Shapita wa Busamba

Kusokola Kifibwe kya Mutyi Mukatakata

1. I kika kyāfikile Mulopwe Nebukaneza, ne i kilupule bipangujo’ka?

 YEHOVA wālekele Mulopwe Nebukaneza ekale muludiki wa ntanda yonso. Byaādi mulopwe mukatampe wa Babiloni, wādi na bupeta bwa ntanda ne miseke, bidibwa bya majina, ndaku mikatakata—byonso’tu byaādi usaka ku ngitu wādi nabyo. Ino na mu kukopa kwa diso wāfwijibwa bumvu. Ñeni ya Nebukaneza yājina, wāikala pamo bwa nyema wa ntanda! Wāfundulwa ku meza a bulopwe ne mu kipango kya kibikelo, kashikete mu ntanda, udya biyombo bwa ñombe mulume. I kika kyāmufikije ku ano malwa? Ne i kika kinenenwa amba uno mwanda witutala ne batwe?—Dingakanya na Yoba 12:17-19; Musapudi 6:1, 2.

MULOPWE WATUMBIJA MWINE MUKATAKATA MWINE

2, 3. Mulopwe wa Babiloni wādi usaka bantu bandi balonge bika, ne i muswelo’ka waādi umwene Leza Mwine Mukatakata Mwine?

² Nebukaneza wāpwile’tu kujokelejibwa ñeni yandi yājinine, wātuma mu ntanda yandi yonso musapu mukatampe wa lusango lwa bintu byāmufikile. Yehova wāpa mupolofeto Danyele bukomo bwa mushipiditu, wāsoneka nsekununi ya bino bintu pampikwa kilubo. Ishilula namino amba: “Nebukaneza mulopwe kudi bantu bonsololo, ne mizo ne ndimi, bekalanga panopanshi ponsololo; ndoe imupebwe mingimingi. Ami na’mba i biyampe ko ndi kulaija biyukeno ne bingelengele byalonga Leza Mukatakata Mwine ko ndi. I! biyukeno byandi bukatampe’byo! I! bingelengele byandi bukomokomo’byo! Bulopwe bwandi i bulopwe bwa kulādilamo nyeke ne nyeke, ne bufumu bwandi i bwa ku lukongo ku lukongo.”—Danyele 4:1-3.

 ³ Bantu ba Nebukaneza bādi bekele “panopanshi ponsololo”—mwanda umbikalo wandi wādi na matanda mavule, kisengele onso asonekelwe mu Bible. Mulopwe wānena pangala pa Leza wa Danyele amba: “Bulopwe bwandi i bulopwe bwa kulādilamo nyeke ne nyeke.” Bine, bino binenwa byātumbije Yehova mu Umbikalo wa Babiloni monso! Kadi, uno i musunsa wa bubidi wālombwelwe Nebukaneza amba Bulopwe bwa Leza kasuku kabo bo bwa endaenda, bukemana “nyeke.”—Danyele 2:44.

4. Yehova wāshilwile “biyukeno ne bingelengele” namani pa mwanda utala Nebukaneza?

⁴ I ‘biyukeno’ka ne bingelengele’ka’ byālongele “Leza Mukatakata Mwine”? I bishilule na myanda yātene mulopwe mwine isekunwinwe amba: “Ami Nebukaneza nādi ngikele talala nyā mu njibo yami, ne kumona biyampe biyampe byonka mu ndaku yami. Ebiyampe nalota kilotwa kyanenga moyo; kadi mifwatakanyo ya pa butanda bwami, ne bimonwa bya ku kamitwe byami, byamvutakanya.” (Danyele 4:4, 5) Lelo mulopwe wa Babiloni wālongele bika pa kino kilotwa kyāmuvutakenye ñeni?

5. Nebukaneza wāmwene Danyele muswelo’ka ne mwanda waka?

⁵ Nebukaneza wāityije ba tunangu ba Babiloni, wēbasapwila kilotwa. Ino yō, bākankalwa! Bākomenwa komenwē kuleta nshintulwilo yakyo. Nsekununi ibweja’ko amba: “Kumfulo Danyele watwela kumeso ami, wa dijina dya bu-Beleteshazale, mungya dijina dya wami leza; kadi mudi aye mudi mushipiditu wa baleza bakola; kadi nasapula kilotwa kumeso andi.” (Danyele 4:6-8) Dijina dyādi ditwa Danyele mu kipango i dya bu Beleteshazale, ebiya leza wa bubela witwa na mulopwe bu “wami leza” padi i Bela nansha Nebo, pakwabo Maladuke. Nebukaneza wādi utōta bilezaleza bivule, o mwanda wāmwene Danyele bu muntu udi na “mushipiditu wa baleza bakola.” Kadi Mulopwe i mutele Danyele bu “mwine wa bambuki” mwanda wa kitenta kyandi kya bu mbikavu wa bantu ba tunangu bonso ba Babiloni. (Danyele 2:48; 4:9; dingakanya na Danyele 1:20.) Bine, Danyele  muntu wa kikōkeji kālekelepo nansha dimo mutōtelo wa Yehova mwanda wa kwaka majende.—Levi 19:26; Kupituluka 18:10-12.

MUTYI MULAMULA

6, 7. Ubwanya kushintulula namani bintu byāmwene Nebukaneza mu kilotwa kyaālotele?

⁶ I bika byālotele mulopwe wa Babiloni bilengeja moyo? “I enka namino byādi bimonwa kukamitwe kwami pa butanda bwami”; ye Nebukaneza wādi unena, “namona, talangapo bidi, mutyi umbukata mwa panopanshi, kabidi bula bwao bwādi bulampe byamwiko. Mutyi watama, ne kukoma wakoma, ino bula bwao bwafika ne mūlu, ne kumweka kwao kumfulo kwine kwa panopanshi ponsololo. Mani ao ādi a buya, ne bipa byao bya ntanda ne miseke; wādi upana bidībwa ku bonsololo; banyema ba muntanda bādi badya munshi mwa mwemba wao, ne byoni bya mūlu byaikala mu misambo yao, ne ngitu yonsololo yadishibwa ku ao.” (Danyele 4:10-12) Mungya nsekununi, Nebukaneza wāfumikilwe mitondo mikatampe ya Lebanona, wāswa’yo, ko kwenda wāenda kukeimona, wāsela’ko ne mbao yayo imo wēileta mu Babiloni. Ino kashā wādi kamwene mutyi udingakene na uno wa mu kilotwa kyandi. Wādi mupuñame byamwiko “umbukata mwa panopanshi,” umweka pano panshi ponso, kadi mupe bipa bivulevule, upāna bidibwa ku bipangwa byonso.

⁷ Nebukaneza wāmwene bintu bikwabo mu kilotwa, mwanda wābwejeje’ko amba: “Namona mu bimonwa bya kukamitwe kwami pa butanda bwami, ino talapo bidi, mulami [kadi ukola utūka mūlu]. Waela lubila lukatampe kanena namino amba: Shindai mutyi’wa, posolai misambo yao, kūkulai mani ao, ne kukusakanya bipa byao, banyema bafunduke munshi mwao, ne byoni ku misambo yao. Inoko shiai’nka kitako kya miji yao kete panshi; kutai’o ne nkano ya kilonda ne mukuba, mu lumenya lwa panshi; amba ubombejibwe na lumé lwa mūlu, kadi kyaba kyao kikale  pamo na banyema ba mu biyombo bya panshi.”—Danyele 4:13-15.

8. Lelo “mulami” wādi ani?

⁸ Bene Babiloni bādi na milangwe yabo mungya mutōtelo wabo pa bipangwa bya ku mushipiditu biyampe ne bibi. Ino uno “mulami” nansha nzamu wa mūlu i ani? Byatelelwe bu ‘ukola,’ nanshi i mwikeulu moloke utuminwe na Leza. (Dingakanya na Mitōto 103:20, 21.) Langa bidi bipangujo byēipangwile Nebukaneza! I kika kishindilwa uno mutyi? Mwanda waka kitako kya miji kibakankajibwa kushipuka, kekikutwe’ko na nkano ya kilonda ne mukuba? Bine, kitako kyonkakyonka kidi na buluji’ka?

9. I bika byānene mulami, ne i bipangujo’ka biipangulwa?

⁹ Nebukaneza kābudilwepo kutenekwa pa kwivwana binenwa bikwabo bya mulami amba: “Ino mutyima wandi wa bu-muntu walamunwe, ne mutyima wa bunyema umupebwe; kabidi bitatyi bisamba-bibidi bipite pādi. Uno mwanda uno’u i pa kitūngo kya balami, ne kintu kidi pa kinenwa kya bakola; mwanda wa kunena’mba bōmi bayuke bidi, amba Mwine Mukatakata Mwine ubikalanga mu bulopwe bwa bantu, ne kupana’bo kudi yewa watōkelwe, shi i ani, shi i ani, ne kubikadija pa abo utabukile bukobakane ku bantu.” (Danyele 4:16, 17) Kitako kya miji kya mutyi kekidipo na mutyima wa muntu utwa munda mwakyo. Penepo i muswelo’ka ukokeja kitako kya miji kya mutyi kupebwa mutyima wa bunyema? “Bitatyi bisamba-bibidi” i myaka inga? Bino byonso bitala namani bubikadi bwa mu “bulopwe bwa bantu”? Na bubine, Nebukaneza wādi usaka kuyuka bino.

MUSAPU UMBI KUDI MULOPWE

10. (a) Mungya munenena Bisonekwa, mityi yelekejanga bika? (b) Mutyi mukatakata welekeja bika?

¹⁰ Danyele pa kwivwana kilotwa, wātulumukile bidi, kupwa wāivwana moyo. Nebukaneza pa kumunena ashintulule’kyo, uno mupolofeto wanena’mba: “Mfumwami, kilotwa kikale ku boba bakushikwa, ne nshintulwilo yakyo  ku boba bakinkwa nobe. Mutyi’wa o wamona, utama ne kukoma, . . . ; ye abewa, abe mulopwe, ubatama, ubaalamuka kodi mukomo; mwanda bukatampe bobe bubabaye, bubafika ne mūlu, ne bumfumu bobe kumfulo ya panopanshi.” (Danyele 4:18-22) Mu Bisonekwa, mityi ikokeja kwelekeja bantu, balopwe, ne malopwe. (Mitōto 1:3; Yelemia 17:7, 8; Ezekyele, shapita 31) Ne Nebukaneza nandi mo monka, ‘wātamine ke mukomo,’ pamo’nka bwa mutyi mulampe wa mu kilotwa kyandi, wāikala ke mutwe wa umbikalo wa ntanda. Ino ‘bufumu bufikile ne ku mfulo ya pano panshi’ i kubadila’mo ne bulopwe bonsololo bwa bantu, bwelekejibwe na mutyi mukatampe. Nanshi uno mutyi welekeja bubikadi bwa diulu ne ntanda bwa Yehova, nakampata mu kubikala kwabo pano panshi ponso.—Danyele 4:17.

11. Kilotwa kya mulopwe kilombola namani amba mulopwe wādi wa kwikijibwa bya malwa?

¹¹ Kwikijibwa kwa malwa kwādi kutengele Nebukaneza. Danyele ubweja’ko pa uno mwanda’mba: “Ino mulopwe byāmona mulami [kadi ukola utūka] mūlu, kanena’mba: Shindai mutyi’wa, onakanyai’o, inoko shia kitako kya miji yao panshi, ne na lukano lwa kilonda ne mukuba, mu lumenya lwa ntanda, kuleka’o ubombe lumé lwa mūlu, kadi kyaba kyao kikale pamo ne banyema ba muntanda, poso’nka bitatyi bisamba-bibidi bipitepo; kwine kuno’ku ko kushintulula, abe mulopwe, kabidi i kitūngo kya Mwine Mukatakata Mwine, kyafika pa mfumwami mulopwe.” (Danyele 4:23, 24) Bine, kyādi kilomba bukankamane pa kusaka kusapwila mulopwe mukatampe uno musapu!

12. I bika byādi bya kufikila Nebukaneza?

¹² I bika byādi bya kufikila Nebukaneza? Langa’po kyaālongele pa kwivwana Danyele ubweja’ko amba: “Ukapingwa ku bantu, ne kīkalo kyobe kīkekala na banyema ba muntanda, kadi ukadishibwa biyombo bwa bañombe, ne kukabombwa ne lumé lwa mūlu, ne bitatyi bisamba-bibidi bikapita pōdi poso’nka uyuke’mba Mwine Mukatakata Mwine ubikala mu bulopwe bwa bantu, ne kupana’bo ku yewa  watōkelwe, shi i ani, shi i ani.” (Danyele 4:25) I bimweke patōka amba nansha ke bamfumu ba mu kipango kya Nebukaneza bene kebādipo mwa kulekela ‘kumupanga umbukata mwa bantu.’ Le babimunye nansha bakumbi bādi ba kumukwatakanya? Ehe, mwanda Leza wātungile kitungo amba Nebukaneza ukashikata “ne banyema ba muntanda,” udya biyombo.

13. Kitenta kya Nebukaneza kya bu mulopwe wa ntanda kyādi kya kwikala namani mungya mulombwela kilotwa kya mutyi?

¹³ Monka mwātetelwe mutyi, Nebukaneza wādi wa kufundulwa pa bulopwe bwa ntanda—ino kakitatyi katyetye. Danyele wāshintulwile amba: “Mo basoñenya kushia kitako kya miji ya mutyi’wa; bulopwe bobe bukakwikadilako binebine, pokayukidija amba madiulu abikala.” (Danyele 4:26) Mu kilotwa kya Nebukaneza, kitako kya miji, kitelwa ne bu kishiki kya mutyi utetelwe kyādi kya kushala, nansha byokyādi kikutwe amba kyakashipuka. Ne “kitako kya miji” ya bulopwe bwa Babiloni nakyo mo monka, kyādi kya kushala, nansha byokyākutyilwe amba kyakatubuluka mu bula bwa “bitatyi bisamba-bibidi.” Kitenta kyandi kya bu mulopwe wa ntanda kyādi kya kwikala pamo bwa kishiki kikutwe. Kyādi kya kulamibwa kibwane kufika ne bikapwa bitatyi bisamba-bibidi. Yehova wādi wa kwikilama kutyina amba muntu nansha umo wakapingakena Nebukaneza mu bula bwa kino kitatyi bu mulopwe wa Babiloni, nansha wandi mwana witwa dya bu Evile-melodake byaāshele wendeja bintu bu mwepu.

14. Danyele wānene Nebukaneza kulonga bika?

¹⁴ Danyele wāsoñenye na bukankamane pangala pa byonso byālombwelwe bu bya kukafikila Nebukaneza amba: “A mulopwe, kukala-ñeni kwami kwitabijibwe kodi, kabidi [fundula bubi bobe na boloke, ne bukondame bobe na] kufwila lusa ku balanda; . . . kepabulwepo padi ndoe yobe ilēpejibwe.” (Danyele 4:27) Shi Nebukaneza wādi amba wālekele bilongwa byandi bibi bya kasusu ne mitatulo, longa kekubulwe padi byāmwikadile muswelo ungi. Mwanda kintu  kya myaka tutwa tubidi kunyuma, Yehova wāsakile konakanya bantu ba mu Nineva, mwipata mwa Ashidia, ino wāleka kwibonakanya mwanda wa mulopwe ne bantu bandi bēsāshile. (Yona 3:4, 10; Luka 11:32) Le Nebukaneza wa mitatulo nandi? Lelo wādi wa kushinta mashinda andi?

KUFIKIDILA KUBAJINJI KWA KILOTWA

15. (a) I mutyima wa muswelo’ka wāendelele kwikala nao Nebukaneza? (b) Bilembwa bisokola bika pa mwanda utala mingilo ya Nebukaneza?

¹⁵ Nebukaneza wāshele nyeke na mitatulo. Difuku dimo, papo ke papite makweji 12 na paālotele kilotwa, wādi unanga pa musaka wa ndaku, wenda wianya’mba: “Lelo kino ke Babiloni [kibundi] kikatampe kadi, kyo naubaka ami ke pakwikala pa bulopwe kadi, pa bukomo bwa bukomokomo bwami, ne kya ntumbo ya bulopwe bwami’ni, a?” (Danyele 4:28-30) Nimiloda ye wāshimikile Babiloni (Babele), ino Nebukaneza wāmuvwika ntumbo. (Ngalwilo 10:8-10) Mu bimo bya mu bilembwa byandi bya tumiketomiketo wisāsula’mo amba: “Ami’wa Nebukadeleza, Mulopwe wa Babiloni, mūbakuludi wa Esangila ne Ezida, mwanā Nabopolasala. . . . Mobo makomokomo a Esangila ne a Babiloni onso nakomeja ne kushimika dijina dya bulopwe bwami nyeke ne nyekeke.” (Archaeology and the Bible, na George Barton, 1949, paje 478-479) Kilembwa kikwabo kilombola amba wālongolwele matempelo kubwipi kwa 20, wēobakulula. “Mu bulopwe bwa Nebukaneza,” mungya munenena dibuku dimo (The World Book Encyclopedia), “Babiloni wāikele ke kimo kya mu bibundi bya ntumbo mu ntanda ya kala. Mu bilembwa byandi, katelele’mopo bintu bivule bya mavita andi, ino i musoneke pa mpangiko yandi ya lūbako ne mutyima waādi utele ku baleza ba mu Babiloni. Nebukaneza wāūbakile padi ne Madimi Ayela Mūlu mu Babiloni, kimo kya mu bya Kwanwa Bisamba-Bibidi bya Ntanda ya Kala.”

16. I kika kinenenwa amba Nebukaneza wādi pabwipi na kufwijibwa bumvu?

 ¹⁶ Nansha byādi bianya Nebukaneza wa mitatulo, ino wāfwijibwe bumvu. Nsekununi ya ku bukomo bwa mushipiditu inena’mba: “Penepo kinenwa [kyādi] kikidi mu kyakanwa kya mulopwe, kwapona diwi mūlu amba: A mulopwe Nebukaneza, i kudi abe ko kyesambilwa amba, bulopwe i bufunduke kodi. Ino ukapingwa ku bantu, ne kīkalo kyobe kikekala na banyema ba muntanda; kabidi ukadishibwa biyombo’nka bwa bañombe, ino bitatyi bisamba-bibidi bikapita podi, poso’nka uyuke bidi amba Mwine Mukatakata Mwine ubikala mu bulopwe bwa bantu, ne kupana’bo kudi yewa waswele, shi ani, shi i ani.”—Danyele 4:31, 32.

17. I bika byātene Nebukaneza wa mitatulo, ebiya wāponenena mu byamalwa’ka?

¹⁷ Ponka’po Nebukaneza wājimija ñeni. Wāpangwa mu bantu, kakadi biyombo “bwa bañombe.” I bine, Nebukaneza pa kupalukila mu banyema ba ntanda, kāshiketepo’tu kijabanda mu lumenya lwa biyombo pamo bwa aye udi kala mu paladisa, upitwa kalupēpo kayampe bukile bukya, mhm. Mwanda mu Irake wa dyalelo, mwine mutanwa masala a Babiloni, dyuba dikabanga dyafika ne pa ndingo 50°C mu myeji ya bushipo, kadi mashika nao atūkanga munshi mwa zelo mu buyo. Nebukaneza pa kulāla mafuku mu luno lupēpo, moya andi ālepa keadi pamo bwa masala a mikebo, ebiya mala andi ku minwe ne ku mana akubulwa kutyibwa nao ālepa’nka bwa mala a byoni. (Danyele 4:33) Bine, buno i bumvu bukatampe bwāfwijibwe mulopwe wa ntanda wa mitatulo!

18. Lupona lwa Babiloni lwāikele namani mu bula bwa bitatyi bisamba-bibidi?

¹⁸ Mu kilotwa kya Nebukaneza, mutyi mukatakata wāshindilwe, kitako kyao kyākutwa amba kyakashipuka, kufika’nka ne bikapwa bitatyi bisamba-bibidi. Nebukaneza nandi monka na monka, “wabikulwa ku kipona kyandi kya bulopwe” kitatyi kyāmubelekele Yehova bulubi. (Danyele 5:20) Kino kyāalamwine mutyima wa mulopwe, ao wādi wa bu muntu ke wa bu ñombe. Ino Leza wālamine lupona lwa  Nebukaneza kufika ne ku mfulo kwa bitatyi bisamba-bibidi. Mu kine kitatyi’kyo pādi paludika Evile-melodake, mwine ulangilwa bu wāshele bidi bu mutwe wa umbikalo, Danyele wādi wingila bu “muledi pa bubikavu bonsololo bwa Babiloni, ne kwikala mbikavu mukatampe pa bañeni bonso ba Babiloni.” Bapwani nandi basatu Bahebelu nabo bāendelele na kwingila mu myanda ya bubikavu. (Danyele 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Bano bamisungi baná bākungile’nka ne byājokejibwe Nebukaneza pa lupona bu mulopwe wa ñeni mibwane, uyukile amba “Mwine Mukatakata Mwine ubikala mu bulopwe bwa bantu, ne kupana’bo kudi yewa waswele, shi ani, shi i ani.”

KUJOKEJIBWA KWA NEBUKANEZA

19. Yehova pa kupwa kujokeleja Nebukaneza ñeni, i bika byāyukile uno mulopwe wa Babiloni?

¹⁹ Yehova wājokejeje Nebukaneza ñeni ku mfulo kwa bitatyi bisamba-bibidi. Mulopwe wāyuka Leza Mwine Mukatakata Mwine, kānena’mba: “Pa mfulo pa mafuku’a ami Nebukaneza natulula meso ami kūlu, ne kwivwanija kwami kwajokela ko ndi; penepo natōta Mwine Mukatakata Mwine namutendela ne kumulēmeka, aye wikalanga mūmi nyeke ne nyeke; mwanda bufumu bwandi i bufumu bwa nyeke na nyeke, ne bulopwe bwandi i ku lukongo ku lukongo. Kabidi bekadi bapanopanshi bonsololo batēlwa’nka bwa bitupu; ino uloñanga mwendele kiswa-mutyima kyandi mu kibumbo kya divita dya mūlu, ne umbukata bwa boba bekele panopanshi; kadi nansha umo ukōkeja kukankaja dikasa dyandi, nansha kumunena amba: Lelo kyolonga i kika le, a?” (Danyele 4:34, 35) I amo, Nebukaneza wāfikile pa kuyuka amba bine Mwine Mukatakata Mwine ye Mulopwe Mubikadi ubikele bulopwe bwa bantu.

20, 21. (a) Kukutululwa kwa nkano ya bilonda ku kitako kya miji kya mu kilotwa kwāfikidile muswelo’ka mu byobya byāfikile Nebukaneza? (b) I bika byāyukile Nebukaneza, lelo byonso’bya byāmwalamwine ke mutōtyi wa Yehova?

²⁰ Kujokela kwājokele Nebukaneza pa lupona lwandi, ko  kutalulwa kwātalwilwe nkano ya kilonda pa kitako kya miji ya mutyi. Aye mwine wānene pangala pa kujokejibwa kwandi amba: “Kyaba kimo kyonka’kya kwivwanija kwami kwajokela ko ndi; ino mwanda wa ntumbo ya bulopwe bwami, ne bulēme bwami ne kulelema byajokela ko ndi; kadi bakala-ñeni bami, ne bamfumu bami, balemēnena ko ndi, ebiyampe nakomejibwa mu bulopwe bwami, ne bukatampe butabuke kunengela bwalundwa ko ndi.” (Danyele 4:36) Shi kudi bamfumu ba mu kipango bāfutulwile mulopwe pa kubela’ye bulubi, pano bādi ‘bamukimba na mikeketo’ mwanda wa kumwingidila.

²¹ Bine, i “biyukeno ne bingelengele” bikatampe byālongele Leza Mwine Mukatakata Mwine! Kekudipo kitutulumuna shi mulopwe wa Babiloni mujokejibwe wānene amba: “Ami Nebukaneza natendela ne kuzunzula ne kulēmeka mulopwe wa mūlu; mwanda mingilo yandi yonsololo i ya binebine, ne mashinda andi malulame; kabidi boba bananga mu kwitatula aye ukōkeja kwibabandika.” (Danyele 4:2, 37) Inoko, kuno kwitabija kekwāikadijepo Nebukaneza bu Mujentaila mutōtyi wa Yehova.

LE KUDI BUKAMONI BWA BYA NTANDA?

22. I misongo’ka yobatelanga kudi bamo amba bo bulubi bwābelele Nebukaneza, ino i kika kyotufwaninwe kuyuka pa kwātambile bulubi bwandi?

²² Bamo banenanga amba bulubi bwābelele Nebukaneza i misongo ya bupumpi (lycanthropie). Dibuku dimo dya kiñanga dishintulula bishima dinena’mba: “LYCANTHROPIE . . . i kishima kitamba ku [lyʹkos], lupus, mpumpi; [anʹthro·pos], homo, muntu. Dino dijina dyapelwe misongo yobafwatakanya amba yalamunanga bantu ke banyema, beula kudila, kubuluka, ne kulonga bintu pamo bwa banyema. Bantu babela ino misongo divule balañanga amba abaalamuka ke bampumpi, bambwa, nansha bapushi; pakwabo bu bañombe, kifwa mwāikadile Nebukaneza.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de  chirurgiens, Paris, 1818, Volime 29, paje 246) Tuyukeno twa misongo ya bupumpi i twiifwane mpata na bintu byādi bilonga Nebukaneza pāmuvutakene ñeni. Misongo yandi ya ñeni yātambile mungya kitungo kya Leza, nanshi ke ya kulangilapo bu misongo kampanda mu iyukilwe.

23. I bukamoni’ka bwa bya ntanda bubingija amba Nebukaneza wābelele bulubi?

²³ Mwifundi John Goldingay utela bintu bivule bidingakene na kubela bulubi ne kujokejibwa kwa Nebukaneza. Kifwa, unena’mba: “Kapindi ka bilembwa bya tumiketomiketo kafunkila ku kujina kwa ñeni ya Nebukaneza, padi pakwabo i ku kalengwa ne ku kufunduka kwandi mu Babiloni.” Goldingay utela bilembwa bitwa bu “Yoba wa bene Babiloni” amba byo “bilombola bukamoni bwa kupebwa mfuto na Leza, misongo, kufwijibwa bumvu, kukimba nshintulwilo ya kilotwa kilengeja moyo, kulundulwa pamo bwa mutyi, kwelwa panja, kudya biyombo, kujimija kwivwanija, kwikala pamo bwa ñombe mulume, kutopejibwa mvula na Maladuke, mala koneka, moya kulepa, kukutwa nkano, ne kujokejibwa kwaājokejibwe katendela leza.”

BITATYI BISAMBA-BIBIDI BITUTALA NE BATWE

24. (a) Mutyi mulampe wāmwenwe mu kilotwa welekeja bika? (b) I bika byāimikilwe mu bula bwa bitatyi bisamba-bibidi, ne kwimikwa’kwa kwine kwāshilwile muswelo’ka?

²⁴ Nebukaneza wādi kyelekejo kya buludiki bwa ntanda, mwanda wāelekejibwe na mutyi mulampe. Ino vuluka, mutyi i buludiki, bubikadi bukatampe mpata, bupite kulampe kwine bwa mulopwe wa Babiloni. I kyelekejo kya bubikadi bwa diulu ne ntanda bwa Yehova, “Mulopwe wa mūlu,” nakampata mu muswelo obukabikala pano panshi. Kumeso kwa Yelusalema konakanibwa na bene Babiloni, bulopwe bwādi na kité mu Yelusalema, bubikalwe na Davida ne bampyana bandi bādi bashikata pa “lupona lwa Yehova,” bo bwādi bwelekeja bubikadi bwa Leza pano panshi. (1 Bilongwa 29:23) Leza aye mwine wālekele buno bubikadi,  bēbushinda, bēbukuta ne nkano mu 607 K.K.K., kitatyi kyaāingidije Nebukaneza wāile konakanya Yelusalema. Kubikala kwa bubikadi bwa Leza pano panshi kupityila ku bulopwe bwādi bubikala ba ku musuku wa Davida kwāimikilwe mu bula bwa bitatyi bisamba-bibidi. Lelo bino bitatyi bisamba-bibidi i myaka inga? Byāshilwile kitatyi’ka, ne byākafula kitatyi’ka?

25, 26. (a) “Bitatyi bisamba-bibidi” bitelelwa Nebukaneza byāijije myaka inga, ne mwanda waka ubalondolola nankyo? (b) Mu kufikidila kukatampe, i kitatyi’ka ne muswelo’ka wāshilwile “bitatyi bisamba-bibidi”?

²⁵ Mu mafuku ābelele Nebukaneza bulubi, “moya andi atam[ine] pamo’nka bwa masala a mukebo, ne mala andi’nka bwa mala a byoni.” (Danyele 4:33) Kino kyādi kitatyi kilampe, ke mu mafukupo asamba-abidi nansha mu mayenga asamba-abidi. Pa kino, malamuni pala pala anena’po amba i “bitatyi bisamba-bibidi,” makwabo amba “bitatyi bitungwe (biyukane)” nansha amba “byaba bya kitatyi.” (Danyele 4:16, 23, 25, 32) Mu bwalamuni bumo bwa Kingidiki kya Kala (Septante) patangwa amba “myaka isamba-ibidi.” “Bitatyi bisamba-bibidi” byādi bibalwa bu “myaka isamba-ibidi” na Jozefu mulembi wa mānga Muyuda wa mu myaka katwa kabajinji. (Antiquities of the Jews, Dibuku 10, Shapita 10, musango 6) Bafundi bamo ba Kihebelu batelanga bino “bitatyi” bu “myaka.” Malamuni amo (An American Translation, Today’s English Version) alamwine’byo amba i “myaka isamba-ibidi,” pamo ne bwalamuni bwa Bisonekwa Bitokele, kunshi kwa dyani.

²⁶ I kimweke patōka amba “bitatyi bisamba-bibidi” bya Nebukaneza i myaka isamba-ibidi. Mu bupolofeto, mwaka umo wijanga kintu kya mafuku 360, ko kunena amba mweji 12 ya mafuku 30 ku kweji ne kweji. (Dingakanya na Kusokwelwa 12:6, 14.) Nanshi “bitatyi bisamba-bibidi” bya mulopwe nansha myaka isamba-ibidi i mafuku 360 misungu 7, ko kunena amba mafuku 2520. Lelo tukanena bika pa mwanda utala kufikidila kukatampe kwa kino  kilotwa? Bino “bitatyi bisamba-bibidi” byāijije myaka mivule kupita’ko mafuku 2520 a butuku. Yesu wālombwele’kyo mu binenwa byandi, amba: “Yelusalema ukanyantwanyantwa [na mizo, poso myaka ya mizo] ibwaninine.” (Luka 21:24) Kuno ‘kunyantwanyantwa’ kwāshilwile mu mwaka wa 607 K.K.K. pāonakanibwe Yelusalema, ponka’po kyelekejo kya bulopwe bwa Leza kyāleka kwingila mu Yuda. Lelo kunyantwanyantwa kwādi kwa kupwa dyuba’ka? I kufika ne “ku myaka ya kwalwija bintu byonso biyampe,” pakamweka monka bubikadi bwa Leza pano panshi kupityila ku Yelusalema wa kyelekejo, ko kunena amba Bulopwe bwa Leza.—Bilongwa 3:21.

27. I kika kinenenwa amba “bitatyi bisamba-bibidi” byāshilwile mu 607 K.K.K. kebyāfudilepo ku mfulo kwa mafuku 2520 a butuku?

²⁷ Shi tubale mafuku 2520 a butuku tamba pa konakanibwa kwa Yelusalema mu 607 K.K.K, tukaponena mu mwaka wa 600 K.K.K., wambulwa ne mvubu mine mu Bisonekwa. Nansha ke mu 537 K.K.K., pāile Bayuda bakūlwe bājokela mu Yuda, bubikadi bwa Yehova kebwāmwekelepo pano panshi. I byabine mwanda Zelububele, mpyana wa lupona lwa Davida, kābikikilwepo bu mulopwe, mhm, wādi’tu mbikavu bitupu wa Yuda, polovenshi ya bene Peleshia.

28. (a) I lubila’ka lufwaninwe kwingidija pa kubala mafuku 2520 a bupolofeto bwa “bitatyi bisamba-bibidi”? (b) “Bitatyi bisamba-bibidi” i myaka inga, ne i mafuku’ka a mweji obyāshilwile ne obyāfudile?

²⁸ “Bitatyi bisamba-bibidi” byobidi bya bupolofeto, tufwaninwe nanshi kupikula mafuku 2520 mungya lubila lwa Bisonekwa lunena’mba: “Difuku dimo [i] mwaka umo.” Luno lubila i lulombolwe patōka mu bupolofeto bwa kasāla kobātekēle Yelusalema kudi bene Babiloni. (Ezekyele 4:6, 7; dingakanya na Umbadilo 14:34.) “Bitatyi bisamba-bibidi” bya kubikala kwa malopwe a Bajentaila pano panshi pambulwa kukalakanibwa na Bulopwe bwa Leza byādi bya kulāla myaka 2520. Byāshilwile na kusalwa kwa Yuda ne Yelusalema mu kweji katenta wa busamba-bubidi (mafuku 15 Kweji wa Tishidi) wa 607 K.K.K. (2 Balopwe 25:8, 9, 25, 26) Tamba  papo kutūla mu 1 K.K.K. i myaka 606. Myaka 1914 ishele’ko iponena mu mwaka wa 1914 K.K. Nanshi “bitatyi bisamba-bibidi,”—myaka 2520—byāfudile mu mafuku 15 Kweji wa Tishidi, ko kunena amba mu mafuku 4 nansha 5 Kweji 10, 1914 K.K.

29. I ani “utabukile bukobakane ku bantu,” ne Yehova i mulonge bika pa kumubikika pa lupona?

²⁹ Mu mwine mwaka’o, ‘myaka ya mizo’ yābwana, Leza wāpāna buludiki kudi “utabukile bukobakane ku bantu”—Yesu Kidishitu—wādi welwa mwenji na balwana nandi, bāmupopa ne kumupopa ku mutyi. (Danyele 4:17) Yehova pa kubikika Mulopwe Meshiasa, wākutulwile nkano ya kilonda ne mukuba ku “kitako kya miji” kya bubikadi bwandi. Enka namino, Leza Mwine Mukatakata Mwine wāsaka “mutombo” wa bulopwe ushipuke’ko bu kilomboji kya bubikadi bwa Leza pano panshi kupityila ku Bulopwe bwa mūlu budi mu makasa a Yesu Kidishitu, Mpyana Mwinemwine wa Davida. (Isaya 11:1, 2; Yoba 14:7-9; Ezekyele 21:27) Bine, tufwijei’ko Yehova mpata pa muswelo waāludikile bino bintu, ne kwitusokwela kwaetusokwela kifibwe kya mutyi mukatakata!

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Mutyi mukatakata wālotele Nebukaneza welekeja bika?

• I bika byāfikile Nebukaneza mu kufikidila kubajinji kwa kilotwa kyandi kya mutyi?

• Nebukaneza wāyukile bika kilotwa kyandi pa kupwa kufikidila padi?

• Mu kufikidila kukatampe kwa bupolofeto bwa kilotwa kya mutyi, “bitatyi bisamba-bibidi” i myaka inga, yāshilwile kitatyi’ka ne kufula kitatyi’ka?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 83]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 91]