela misungi ne bikwatwa, aye kaenda lubilo kukashikata pa lupona lwashiya shandi.
Enka namino, Nebukaneza wātentama pa lupona lwa Babiloni mu mwaka wa 624 K.K.K., wāikala ke mulopwe wa bubidi wa Umbikalo Umpya wa Babiloni. Mu myaka 43 ya kubikala kwandi, wāselele myaba yādi itādilwe na Umbikalo wa Ntanda wa Bene Ashidia, wātandabula bulopwe bwandi, wāyata kipindi ku Shidea dya kungala, ne ku Paleshitina dya kushika, kutūla ne kunshi ku mukalo na Edipito.—Tala pa kalata.
Nebukaneza wātūla Yuda ke bulolo bwandi mu mwaka wa buná wa kubikala kwandi (620 K.K.K.). (2 Balopwe 24:1) Myaka isatu pa kupita’po, Yuda wātomboka, wāfikija Yelusalema ku kutekelwa kasāla na Babiloni. Nebukaneza wāselela Yehoyakini, Danyele, ne misungi mikwabo ku Babiloni. Mulopwe wāsela ne bipungwa bimobimo bya mu tempelo ya Yehova. Wābikika Zedekia, mwanabo na shandya Yehoyakini, ke kyandi kilolo mu Yuda.—2 Balopwe 24:2-17; Danyele 1:6, 7.
Mafuku’po, Zedekia nandi wātomboka, wēlunga ku Edipito. Nebukaneza wātekela monka Yelusalema kasāla mu 607 K.K.K., wābundula nsakwa, wāsoka tempelo, wāonakanya ne kibundi. Wāipaya bana bonso ba Zedekia, wāsaba Zedekia meso, wāmukuta ne nkano, mwa kumuselela kwenda nandi ku Babiloni bu mukutwa. Nebukaneza wāsela bantu bavule bu misungi ne bipungwa byāshele mu tempelo wāenda nabyo ku Babiloni. “I enka namino’u Yuda wādi muselwe bu-misungi mu ntanda yandi.”—2 Balopwe 24:18–25:21.
Nebukaneza wānekenye kadi Tyila na kutekela kibundi kasāla—kasāla kālēle myaka 13 mituntulu. Mu bula bwa kano kasāla, mitwe ya bashidika bandi yādi “ke mabala” pa kupelulwa’yo na bilama-mitwe byabo, bipuji papo ke ‘bipoboke’ na kusela bingidilwa bya kūbaka nabyo pa kutekela kasāla. (Ezekyele 29:18) Ku mfulo, Tyila wākwatwa na bibumbo bya bene Babiloni.
Mulopwe wa Babiloni wādi sendwe wabinebine mu myanda ya divita. Mabuku amo, nakampata a mu Babiloni, amutela bu mulopwe moloke. Bisonekwa abyo kebinenepo patōkelela amba Nebukaneza wādi moloke, inoko mupolofeto Yelemia i munene amba Zedekia, nansha byaāikele kutomboka, shi wādi amba ‘wālupukile kwenda ku bamfumu ba mulopwe wa Babiloni,’ longa bāmutambwile biyampe. (Yelemia 38:17, 18) Nebukaneza pa kupwa konakanya Yelusalema wākwatakenye Yelemia na bulēme. Wāsoñanya pangala pa Yelemia amba: “Muyate umutale biyampe kokamulongapo nansha kimo kibi; umulonge monka mwakakunenena, enka nenki.”—Yelemia 39:11, 12; 40:1-4.
Nebukaneza, byaādi muludiki, kāijijepo kumona ngikadilo ne manwa ādi na Danyele ne bapwani nandi basatu—ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo—betwa pa majina a Kihebelu bu Hanania, Mishaele, ne Azadia. O mwanda wēbatūdile pa bitenta mu bulopwe bwandi.—Danyele 1:6, 7, 19-21; 2:49.
Nebukaneza wādi nakampata mutōtyi mwipāne wa Maladuke, leza mukata wa Babiloni. Bushindañani bwandi bonso wādi utelela’bo Maladuke. Wāubakile mu Babiloni matempelo a Maladuke, wēaneñenya ne kwianeñenya, ne makwabo mavulevule a bilezaleza bya bene Babiloni. Nkishi wa nsahabu wāshimikilwe mu dilungu dya Dula padi wātelele’ye Maladuke. Nebukaneza umweka bu wādi ukulupile bininge mu lubuko pa kuteakanya ñendo ya basola bandi.
Kadi Nebukaneza wēaninye pa kulongolola Babiloni, kibundi kya mpembwe mikata mu kyokya kitatyi. Nebukaneza wāpwile kūbaka mpembwe ya mikuku ibidi mikatampe yāshilwile shandi, wālonga kibundi ke mwipata mumweka bu kemubwanika muntu kutamba divita. Mulopwe wālongolola ndaku ya kala mu bukata mwa kibundi, wāūbaka ne ndaku ya bushipo ku kintu kya makilometele abidi dya kungala. Mungya mulombwela nsekununi, Nebukaneza wāubakile ne madimi ayela mūlu—kimo kya mu bya kwanwa bisamba-bibidi bya ntanda ya kala—mwanda wa kusangaja wandi mukaji mwine Mede wādi wabila ngulu ne mato a kwabo.
“Lelo kino ke Babiloni [kibundi] kikatampe kadi, kyo naubaka ami ke pakwikala pa bulopwe kadi, pa bukomo bwa bukomokomo bwami, ne kya ntumbo ya bulopwe bwami’ni, a?,” mo mwētumbikile mulopwe difuku dimo paādi unanga mu ndaku ya bulopwe mu Babiloni. “Penepo kinenwa [kyādi] kikidi mu kyakanwa kya mulopwe” kalubilubi kāmukwata. Wākomenwa kubikala myaka isamba-ibidi, wādya biyombo, monka mwānenene’kyo Danyele. Ku mfulo kwa kitatyi’kyo, bulopwe bwāalujibwa kudi Nebukaneza, wābikala kufika ne ku lufu lwandi mu 582 K.K.K.—Daniel 4:30-36.
LE UBAJINGULULA BIKA?
I bika byotukokeja kunena pa bwino bwa Nebukaneza bwa bu
• nsendwe mu divita?
• muludiki?
• mutōtyi wa Maladuke?
• mūbaki?
[Kalata]
(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)
UMBIKALO WA BABILONI
KALUNGA KATYILA
Yelusalema
Munonga wa Ufalete
Munonga wa Tigele
Nineva
Susa
Babiloni
Ulu
[Kifwatulo]
Babiloni, kibundi kya mpembwe mikata mu kyokya kitatyi
[Kifwatulo]
Mukishi wādi welekeja Maladuke
[Kifwatulo]
Madimi matumbe ayela mūlu a Babiloni
[Tabulo/Kifwatulo pa paje 56]
(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)
IMBIKALO YA NTANDA YA MU BUPOLOFETO BWA DANYELE
Nkishi mukatampe (Danyele 2:31-45)
BABILONIA tamba 607 K.K.K.
MEDE-PELESHIA tamba 539 K.K.K.
NGIDIKI tamba 331 K.K.K.
LOMA tamba 30 K.K.K.
UMBIKALO WA NTANDA WA ANGELETELE-AMERIKA tamba 1763 K.K.
NTANDA MIABANYE MU BYA POLITIKE mu kitatyi kya ku mfulo
[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 47]
[Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 58]
