Go na content

Go na table of contents

A Bigin èn a Fadon fu wan Bun Bigi Popki

A Bigin èn a Fadon fu wan Bun Bigi Popki

Kapitel Fo

A Bigin èn a Fadon fu wan Bun Bigi Popki

1. Fu san ede wi musu abi belangstelling gi wan situwâsi di ben kon tin yari baka di Kownu Nebukadnesar ben teki Danièl nanga tra sma go na ini katibo?

TIN yari pasa kaba sensi Kownu Nebukadnesar ben tyari Danièl nanga den tra „moro prenspari man fu a kondre” fu Yuda go na ini katibo na Babilon (2 Kownu 24:15). A yonkuman Danièl e dini na ini a paleisi fu a kownu te wan situwâsi e opo kon di de wan kefar gi a libi fu en. Fu san ede wi musu abi belangstelling gi a sani disi? Bika a fasi fa Yehovah Gado e kon ini a tori no wawan e kibri a libi fu Danièl nanga di fu trawan, ma a e sori wi so srefi den grontapumakti fu Bijbel profeititori di e kon a wan baka a trawan te go miti a ten fu wi.

WAN KOWNU E TANAPU NA FESI WAN MUILEK PROBLEMA

2. O ten Nebukadnesar ben kisi en fosi profeiti dren?

2 „Na ini a di fu tu yari fu a kownuwroko fu Nebukadnesar,” na so a profeiti Danièl ben skrifi, „Nebukadnesar ben kisi dren; èn en prakseri ben kon bruya, èn a no ben man fadon na sribi moro srefi” (Danièl 2:1). A sma di ben dren ben de Nebukadnesar, a kownu fu a Gran Kownukondre Babilon. Fu taki en leti, na ini 607 b.G.T. a ben tron a grontapu tiriman di Yehovah Gado ben gi en primisi fu pori Yerusalem nanga en tempel. Na ini a di fu tu yari di Nebukadnesar ben tiri leki grontapu tiriman (606/605 b.G.T.), Gado ben seni wan tumusi frede dren gi en.

3. Suma no ben man fruklari a dren fu a kownu, èn san Nebukadnesar ben du tapu dati?

3 A dren disi ben bruya Nebukadnesar sote, taki a no ben man sribi. A no de fu taki dati a ben wani sabi san a dren disi ben wani taki. ¡Ma a makti kownu ben frigiti a dren! Dati meki a ben seni kari den towfruman, den lukuman nanga den bonuman fu Babilon kon èn a ben aksi den, taki den ben musu fruteri san ben de a dren èn den ben musu fruklari en. Den no ben man fruklari a dren. A man di den no ben man du dati ben meki Nebukadnesar atibron so kefalek, taki a ben gi wan komando fu „kiri ala den koniman fu Babilon”. A komando disi ben sa meki taki a profeiti Danièl ben kon na fesi a sma di ben kisi a wroko fu kiri den koniman. Fu san ede? Bika en nanga den dri Hebrew kompe fu en — Hananya, Misaèl nanga Asarya — ben de na mindri den sma di den ben e si leki den koniman fu Babilon.​—Danièl 2:2-14.

DANIÈL E PURU DEN NA INI A BANAWTU

4. (a) Fa Danièl ben kon sabi san ben de a dren fu Nebukadnesar èn san a ben wani taki? (b) San Danièl ben taki fu gi Yehovah Gado grani?

4 Baka di Danièl ben yere san ben de a reide fu na ogri-ati komando fu Nebukadnesar, dan „Danièl srefi ben go na inisei èn ben aksi kownu fu gi en ten, spesrutu fu man fruklari en gi kownu”. A ben kisi primisi fu dati. Danièl ben drai go baka na en oso, èn en nanga den dri Hebrew mati fu en ben begi èn ben aksi „a Gado fu hemel sari-ati fu a kibritori disi ede”. A srefi neti dati, Yehovah ben tyari a kibritori fu a dren kon na krin gi Danièl na ini wan fisyun. Nanga tangi na ati, Danièl ben taki: „Meki a nen fu Gado kisi blesi fu ten di no skotu, iya, te ten di no skotu, bika koni nanga makti — na en abi den. Èn a e kenki ten nanga pisi ten, a e puru kownu èn e poti kownu, a e gi koni na den koniwan èn sabi na den wan di abi a koni fu man si sani krin. A e tyari den dipi sani èn den sani di kibri kon na krin, bika a sabi san de na ini dungru; èn na en leti e tan trutru.” Danièl ben prèise Yehovah fu a sortu inzicht dati.​—Danièl 2:15-23.

5. (a) Fa Danièl ben gi Yehovah grani di a ben de na fesi a kownu? (b) Fu san ede a fruklari fu Danièl de prenspari gi wi na ini a ten disi?

5 A dei na baka, Danièl ben go na Ariok, na edeman fu den waktiman di ben kisi a wroko fu kiri den koniman fu Babilon. Di Ariok ben yere taki Danièl ben man fruklari a dren, dan a ben tyari en esi-esi go na kownu. Sondro fu teki a grani gi ensrefi, Danièl ben taigi Nebukadnesar: „Wan Gado de na hemel di de wan Sma di e tyari kibritori kon na krin, èn a meki Kownu Nebukadnesar kon sabi san o pasa na ini a lasti pisi fu den dei.” Danièl ben de klariklari fu tyari kon na krin no wawan san na a tamara fu a Gran Kownukondre Babilon, ma fu fruteri syatu so srefi fu sani di o feni presi na grontapu, bigin nanga a ten fu Nebukadnesar te go miti a ten fu wi èn te na a ten baka dati.​—Danièl 2:24-30.

DANIÈL E MEKI KOWNU MEMRE A DREN BAKA

6, 7. San ben de a dren di Danièl ben tyari kon na prakseri gi a kownu?

6 Nebukadnesar ben arki heri bun di Danièl ben fruklari: „Èn yu, o kownu, ben e si, èn ¡luku! wan bun bigi popki ben de. A popki dati, di ben bigi èn di ben brenki srefisrefi, ben tanapu fesi yu, èn a fasi fa a ben de, ben gi fu frede. Fu a popki disi, en ede ben de fu soifri gowtu, en borsu nanga den anu fu en ben de fu solfru, en bere nanga den bowtu fu en ben de fu kopro, den futu fu en ben de fu isri, wan pisi fu en gronfutu ben de fu isri èn wan tra pisi fu tokotoko. Yu ben tan luku te leki wan ston ben koti puru, no nanga anu, èn a ben naki a popki na en gronfutu fu isri èn fu tokotoko, èn ben masi den. Wantewante na isri, a tokotoko, a kopro, a solfru nanga a gowtu, alamala makandra, ben masi èn ben kon tron leki a karu buba fu a presi pe den e masi karu na zomer èn a winti ben tyari den gowe so taki sma no ben feni no wan pisi fu den moro. Èn fu a ston di ben naki a popki, a ben kon tron wan bigi bergi èn ben furu heri grontapu.”​—Danièl 2:31-35.

7 ¡A ben musu de trutru wan span sani gi Nebukadnesar fu yere fa Danièl ben tyari a dren kon na krin! ¡Ma wakti! A libi fu den koniman fu Babilon no ben sa lasi soso efu Danièl ben sa fruklari a dren tu. Danièl ben taki gi ensrefi èn gi den dri Hebrew mati fu en di a ben taki: „Disi na a dren, èn san a wani taki wi sa fruteri na fesi kownu.”​—Danièl 2:36.

WAN KOWNUKONDRE DI DE TUMUSI APARTI

8. (a) Suma noso san na a ede fu gowtu soleki fa Danièl ben fruklari? (b) O ten na ede fu gowtu ben kon de?

8 „Èn yu, o kownu fu den kownu, yu di a Gado fu hemel gi a kownukondre, a makti, nanga a krakti, nanga a grani èn di na ini en anu a gi den meti fu a sabana nanga den kriaturu di e frei na hemel, awansi o pe den manpikin fu libisma e tan, èn di a poti leki tiriman fu den alamala, yusrefi de na ede fu gowtu” (Danièl 2:37, 38). Den wortu disi ben abi fu du nanga Nebukadnesar, baka di Yehovah ben gebroiki en fu pori Yerusalem na ini 607 b.G.T. Disi de so, bika den sma di den ben poti leki kownu na ini Yerusalem ben de fu a lin fu David, a salfu kownu fu Yehovah. Yerusalem ben de a mamafoto fu Yuda, na agersi kownukondre fu Gado di ben e prenki a soevereiniteit fu Yehovah na heri grontapu. Nanga a pori fu a foto dati na ini 607 b.G.T., dan na agersi kownukondre disi fu Gado ben kon na wan kaba (1 Kroniki 29:23; 2 Kroniki 36:17-21). Den grontapumakti di e kon a wan baka a trawan èn di den metaal pisi fu a popki ben prenki, ben kan tiri heri grontapu now sondro taki na agersi kownukondre fu Gado ben sa kon na mindri. Leki na ede fu gowtu, a moro prenspari metaal di sma ben sabi na ini owruten, Nebukadnesar ben abi a grani fu pori a kownukondre dati fu di a ben pori Yerusalem.​—Luku „Wan Fetiman-kownu E Bow Wan Gran Kownukondre”, na tapu bladzijde 63.

9. San na ede fu gowtu ben prenki?

9 Nebukadnesar, di ben tiri 43 yari langa, ben de edeman fu a lin fu kownu di ben tiri a Gran Kownukondre Babilon. Nabonidus, a masra fu en umapikin, nanga Evil-Merodak, en moro owru manpikin, ben de na ini tu. A lin fu kownu dati ben tan moro leki 43 yari, te leki a dede fu Bèlsasar, a manpikin fu Nabonidus, na ini 539 b.G.T. (2 Kownu 25:27; Danièl 5:30). So bun, na ede fu gowtu fu a popki na ini a dren no ben prenki Nebukadnesar wawan, ma a heri lin fu kownu fu Babilon.

10. (a) Fa a dren fu Nebukadnesar ben sori taki a Grontapumakti Babilon no ben sa tan? (b) San a profeiti Yesaya ben taki na fesi fu a sma di ben o teki Babilon abra? (c) Na sortu fasi Medo-Persia ben de moro mendri leki Babilon?

10 Danièl ben taigi Nebukadnesar: „Baka yu, wan tra kownukondre sa opo, di no de so tranga leki yu” (Danièl 2:39). Wan kownukondre di a borsu nanga anu fu solfru fu a popki ben prenki, ben sa teki abra fu a lin fu kownu fu Nebukadnesar. So wan 200 yari fosi dati, Yesaya ben taki fu a kownukondre disi na fesi èn ben gi a nen srefi fu a kownu di ben o de leki a winiman fu en — Sirus (Yesaya 13:1-17; 21:2-9; 44:⁠24–45:7, 13). Disi ben de a Gran Kownukondre Medo-Persia. Ala di Medo-Persia ben seti wan tumusi moi libimakandra di no ben de moro mendri leki di fu a Gran Kownukondre Babilon, toku den ben agersi a kownukondre dati nanga solfru, wan metaal di abi moro mendri waarde leki gowtu. A ben de moro mendri leki a Grontapumakti Babilon fu di den no ben abi a grani fu pori Yuda, na agersi kownukondre fu Gado nanga en mamafoto na Yerusalem.

11. O ten a lin fu kownu fu Nebukadnesar ben kon na wan kaba?

11 So wan 60 yari baka di Danièl ben fruklari a dren, a ben si a kaba fu a lin fu kownu fu Nebukadnesar. Danièl ben de drape na a neti fu 5/6 oktober 539 b.G.T., di a legre fu Medo-Persia ben teki Babilon abra, di ben gersi taki sma no ben man wini en, èn di den ben kiri Kownu Bèlsasar. Nanga a dede fu Bèlsasar, a gowtu ede fu a popki na ini a dren — a Gran Kownukondre Babilon — ben kon na wan kaba.

WAN KOWNUKONDRE E FRI KATIBOMAN

12. Fa a komando di Sirus ben gi na ini 537 b.G.T. ben abi wini gi den Dyu di ben de na ini katibo?

12 Na ini 539 b.G.T. Medo-Persia ben teki a presi fu a Gran Kownukondre Babilon leki a moro prenspari grontapumakti. Di Darius a Mediasma ben abi 62 yari, dan a ben tron a fosi tiriman fu a foto Babilon di den ben teki abra (Danièl 5:30, 31). Fu wan syatu pisi ten, dan en nanga Sirus a Persiasma ben tiri a Gran Kownukondre Medo-Persia makandra. Di Darius dede, dan Sirus ben tron a wan-enkri edeman fu a Gran Kownukondre Persia. Gi den Dyu na ini Babilon, a tirimakti fu Sirus ben wani taki fu kon fri fu katibo. Na ini 537 b.G.T., Sirus ben gi wan komando di ben gi pasi meki den Dyu katiboman na ini Babilon drai go baka na a mamakondre fu den èn bow Yerusalem nanga a tempel fu Yehovah baka. Ma na agersi kownukondre fu Gado no ben seti baka na ini Yuda nanga Yerusalem.​—2 Kroniki 36:22, 23; Esra 1:1-2:2a.

13. San a borsu nanga anu fu solfru fu a popki na ini a dren fu Nebukadnesar ben prenki?

13 A borsu nanga anu fu solfru fu a popki na ini a dren ben prenki a lin fu kownu fu Persia di ben bigin nanga Sirus a Bigiwan. A lin fu kownu dati ben tan moro leki 200 yari. Sma e denki taki Sirus dede di a ben de na wan srudatifeti na ini 530 b.G.T. Fu so wan 12 kownu di ben kon baka en na tapu a kownusturu fu a Gran Kownukondre Persia, seiker tu fu den ben handri bun nanga a pipel fu Yehovah di A ben teki leki en pipel. Wán fu den ben de Darius I (Persiasma) èn a trawan ben de Artakserkses I.

14, 15. Sortu yepi Darius a Bigiwan nanga Artakserkses I ben gi den Dyu?

14 Darius I ben de a di fu dri kownu na ini a lin fu kownu fu Persia baka Sirus a Bigiwan. Den tu di ben de na en fesi ben de Kambises II nanga en brada Bardia (noso kande wan sma fu Medo-Persia di ben e du leki a ben de priester èn di ben nen Gaumata). Na a ten di Darius I, di sma ben sabi tu leki Darius a Bigiwan, ben kon na tapu a kownusturu na ini 521 b.G.T., a wroko fu bow a tempel baka na ini Yerusalem ben tapu. Di Darius ben feni a dokumenti di ben abi a komando fu Sirus, na ini a presi pe den e kibri historia sani na Ekbatana, dan a ben du moro leki fu opo a wroko dati baka nomo na ini 520 b.G.T. A ben gi so srefi moni fu a monikisi fu kownu fu bow a tempel baka.​—Esra 6:1-12.

15 A tra tiriman fu Persia di ben horibaka gi den muiti di den Dyu ben du fu meki sani kon bun baka, ben de Artakserkses I, di ben tron kownu baka en papa Ahasferos (Serkses I) na ini 475 b.G.T. Artakserkses ben kisi a dreiginen Longimanus bika en reti-anu ben langa moro en kruktu-anu. Na ini a di fu 20 yari fu en tiri na ini 455 b.G.T., a ben gi Nehemia, a Dyu di ben kanti win gi en, a makti fu tron granman fu Yuda èn fu bow den skotu fu Yerusalem baka. A sani disi ben marki a bigin fu den ’seibitenti yariwiki’ di skrifi na ini a di fu 9 kapitel fu Danièl èn ben de a fondamenti fu den ten fu a kon nanga a dede fu a Mesias, noso Krestes, Yesus fu Nasaret.​—Danièl 9:24-27; Nehemia 1:1; 2:1-18.

16. O ten èn nanga sortu kownu a Grontapumakti Medo-Persia ben kon na wan kaba?

16 A lastiwan fu den siksi kownu di ben kon baka Artakserkses I na tapu a kownusturu fu a Gran Kownukondre Persia, ben de Darius III. En tirimakti ben kon na wan kaba wantronso na ini 331 b.G.T. di a ben lasi wan bigi lasi fu Aleksander a Bigiwan na Gaugamela, krosibei Ninifei fu owruten. A lasi disi ben tyari wan kaba kon na a Grontapumakti Medo-Persia di den ben agersi nanga a solfru pisi fu a popki fu a dren fu Nebukadnesar. A makti di ben musu kon ete ben moro bigi tapu son kontren, ma moro mendri tapu tra kontren. Disi de krin fu si te wi e arki a fruklari fu a dren fu Nebukadnesar di Danièl e gi moro fara.

WAN KOWNUKONDRE​—A BIGI, MA MORO MENDRI

17-19. (a) Sortu grontapumakti a bere nanga den bowtu fu kopro ben prenki, èn o bigi en tirimakti ben de? (b) Suma ben de Aleksander III? (c) Fa a Grikitongo ben kon tron wan internationaal tongo, èn gi sortu sani a ben de heri bun?

17 Danièl ben taigi Nebukadnesar taki a bere nanga den bowtu fu a bun bigi popki ben de „wan tra kownukondre, wan di fu dri, fu kopro, di o tiri heri grontapu” (Danièl 2:32, 39). A di fu dri kownukondre disi ben sa kon, baka Babilon nanga Medo-Persia. Neleki fa kopro abi moro mendri waarde leki solfru, na so a nyun grontapumakti disi no ben sa de so bigi leki Medo-Persia, fu di a no ben sa kisi no wan grani leki a wan fu fri a pipel fu Yehovah. Ma a kownukondre di den e agersi nanga kopro ben sa „tiri heri grontapu” èn e sori na so wan fasi taki a ben sa de moro bigi leki Babilon noso Medo-Persia. San den tru tori fu historia e sori fu a grontapumakti disi?

18 Syatu baka di Aleksander III, di ben lobi makti srefisrefi, ben kisi a kownusturu fu Masedonia na ini 336 b.G.T., di a ben abi 20 yari, a ben bigin nanga wan feti fu wini kondre. Fu di a ben wini furu feti leki srudati, meki den ben kari en Aleksander a Bigiwan. Ala di a ben e wini a wan feti baka a trawan, dan a ben e tan go na ini a kontren fu Persia. Di a ben wini Darius III na ini a feti fu Gaugamela na ini 331 b.G.T., dan a Gran Kownukondre Persia ben bigin fadon èn Aleksander ben seti Grikikondre leki a nyun grontapumakti.

19 Baka di Aleksander ben wini na Gaugamela, dan a ben go doro fu teki den mamafoto fu Persia abra, namku Babilon, Susa, Persepolis nanga Ekbatana. Baka di a ben poti den tra pisi fu a Gran Kownukondre Persia na ondro en makti, dan a ben go doro fu wini teki kondre abra te go na ini a westsei fu India. A ben meki Griki kolonie na ini den kondre di a ben teki abra. Na so a Grikitongo nanga a Griki kulturu ben panya go na ini a heri kownukondre. Te yu luku en bun, dan a Gran Kownukondre Grikikondre ben kon moro bigi leki iniwan tra gran kownukondre di ben waka na en fesi. Soleki fa Danièl ben taki na fesi, dan a kownukondre di den e agersi nanga kopro ’ben tiri heri grontapu’. Wan bakapisi fu dati ben de taki a Grikitongo (Koine) ben kon tron wan internationaal tongo. A ben sori fu de wan tongo di de tumusi bun fu skrifi den Kresten Griki Buku fu Bijbel èn fu prati a bun nyunsu fu a Kownukondre fu Gado, bika a de wan tongo di man taki sani soifri.

20. San ben pasa nanga a Gran Kownukondre Grikikondre baka a dede fu Aleksander a Bigiwan?

20 Aleksander a Bigiwan ben libi aiti yari nomo leki grontapu tiriman. Ala di Aleksander ben yongu ete, a ben abi soso 32 yari nomo, toku a ben kon siki baka wan bigi fesa èn a dede 13 yuni 323 b.G.T. Baka ten den ben prati a bigi gran kownukondre fu en na ini fo kontren èn na ibri kontren wán fu den legre-edeman fu en ben e tiri. So bun, fu a wan bigi kownukondre, fo kownukondre ben kon di a Gran Kownukondre Rome te fu kaba ben teki abra krinkrin. A grontapumakti di den e agersi nanga kopro ben tan te leki 30 b.G.T., di a lastiwan fu den fo kownukondre disi — a lin fu kownu fu Ptolemeus di ben tiri na ini Egipti — ben fadon te fu kaba ini na anu fu Rome.

WAN KOWNUKONDRE DI E MASI ÈN E BROKO SANI NA PISIPISI

21. San Danièl ben taki fu „a di fu fo kownukondre”?

21 Danièl ben go doro nanga a fruklari fu en fu a popki na ini a dren: „Èn fu a di fu fo kownukondre [baka Babilon, Medo-Persia nanga Grikikondre], a sa tranga leki isri. Fu di isri e masi èn e miri ala tra sani, na so, neleki isri di e broko ala sani na pisipisi, a sa masi èn broko srefi ala den wan disi na pisipisi” (Danièl 2:40). Nanga en krakti èn a man di a man broko sani na pisipisi, a grontapumakti disi ben sa de leki isri — moro tranga leki den gran kownukondre di den ben prenki nanga gowtu, solfru noso kopro. A Gran Kownukondre Rome ben de so wan makti.

22. Fa a Gran Kownukondre Rome ben gersi isri?

22 Rome ben masi a Gran Kownukondre Grikikondre èn ben broko en na pisipisi èn ben teki den fikapisi fu den grontapumakti Medo-Persia nanga Babilon krinkrin abra. Sondro fu sori lespeki gi a Kownukondre fu Gado di Yesus Krestes ben meki bekènti, Rome ben kiri en na wan pina-udu na ini 33 G.T. Fu ben man broko a tru Krestendom na pisipisi, dan Rome ben frufolgu den disipel fu Yesus. Boiti dati, den Romesma ben pori Yerusalem nanga en tempel na ini 70 G.T.

23, 24. San den futu fu a popki e prenki moro, boiti a Gran Kownukondre Rome?

23 Den isri futu fu a popki na ini a dren fu Nebukadnesar no ben e prenki a Gran Kownukondre Rome wawan, ma so srefi a politiek makti di ben sa opo kon fu Rome. Luku den wortu disi di skrifi na Openbaring 17:10: „Seibi kownu de: feifi fadon, wán de, a trawan no kon ete, ma te a kon, a musu tan wan syatu pisi ten.” Di na apostel Yohanes ben skrifi den wortu disi, dan den Romesma ben hori en na ini katibo na a èilanti Patmos. Den feifi kownu noso grontapumakti di ben fadon ben de Egipti, Asiria, Babilon, Medo-Persia, nanga Grikikondre. A di fu siksi — a Gran Kownukondre Rome — ben de na makti ete. Ma a ben musu fadon tu, èn a di fu seibi kownu ben sa opo kon fu wan fu den kontren di Rome ben teki abra. Sortu grontapumakti dati ben sa kan de?

24 Ingrisikondre ben de wan pisi fu a noord-westsei pisi fu a Gran Kownukondre Rome. Ma na ini a yari 1763, a ben kon tron a Gran Kownukondre Ingrisikondre — na Ingrisikondre di ben tiri den seibi se. Na ini 1776, den 13 Amerkan kolonie fu en ben fruklari taki den de srefidensi so taki den ben man seti den Verenigde Staten fu Amerkankondre. Ma wan tu yari na baka, Ingrisikondre nanga den Verenigde Staten fu Amerkankondre ben tron patna na ini ten fu orloku èn na ini ten fu vrede. Na so na Anglo-Amerkan wrokomakandra ben kon de leki a di fu seibi grontapumakti fu Bijbel profeititori. Neleki a Gran Kownukondre Rome, na so a sori fu de „tranga leki isri” fu di a e sori en makti na wan fasi di sma ben kan agersi nanga isri. So bun, den isri futu fu a popki na ini a dren na a Gran Kownukondre Rome nanga a tu-pisi Anglo-Amerkan grontapumakti.

WAN SWAKI MOKSI SANI

25. San Danièl ben taki fu den gronfutu nanga futufinga fu a popki?

25 Danièl ben taigi Nebukadnesar baka dati: „Èn soleki fa yu si taki den gronfutu nanga den futufinga fu wan pisi ben de wan pisi fu a tokotoko fu wan patu-bakriman, èn fu wan pisi ben meki fu isri, a kownukondre srefi sa sori fu abi pratifasi, ma wan pikin pisi fu a tranga fu na isri sa sori fu de na ini en, fu di, soleki fa yu ben si, na isri ben moksi nanga a tokotoko. Èn ini a tori fu den futufinga, a meki di den meki wan pisi fu isri èn wan pisi fu tokotoko: a kownukondre sa sori fu de tranga na wan sei èn na a tra sei a sa sori fu de swaki. Soleki fa yu ben si taki isri ben moksi nanga tokotoko: den sa moksi densrefi nanga den bakapikin fu a libisma famiri; ma den sa sori taki den no e tan na makandra, a wan na a trawan, neleki fa isri no e moksi ensrefi nanga tokotoko.”​—Danièl 2:41-43.

26. O ten a tirimakti di den gronfutu nanga futufinga ben prenki e sori ensrefi?

26 A kon di a wan grontapumakti ben kon baka a trawan èn di den difrenti pisi fu a popki na ini a dren fu Nebukadnesar ben e prenki, ben bigin na a ede èn ben saka te go doro den futu. A no de fu taki dati den gronfutu nanga den futufinga fu „isri [di] ben moksi nanga a tokotoko” ben sa prenki a lasti libisma tiri di ben sa sori ensrefi èn di ben sa de na ini „a ten fu a kaba”.​—Danièl 12:4.

27. (a) Sortu situwâsi na grontapu den gronfutu nanga futufinga fu isri di moksi nanga tokotoko e prenki? (b) San den tin futufinga fu a popki e prenki?

27 Na a bigin fu a di fu 20 yarihondro, a Gran Kownukondre Ingrisikondre ben tiri moro leki di fu fo pisi fu den sma na grontapu. Tra gran kownukondre fu Europa ben abi milyunmilyun sma so srefi na den ondro. Ma a Fosi Grontapufeti ben abi leki bakapisi taki grupu nâsi ben opo kon na presi fu gran kownukondre. Baka a di fu Tu Grontapufeti, a sani disi ben e pasa moro esi. O moro a lobi di sma lobi den kondre ben kon moro bigi, o moro a nomru fu nâsi na grontapu ben gro srefisrefi. Den tin futufinga fu a popki e prenki ala den sortu makti nanga tiri dati di de na a srefi pisi ten, bika a nomru tin na ini Bijbel sontron wani taki wan sani na grontapu di no e mankeri noti.​—Teki gersi Exodus 34:28; Mateus 25:1; Openbaring 2:10.

28, 29. (a) San a tokotoko ben prenki soleki fa Danièl ben taki? (b) San wi kan taki fu a moksi di isri moksi nanga tokotoko?

28 Now di wi de na ini „a ten fu a kaba”, wi doro na den gronfutu fu a popki. Son wan fu den tirimakti di den gronfutu nanga futufinga fu isri moksi nanga tokotoko fu a popki ben prenki, tranga leki isri — e tiri leki wan diktator noso nanga ogri-ati. Trawan de leki tokotoko. Na sortu fasi? Danièl ben taki dati a tokotoko ben abi fu du nanga „den bakapikin fu a libisma famiri” (Danièl 2:43). Ala di tokotoko, di den bakapikin fu a libisma famiri meki fu dati, no tranga, toku tirimakti di yu kan agersi nanga isri èn di ben gwenti fu tiri, ben fruplekti fu arki moro nanga moro na a gewoon pipel di wani bepaal gi den tiri di e tiri den (Yob 10:9). Ma strak tiri nanga a gewoon pipel no e tan na makandra — neleki fa isri nanga tokotoko no e kon de wan. ¡Na a ten te a popki e kon na en kaba, dan fu tru grontapu sa prati na politiek sei!

29 ¿A pratifasi na ini den gronfutu nanga futufinga sa meki a heri popki fadon? San o pasa nanga a popki?

¡WAN KEFALEK HEIMARKI!

30. Taki fu a heimarki fu a dren fu Nebukadnesar.

30 Luku a heimarki fu a dren. Danièl ben taigi a kownu: „Yu ben tan luku te leki wan ston ben koti puru, no nanga anu, èn a ben naki a popki na en gronfutu fu isri èn fu tokotoko, èn ben masi den. Wantewante na isri, a tokotoko, a kopro, a solfru nanga a gowtu, alamala makandra, ben masi èn ben kon tron leki a karu buba fu a presi pe den e masi karu na zomer èn a winti ben tyari den gowe so taki sma no ben feni no wan pisi fu den moro. Èn fu a ston di ben naki a popki, a ben kon tron wan bigi bergi èn ben furu heri grontapu.”​—Danièl 2:34, 35.

31, 32. San den ben taki na fesi ini a tori fu a lasti pisi fu a dren fu Nebukadnesar?

31 A profeititori e go moro fara fu fruklari: „Na ini den dei fu den kownu dati, a Gado fu hemel sa opo wan kownukondre di noiti no sa kisi pori. Èn a kownukondre srefi no sa gi na no wan tra pipel. A sa broko ala den kownukondre disi na pisipisi èn tyari wan kaba kon na den, èn ensrefi sa tan te ten di no skotu, soleki fa yu ben si taki fu a bergi wan ston ben koti puru, no nanga anu, èn [taki] a ben masi na isri, a kopro, a tokotoko, a solfru nanga a gowtu. A bigi Gado ensrefi meki bekènti na kownu san sa pasa baka dati. Èn a dren tru, èn a fruklari fu en de getrow.”​—Danièl 2:44, 45.

32 Di Nebukadnesar ben frustan taki Danièl ben memre a dren fu en èn taki a ben fruklari a dren, dan a ben erken taki soso a Gado fu Danièl ben de „wan Masra fu den kownu nanga wan Sma di e tyari kibritori kon na krin”. A kownu ben gi Danièl nanga den dri Hebrew kompe fu en posisi fu bigi frantiwortu tu (Danièl 2:46-49). Ma san Danièl en ’fruklari di de getrow’ wani taki na ini a ten disi?

’WAN BERGI E FURU GRONTAPU’

33. Fu sortu „bergi” a „ston” ben koti puru, èn o ten èn fa disi ben pasa?

33 Di „den fasti ten fu den nâsi” ben kon na wan kaba na ini oktober 1914, dan „a Gado fu hemel” ben seti a hemel Kownukondre fu di a ben poti en salfu Manpikin, Yesus Krestes, na tapu a kownusturu leki a „Kownu fu den kownu nanga Masra fu den masra” (Lukas 21:24; Openbaring 12:1-5; 19:16). * So bun, a ben de nanga a krakti fu Gado èn no nanga anu fu libisma taki a „ston”, a Mesias Kownukondre, ben koti puru fu a „bergi” fu na universeel soevereiniteit fu Yehovah. A hemel tiri disi de na ini anu fu Yesus Krestes, a sma di Gado gi libi sondro fu man dede moro (Romesma 6:9; 1 Timoteus 6:15, 16). Fu dati ede, a „kownukondre [disi] fu wi Masra [Gado] èn fu en Krestes” — wan fasi fu sori na universeel soevereiniteit fu Yehovah — no sa gi abra na no wan tra sma. A sa tan fu têgo.​—Openbaring 11:15.

34. Fa a ben du kon taki a Kownukondre fu Gado ben gebore „na ini den dei fu den kownu dati”?

34 A geborte fu a Kownukondre ben feni presi „na ini den dei fu den kownu dati” (Danièl 2:44). Disi no ben de den kownu wawan di den tin futufinga fu a popki ben prenki, ma so srefi den wan di na isri, kopro, solfru nanga gowtu pisi fu a popki ben agersi. Ala di den Gran Kownukondre Babilon, Persia, Grikikondre nanga Rome no ben de moro leki grontapumakti, toku pisi fu den ben de ete na ini 1914. A Torku Otoman Gran Kownukondre ben abi a kontren fu Babilon na ini en makti na a ten dati, èn den tiri fu kondre ben e tiri na ini Persia (Iran) nanga Grikikondre nanga Rome, Italiakondre.

35. O ten a „ston” sa naki a popki, èn o finifini a pori di a popki sa kisi sa de?

35 Heri esi a hemel Kownukondre fu Gado sa naki na agersi popki na den futu fu en. Leki wan bakapisi fu dati, ala den kownukondre di a e prenki, sa broko na pisipisi èn sa tyari kon na wan kaba. Fu tru, na „a feti fu a bigi dei fu Gado na Almaktiwan”, a „ston” dati sa naki na so wan tranga fasi di e masi sani, taki a popki sa miri kon tron puiri èn a bigi winti fu Gado sa wai en puru neleki a karu buba fu wan presi pe den e masi karu (Openbaring 16:14, 16). Dan, neleki a ston di ben gro kon tron wan bergi èn ben furu grontapu, na so a Kownukondre fu Gado sa tron a bergi di e tiri „heri grontapu”.​—Danièl 2:35.

36. Fu san ede wi kan kari a Mesias Kownukondre wan tranga tiri?

36 Ala di a Mesias Kownukondre de na hemel, toku a sa gebroiki en makti gi a grontapu fu wi, so taki ala den sma di e libi na grontapu èn di e gi yesi sa kisi blesi. A tiri disi di sa tan „noiti no sa kisi pori” noso „gi na . . . wan tra pipel”. Tra fasi leki den kownukondre fu libisma tiriman di kan dede, „ensrefi sa tan te ten di no skotu”, fu têgo (Danièl 2:44). Meki a de so, taki yu abi a grani fu de wan fu den sma di sa de na ondro a tiri dati fu têgo.

[Futuwortu]

^ paragraaf 33 Luku kapitel 6 fu a buku disi.

SAN YU BEN KON FRUSTAN?

• Sortu grontapumakti den difrenti pisi fu a bun bigi popki fu a dren fu Nebukadnesar e prenki?

• Sortu situwâsi na grontapu den gronfutu nanga den tin futufinga fu isri di moksi nanga tokotoko e prenki?

• O ten èn fu sortu „bergi” a „ston” ben koti puru?

• O ten a „ston” sa naki a popki?

[Aksi fu a tori disi]

[Faki/Prenki na tapu bladzijde 63-67]

WAN FETIMAN-KOWNU E BOW WAN GRAN KOWNUKONDRE

A KROONPRINS fu Babilon nanga en legre e masi den legre fu Farao Neikow fu Egipti na Karkemis na ini Siria. Den Egiptisma di lasi a feti, lowe go na zuidsei na a sei fu Egipti èn den Babilonsma e hari go na den baka. Ma wan boskopu di komoto na Babilon e dwengi a prins di wini a feti fu tapu nanga a hari di a e hari go na baka den Egiptisma. A nyunsu na taki en papa, Nabopolasar, dede. Nebukadnesar e libi den legre-edeman fu en nanga a frantiwortu fu tyari den katiboman nanga den sani di den ben fufuru kon baka, èn esi-esi a e drai go baka na oso èn e teki a presi fu en papa na tapu a kownusturu di no ben abi no wan sma leki kownu na tapu.

Na so Nebukadnesar ben kon na tapu a kownusturu fu Babilon na ini a yari 624 b.G.T. èn ben tron a di fu tu tiriman fu a Nyun Gran Kownukondre Babilon. Na ini den 43 yari di a ben tiri, a ben teki den kontren abra di a Grontapumakti Asiria ben abi na ondro en makti wan ten èn ben meki en kontren kon moro bigi fu di a ben teki Siria abra na noordsei fu en kontren èn Palestina na westsei fu en kontren te go miti a grens fu Egipti.​—Luku a karta.

Na ini a di fu fo yari fu en tirimakti (620 b.G.T.), Nebukadnesar ben meki Yuda leki en vasal-kownukondre (2 Kownu 24:1). Dri yari na baka, na opo di Yuda ben opo ensrefi teige Babilon ben meki taki Babilon ben lontu Yerusalem. Nebukadnesar ben teki Yoyakim, Danièl nanga tra sma leki katiboman go na Babilon. A kownu ben tyari so srefi wan tu fu den wrokosani fu a tempel fu Yehovah gowe. A ben meki Sedekia, na omu fu Yoyakim, tron a vasal-kownu fu Yuda.​—2 Kownu 24:2-17; Danièl 1:6, 7.

Wan pisi ten baka dati, Sedekia ben opo ensrefi tu teige Babilon èn ben meki wan frubontu nanga Egipti. Nebukadnesar ben lontu Yerusalem baka èn na ini 607 b.G.T., a ben broko a skotu fu Yerusalem, ben bron a tempel èn ben pori a foto. A ben kiri ala den manpikin fu Sedekia èn ben breni Sedekia baka dati èn ben tai en fu tyari en leki strafuman go na Babilon. Nebukadnesar ben tyari a moro bigi pisi fu a pipel go na ini katibo èn ben tyari den tempel wrokosani di ben tan abra go na Babilon. „Na so Yuda ben komoto na en gron go na ini katibo.”​—2 Kownu 24:18–25:21.

Nebukadnesar ben teki Tirus abra tu fu di a ben lontu a foto — a lontu di a ben lontu a foto disi ben tan 13 yari langa. Na a ten di den ben lontu a foto, den ede fu den srudati „ben kon krebi” fu a griti di den helm ben e griti, èn den skowru fu den „ben griti kon piri” fu a tyari di den ben e tyari wrokosani fu gebroiki dati fu bow sani fu lontu a foto (Esekièl 29:18). Te fu kaba, Tirus ben gi ensrefi abra na den legre fu Babilon.

Soleki fa a sori, dan a kownu fu Babilon ben de wan srudati di ben abi koni taktik fu feti. Son buku, spesrutu den wan di de fu Babilon, e taki so srefi fu en leki wan regtfardiki kownu. Ala di den Buku fu Bijbel no e taki krinkrin taki Nebukadnesar ben de regtfardiki, toku a profeiti Yeremia ben taki dati ala di Sedekia ben opo ensrefi teige Babilon, toku den ben o handri eerlijk nanga en ’efu a ben sa komoto go na den prins fu a kownu fu Babilon’ (Yeremia 38:17, 18). Èn baka a pori fu Yerusalem, Nebukadnesar ben handri Yeremia nanga lespeki. A kownu ben gi komando ini a tori fu Yeremia: „Teki en èn iti ai luku en èn no du en no wan ogri kwetikweti. Ma soleki a sa taigi unu, na so unu musu du tu.”​—Yeremia 39:11, 12; 40:1-4.

Leki wan tiriman, Nebukadnesar ben man si esi den bekwaamfasi nanga den sani di Danièl nanga den dri kompe fu en — Sadrak, Meisak nanga Abedneikow — di ben abi den Hebrew nen Hananya, Misaèl nanga Asarya, ben man du. Fu dati ede a kownu ben gebroiki den na ini frantiwortu posisi na ini en kownukondre.​—Danièl 1:6, 7, 19-21; 2:49.

Nebukadnesar ben e anbegi Marduk spesrutu, a moro prenspari gado fu Babilon. A kownu ben gi Marduk a grani fu ala den feti di a ben wini. Na ini Babilon a ben bow den tempel fu Marduk nanga furu tra tempel fu den gado fu Babilon èn ben meki den kon moi. A popki fu gowtu di den ben meki na a lagipresi fu Dura kande gi abra na Marduk. Èn soleki fa a sori, dan Nebukadnesar ben frutrow tranga na tapu lukuman-wroko te a ben e teki sreka fu go na feti.

Nebukadnesar ben e meki bigi taki a ben meki Babilon kon bun baka, a foto di ben abi a moro bigi skotu na a ten dati. Fu di a ben go doro fu klari den kefalek bigi tranga skotu fu a foto di en papa ben bigin bow, dan Nebukadnesar ben meki a mamafoto gersi wan foto di sma no man wini. A kownu ben meki wan owru paleisi kon bun baka di ben de na ini a foto èn ben bow wan zomer paleisi so wan tu kilometer moro fara na noordsei. Fu kowru na ati fu en koningin fu Media, di ben e angri fu den pikin bergi nanga busi fu a kondre pe a gebore, dan soleki fa sma e taki, dan Nebukadnesar ben bow den dyari di e anga — wan sani di sma e si leki wan fu den seibi wondru fu a grontapu fu owruten.

„¿A no disi na a bigi Babilon di misrefi bow gi a kownu oso, nanga a tranga fu mi makti èn gi a wartifasi fu mi mayesteiti?”, na so a kownu ben meki bigi wan dei di a ben e koiri na ini a kownu paleisi fu Babilon. „A wortu ben de ete na ini a mofo fu kownu”, di a ben lasi en frustan. A no ben man tiri seibi yari langa èn ben nyan grasi, neleki fa Danièl ben taki na fesi. Na a kaba fu a pisi ten dati, a kownukondre ben seti kon bun baka gi Nebukadnesar, di ben tiri te leki a dede fu en na ini 582 b.G.T.​—Danièl 4:30-36.

SAN YU BEN KON FRUSTAN?

San wi kan taki fu Nebukadnesar leki

• wan srudati di ben abi koni taktik fu feti?

• wan tiriman?

• wan anbegiman fu Marduk?

• wan bowman?

[Karta]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a buku)

A GRAN KOWNUKONDRE BABILON

REDI SE

Yerusalem

Eufraatliba

Tigrisliba

Ninifei

Susa

Babilon

Ur

[Prenki]

Babilon, a foto di ben abi a moro bigi skotu fu en ten

[Prenki]

A draak ben de wan simbôl fu Marduk

[Prenki]

Den barinen dyari fu Babilon di anga

[Schema/​Prenki na tapu bladzijde 56 di e tyari sani kon na krin]

(Efu yu wani si pe den sani disi skrifi, luku a buku)

GRONTAPUMAKTI NA INI A PROFEITITORI FU DANIÈL

A bun bigi popki (Danièl 2:31-45)

BABILON fu 607 b.G.T.

MEDO-PERSIA fu 539 b.G.T.

GRIKIKONDRE fu 331 b.G.T.

ROME fu 30 b.G.T.

ANGLO-AMERKAN GRONTAPUMAKTI fu 1763 G.T.

WAN GRONTAPU DI PRATI NA POLITIEK SEI na ini a ten fu a kaba

[Prenki di e tapu heri bladzijde 47]

[Prenki di e tapu heri bladzijde 58]