Ibuot Duop

Anie Ekeme Ndin̄wana ye Ọbọn̄ Mbọn̄?

1, 2. Ntak emi n̄kukụt oro Daniel okokụtde ke ọyọhọ isua ubọn̄ Belshazzar ita edide akpan n̄kpọ ọnọ nnyịn?

 ISUA 57 ẹmebe tọn̄ọ nte ẹkesobo temple Jehovah ke Jerusalem. Belshazzar ye ete esie, Nabonidus, ẹdiana kiet ẹkara Obio Ukara Babylon, kpa ọyọhọ ukara ererimbot ita eke prọfesi Bible. * Prọfet Abasi oro Daniel odu ke ntan̄mfep ke Babylon. Ndien ke “ọyọhọ isua ubọn̄ Belshazzar ita,” Jehovah anam Daniel okụt n̄kukụt ayararede ndusụk ọyọhọ ntọt ẹban̄ade edifiak n̄wụk utuakibuot akpanikọ.—Daniel 8:1.

² Ntịn̄nnịm n̄kukụt oro Daniel okokụtde ama enyene akamba utịp ke idemesie onyụn̄ edi akpan n̄kpọ udọn̄ ọnọ nnyịn emi idude uwem ke ‘utịt ini.’ Angel Gabriel asian Daniel ete: “Sese, ami nyasian fi se idiwọrọde ke ukperedem ifụtesịt: koro utịt oyodu ke ini emi ẹdoride.” (Daniel 8:16, 17, 19, 27) Ye ọkpọsọn̄ udọn̄, ndien, ẹyak nnyịn ikere iban̄a se Daniel okokụtde ye se enye ọwọrọde ọnọ nnyịn mfịn.

OKUKỊM EMI ENYENEDE NNỤK IBA

3, 4. Nso unam ke Daniel okokụt nte adade ke iso akpa, ndien nso ke enye ada aban̄a?

³ “N̄kụt ke n̄kukụt oro,” ntem ke Daniel ewet, “ndien edikem ke ini n̄kụtde, ami ndu ke Shushan ufọk edidem, emi odude ke esien Elam; ndien n̄kụt ke n̄kukụt oro, ndien ami ndu ke mben akpa mmọn̄ Ulai.” (Daniel 8:2) M̀mê Daniel  ama odu ata edidodu ke Shushan (Susa)—ibuot obio Elam, emi okodude n̄kpọ nte kilomita 350 ke edem usiahautịn Babylon—m̀mê okodu do ke n̄kukụt kpọt, owo itịn̄ke.

⁴ Daniel aka iso ete: “Ndien mmenede enyịn mi nse, ndien, sese, okukịm kiet ke iso akpa oro ada, enye onyụn̄ enyene nnụk iba.” (Daniel 8:3a) Se okukịm oro edide idịghe ndịben̄kpọ inọ Daniel. Ekem angel Gabriel ama ọdọhọ ete: “Okukịm oro afo okokụtde enyenede nnụk iba oro edi ndidem Media ye Persia.” (Daniel 8:20) Mbon Media ẹketo unaisọn̄ oro odude ke obot obot ikpehe edem usiahautịn Assyria, ndien mbon Persia ke akpa ẹkesidi mbon isan̄ ke n̄kan̄ edere edere ikpehe Itụn̄ Persia. Nte ededi, nte Obio Ukara Media ye Persia ọkọkọride, mbio obio esie ẹma ẹdinen̄ede ẹma ọkpọmiọk uwem.

5. Didie ke nnụk oro ‘eketienede etịbe’ okokon̄ akan?

⁵ Daniel ọtọt ete: “Nnụk oro ẹnyụn̄ ẹkon̄; ndien kiet okon̄ akan eken; eke okon̄de onyụn̄ etiene enye etịbe.” (Daniel 8:3b) Nnụk oro okokon̄de akan emi eketienede enye etịbe akada aban̄a mbon Persia, ke adan̄aemi enye eken akadade aban̄a mbon Media. Ke akpa, mbon Media ẹkeda iso. Edi ke 550 M.E.N., Cyrus andikara Persia ama akan Edidem Astyages eke Media mmemmem mmemmem. Cyrus ama atan̄ mme ido edinam ye mme ibet idụt iba ẹmi adian ọtọkiet, ọtọ obio ukara mmọ adian kiet, ẹnyụn̄ ẹkan mme itie efen  efen. Ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, obio ubọn̄ oro ama akabade edi adiana-iba.

OKUKỊM ORO AKABADE OKPON

6, 7. Didie ke ekedi nte ke ‘unam ndomokiet ikekemeke ndida ke iso’ okukịm oro?

⁶ Ke akade iso nditịn̄ n̄kpọ mban̄a okukịm oro, Daniel ọdọhọ ete: “N̄kụt okukịm oro ke onụk aka edem usop-utịn, ye edere, ye usụk; baba unam kiet eke ekemede ndida enye ke iso inyụn̄ idụhe du, baba kiet eke anyan̄ade n̄kpọ osio enye ke ubọk inyụn̄ idụhe; enye onyụn̄ anam se enye amade, onyụn̄ akabade okpon.”—Daniel 8:4.

⁷ Ke n̄kukụt oro ẹkebemde iso ẹwụt Daniel, unam oro okotode ke inyan̄ ọdọk emi okonyụn̄ ebietde lion oro enyenede mba ntrukpom akada aban̄a Babylon. (Daniel 7:4, 17) Ndamban̄a unam oro ikekemeke ndida ke iso “okukịm” eke obufa n̄kukụt emi. Babylon ama ọduọ odụk ubọk Akwa Cyrus ke 539 M.E.N. Ke se ikperede ndisịm isua 50 ke oro ama ekebe, ikodụhe “baba unam kiet,” m̀mê mme ukara ukaraidem, ẹmi ẹkekemede ndidaha nda n̄n̄wana ye Obio Ukara Media ye Persia—kpa ọyọhọ ukara ererimbot inan̄ eke prọfesi Bible.

8, 9. (a) Didie ke “okukịm” oro ‘okonụk aka edem usoputịn ye edem edere ye edem usụk’? (b) Nso ke n̄wed Esther etịn̄ aban̄a andida itie Edidem Darius I eke Persia?

⁸ Ke otode “edem usiahautịn edi,” Ukara Ererimbot eke Media ye Persia ama anam nte enye amade, ‘onụkde aka edem usop-utịn, ye edere, ye usụk.’ (Isaiah 46:11) Edidem Cambyses II, emi akadade itie Akwa Cyrus, ama akan Egypt. Andikada itie esie ekedi Edidem Darius I eke Persia, emi okonụkde aka n̄kan̄ edem usoputịn ebe mme utịp Bosporus ke 513 M.E.N. onyụn̄ ada ekọn̄ odụk ikpehe Europe eke Thrace, emi ibuot obio ekedide Byzantium (idahaemi edide Istanbul). Ke isua 508 M.E.N., enye ama akan Thrace, onyụn̄ akan Macedonia ke 496 M.E.N. Ntem, etisịm ini Darius, “okukịm” Media ye Persia ama ọbọ obio ke n̄wọrọnda  ikpehe ita ada: edem edere odụk aka Babylonia ye Assyria, edem usoputịn esịm Asia Minor, ye edem usụk odụk esịm Egypt.

⁹ Ke ọsọn̄ọde nte Obio Ukara Media ye Persia okponde, Bible etịn̄ aban̄a Xerxes I, andida itie Darius nte “Ahasuerus [emi edide] edidem province ikie ye edịp ye itiaba, ọtọn̄ọde ke India tutu esịm ke Ethiopia.” (Esther 1:1) Edi akwa obio ukara emi ekenyene ndikpọn̄ itie nnọ efen, ndien ke afan̄ emi, n̄kukụt Daniel ayarade edemede-owo-udọn̄ ntọt oro edisọn̄ọde mbuọtidem nnyịn ke ntịn̄nnịm ikọ Abasi.

OKPO EBOT ONỤK OKUKỊM ORO ỌDUỌK

10. Ke n̄kukụt Daniel, ewe unam okonụk “okukịm” ọduọk?

¹⁰ Kere nte Daniel odude ke n̄kpaidem aban̄a se enye okụtde idahaemi. Mbụk oro ọdọhọ ete: “Ami nnyụn̄ ntie n̄kere, ndien, sese, okpo ebot kiet oto ke edem usop-utịn asan̄a ke ofụri iso isọn̄, inyụn̄ itụkke isọn̄; okpo oro onyụn̄ enyene akwa nnụk kiet ke ufọt enyịn esie. Ndien enye edisịm okukịm oro enyenede nnụk emi n̄kokụtde ke iso akpa ada: ndien efehe ebịne enye ke iyatesịt odudu esie. Ndien n̄kụt nte enye esịmde ọtọ okukịm erọn̄ oro, onyụn̄ ayat esịt ye enye eti-eti, onyụn̄ onụk okukịm oro obụn̄ nnụk esie mbiba: okukịm oro inyụn̄ inyeneke odudu eke adade enye ke iso. Ndien enye onụk enye ọduọk ke isọn̄, onyụn̄ edịghi enye: baba owo kiet eke anyan̄ade okukịm osio enye ke ubọk inyụn̄ idụhe.” (Daniel 8:5-7) Nso ke kpukpru emi ọwọrọ?

11. (a) Didie ke angel Gabriel akanam “odusu okpo ebot” ye “akamba nnụk” esie an̄wan̄a? (b) Nnụk oro ọkọwọrọde ada akada aban̄a anie?

¹¹ Iyomke Daniel m̀mê nnyịn itetie ikere iban̄a se n̄kukụt emi ọwọrọde. Angel Gabriel asian Daniel ete: “Odusu okpo ebot n̄ko edi edidem Greece: ndien akamba nnụk emi odude enye ke ufọt enyịn edi akpa edidem.” (Daniel 8:21) Ke 336 M.E.N., ẹma ẹyara Darius III (Codommanus), akpatre edidem eke Obio Ukara Persia, anyanya. Kpa ke isua oro,  Alexander ama akabade edi edidem ke Macedonia. Mbụk owụt nte ke Akwa Alexander ekedi “edidem Greece” oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a. Ọtọn̄ọde ke “edem usop-utịn” ke isua 334 M.E.N., Alexander ama asan̄a usọp usọp. Nte n̄kpọ eke ‘mîtụkke isọn̄,’ enye ama akan mme ikpehe isọn̄ onyụn̄ onụk “okukịm” ọduọk. Ke adade utịt ọsọk ukara Media ye Persia emi akakarade ke se ikperede ndisịm isua ikie iba, Greece ke ntem ama akabade edi ọyọhọ ukara ererimbot ition oro enyenede se ọwọrọde ke Bible. Nso n̄wọrọnda edisu prọfesi Abasi ke emi edi ntem!

12. Didie ke “akamba nnụk” eke ndamban̄a ebot oro ‘okobụn̄ọ,’ ndien nso ẹkedi nnụk inan̄ oro ẹketịbede ke itie esie?

¹² Edi odudu Alexander ikebịghike. N̄kukụt oro aka iso owụt ete: “Ekem okpo ebot oro akabade okpon eti-eti; ndien adan̄aemi enye ọsọn̄ọde, akamba nnụk oro obụn̄ọ; ndien ikpọ nnụk inan̄ eke ẹsede ofụm enyọn̄ mbinan̄, ẹtịbe ke itie esie.” (Daniel 8:8) Ke anamde prọfesi oro an̄wan̄a, Gabriel ọdọhọ ete: “Ndien emi enye oro okobụn̄ọde, ndien inan̄ ẹtịbede ke itie esie, itie-edidem inan̄ ẹyewọrọ ke ubọn̄ oro ẹdaha ẹda, edi idinyeneke odudu esie.” (Daniel 8:22) Kpa nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, ke odude ke ata etịn̄e ke utom edikan esie, Alexander ama “obụn̄ọ,” m̀mê akpa, ke edide isua 32 kpọt ke emana. Ndien ke akpatre ẹma ẹbahade akwa obio ukara esie ẹnọ inan̄ ke otu ikpọ owo ekọn̄ esie.

 UTỊBE UTỊBE EKPRI NNỤK

13. Nso ikọkọri iwọrọ ke kiet ke otu nnụk inan̄ oro, ndien didie ke enye akanam n̄kpọ?

¹³ Ikpehe efen ke n̄kukụt oro ama odu ebịghi akan isua 2,200, edisu esie ebe odụk eyo nnyịn. Daniel ewet ete: “Nnụk kiet eke oyomde ndikpri etịbe ke mme mmọ ẹmi kiet [nnụk inan̄ oro], ndien enye ọkọri eti-eti, aka usụk, ye edem usiaha-utịn, ye edem edinem isọn̄. Ndien enye akabade okpon tutu esịm mme udịm enyọn̄; ndien ẹmen usụk udịm enyọn̄ ye usụk ntantaọfiọn̄ ẹduọk ke isọn̄, ẹnyụn̄ ẹdịghi mmọ. Enye onyụn̄ emenede idem esie tutu esịm ọbọn̄ udịm oro, onyụn̄ esịn ẹsio nsinsi uwa ẹfep, onyụn̄ esịn ẹwụri ebiet edisana idụn̄ esie. Ndien ẹyeyak udịm ẹnọ enye ẹkọrọ ke nsinsi uwa oto ke idiọk ido: ndien enye ọyọduọk akpanikọ ke isọn̄, onyụn̄ anam n̄kpọ, onyụn̄ okụt unen.”—Daniel 8:9-12.

14. Nso ke angel Gabriel eketịn̄ aban̄a mme edinam ndamban̄a ekpri nnụk oro, ndien nso iditịbe inọ nnụk oro?

¹⁴ Mbemiso nnyịn ikemede ndidiọn̄ọ se mme ikọ oro ẹsụk ẹkotde ẹsịn mi ẹwọrọde, ana nnyịn ikpan̄ utọn̄ inọ angel Abasi. Ke ama akanyan ubọk owụt obio ubọn̄ inan̄ ẹmi ẹdade ukara ke obio ukara Alexander, angel Gabriel ọdọhọ ete: “Ke utịt ubọn̄ mmọ, ke adan̄aemi mme anam-idiọk ẹma ẹnam ẹma, edidem eke ọsọn̄ọde iso onyụn̄ ọfiọkde n̄kari, ayadaha ada. Odudu esie oyonyụn̄ ọsọn̄ọ, edi iditoho ke odudu esiemmọ: enye oyonyụn̄ abiat n̄kpọ ndyọ-ndyọ, oyonyụn̄ okụt unen, onyụn̄ anam, onyụn̄ abiat n̄kpọsọn̄ ye edisana mbio. Ndien oto ke n̄kari esie enye ayanam n̄kari aka iso ke ubọk esie; oyonyụn̄ okok idem ke esịt esie, onyụn̄ abiat ediwak owo ke ndue-idem mmọ; onyụn̄ adaha ke enyọn̄ an̄wana ye ọbọn̄ mbọn̄; ndien ẹyebom enye, idịghe ke ubọk.”—Daniel 8:23-25.

15. Nso ke angel ọkọdọhọ Daniel anam kaban̄a n̄kukụt oro?

¹⁵ Angel asian Daniel ete: “Afo ndien da seal nịm n̄kukụt emi: koro oyodu ediwak usen.” (Daniel 8:26) Edisu eke  ikpehe n̄kukụt emi ikenyeneke ndida itie ibọhọke ke “ediwak usen” ẹma ẹkebe, ndien Daniel ekenyene ‘ndida seal nnịm n̄kukụt’ emi. Nte an̄wan̄ade, se enye ọwọrọde ekenyene ndidi ndịben̄kpọ nnọ Daniel. Etisịm idahaemi, nte ededi, anaedi “ediwak usen” oro ẹma ẹbe. Ntre nnyịn ibụp ite: ‘Nso ke mbụk ererimbot ẹwụt ẹban̄a edisu eke ntịn̄nnịm n̄kukụt emi?’

EKPRI NNỤK ORO AKABADE OKPON KE ODUDU

16. (a) Ewe ndamban̄a nnụk ke ekpri nnụk ọkọwọrọ oto? (b) Didie ke Rome akakabade edi ọyọhọ ukara ererimbot itiokiet eke prọfesi Bible, edi ntak emi enye mîkedịghe ndamban̄a ekpri nnụk oro?

¹⁶ Nte mbụk ọdọhọde, ekpri nnụk oro ekedi n̄kọk emi ọkọride ọwọrọ ke kiet ke otu ndamban̄a nnụk inan̄—enye emi okodude ke ata edem usoputịn. Emi ekedi obio ubọn̄ mbon Greece emi Etubom Cassander akakarade Macedonia ye Greece. Ekem, obio ubọn̄ emi ama akabade edi ubak obio ubọn̄ Etubom Lysimachus, edidem Thrace ye Asia Minor. Ke ọyọhọ isua ikie iba mbemiso Eyo Nnyịn, Rome ama akan mme ikpehe n̄kan̄ edem usoputịn ukara Greece ẹmi. Ndien etisịm isua 30 M.E.N., Rome ama akan kpukpru obio ubọn̄ Greece, anamde idemesie edi ọyọhọ ukara ererimbot itiokiet eke prọfesi Bible. Edi Obio Ukara Rome ikedịghe ekpri nnụk eke n̄kukụt Daniel oro, koro obio ukara oro ikakaha iso idu tutu esịm ‘utịt ini emi ẹkedoride.’—Daniel 8:19.

17. (a) Nso ebuana ke Britain ekenyene ye Obio Ukara Rome? (b) Didie ke Obio Ukara Britain ekenyene ebuana ye obio ubọn̄ Macedonia ye Greece?

¹⁷ Nso, ndien, ke mbụk owụt nte edide ibak ibak ‘edidem eke ọsọn̄ọde iso’? Ke akpanikọ, Britain ekedi n̄kọk Obio Ukara Rome eke edere edere n̄kan̄ edem usoputịn. Tutu esịm ntọn̄ọ ntọn̄ọ ikpehe ọyọhọ isua ikie ition E.N., mme mbahade obio ukara Rome ẹma ẹdu ke se idide Britain idahaemi. Nte ini akakade, Obio Ukara Rome ama ọduọ, edi  odudu oro ntatenyịn Greece ye Rome ẹkenyenede ama aka iso ke Britain ye ke mme ikpehe efen ke Europe oro ẹkedude ke idak ukara Rome. Octavio Paz, ewetuto ye ewetn̄wed owo Mexico emi edide andibọ Enọ Nobel, ekewet ete: “Ke Obio Ukara Rome ama ọkọduọ, Ufọkabasi ama ada itie esie.” Enye ama adian ete: “Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono, ọkọrọ ye nditọ ukpepn̄kpọ eke ukperedem, ẹma ẹda ukpepn̄kpọ akwaifiọk Greece ẹdisịn ke ukpepn̄kpọ Christian.” N̄ko owo akwaifiọk ye ata-ibat eke ọyọhọ isua ikie 20 oro, Bertrand Russell, ọkọdọhọ ete: “Ntatenyịn Edem Usoputịn, emi ọkọtọn̄ọde oto Greece, ọkọn̄ọ ke ido edinam akwaifiọk ye ntaifiọk oro ọkọtọn̄ọde ke Miletus [obio Greece kiet ke Asia Minor] ke isua tọsịn iba ye ubak ẹmi ẹkebede.” Ntem, ẹkeme ndidọhọ ke ido edinam Obio Ukara Britain ọkọtọn̄ọ oto obio ubọn̄ Macedonia ye Greece.

18. Nso idi ekpri nnụk oro akakabarede edi “edidem kiet eke ọsọn̄ọde iso” ke ‘utịt ini’? Nam an̄wan̄a.

¹⁸ Etisịm 1763 Obio Ukara Britain ama akan mme okopodudu idụt oro ẹkedomode idem ye enye, Spain ye France. Ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso enye ama owụt idemesie nte idụt oro akarade inyan̄ ye ọyọhọ ukara ererimbot itiaba eke prọfesi Bible. Idem ke obio ukara 13 ke America ẹma ẹkedianade ẹkpọn̄ Britain ke 1776 nditọn̄ọ United  States of America, Obio Ukara Britain ama atara esịm mbahade kiet ke itie inan̄ ke isọn̄ ye mbahade kiet ke itie inan̄ ke ibatowo. Ọyọhọ ukara ererimbot itiaba ama akam etetịm enyene odudu ke ini United States of America akadianade ye Britain ndinam adiana-iba ukara ererimbot eke Britain ye America. Ke n̄kan̄ ndutịm uforo ye ekọn̄, ukara ererimbot emi ke akpanikọ ama akabade edi ‘edidem eke ọsọn̄ọde iso.’ Do, ekpri nnụk oro akakabarede edi enyene-ndịk ukara ukaraidem ke ‘utịt ini’ edi Ukara Ererimbot eke Britain ye America.

19. Nso idi “edinem isọn̄” oro ẹsiakde ke n̄kukụt oro?

¹⁹ Daniel ama okụt nte ke ekpri nnụk oro ama “ọkọri eti-eti” aka n̄kan̄ “edinem isọn̄.” (Daniel 8:9) Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, emi Jehovah ọkọnọde ndimek ikọt esie, ama enen̄ede eye tutu ẹkedọhọ ke enye “ayakan kpukpru mme idụt,” oro edi, ofụri isọn̄. (Ezekiel 20:6, 15) Edi akpanikọ, Britain ama akan Jerusalem ke December 9, 1917, ndien ke 1920, Esop Ediomi Mme Idụt ama enyịme Great Britain aka iso akara Palestine, tutu ke May 14, 1948. Edi n̄kukụt oro edi eke ntịn̄nnịm ikọ, ọdọn̄ọde ediwak idiọn̄ọ. Ndien “edinem isọn̄” oro ẹsiakde ke n̄kukụt oro idaha iban̄a Jerusalem, edi ada aban̄a idaha eke isọn̄ eke mbon oro Abasi esede nte edisana ke ini ọyọhọ ukara ererimbot itiaba emi. Ẹyak nnyịn ise nte Ukara Ererimbot eke Britain ye America odomode ndidịghe ndisana ikọt.

“ẸWỤRI EBIET EDISANA IDỤN̄ ESIE”

20. Mmanie ẹdi “udịm enyọn̄” ye “ntantaọfiọn̄” ẹmi ekpri nnụk oro odomode ndimen nduọk?

²⁰ Ekpri nnụk oro ama “akabade okpon tutu esịm mme udịm enyọn̄; ndien emen usụk udịm enyọn̄ ye usụk ntantaọfiọn̄ ọduọk ke isọn̄.” Nte angel akanamde an̄wan̄a, “udịm enyọn̄” ye “ntantaọfiọn̄” oro ekpri nnụk oro okodomode ndimen nduọk ẹdi “edisana mbio.” (Daniel 8:10, 24) “Edisana mbio” ẹmi ẹdi mme Christian oro ẹyetde aran ke spirit.  Ke ntak ẹdade ẹdisịn ke itie ebuana ye Abasi ebe ke obufa ediomi, emi iyịp Jesus Christ oro ẹkeduọkde anamde odu, ẹnam mmọ ẹsana, ẹden̄i, ẹnyụn̄ ẹdianade mmọ ẹnịm san̄asan̄a ẹnọ utom Abasi. (Mme Hebrew 10:10; 13:20) Ke ama akanam mmọ ẹdi mme ada udeme eke heaven nnyene ye Eyen esie, Jehovah ese mmọ nte edisana. (Ephesus 1:3, 11, 18-20) Ke n̄kukụt Daniel, ndien, “udịm enyọn̄” ada aban̄a nsụhọ “edisana mbio” 144,000 ke isọn̄, ẹmi ẹdikarade ke heaven ye Eyenerọn̄.—Ediyarade 14:1-5.

21. Mmanie ẹdu ke “edisana ebiet” emi ọyọhọ ukara ererimbot itiaba odomode ndisobo?

²¹ Mfịn nsụhọ ke otu 144,000 ẹdi mme andida ke ibuot “Jerusalem enyọn̄” mi ke isọn̄—kpa obio oro ebietde Obio Ubọn̄ Abasi—ye ndutịm temple esie. (Mme Hebrew 12:22, 28; 13:14) Ke usụn̄ifiọk emi ke mmọ ẹdu ke “edisana ebiet” oro ọyọhọ ukara ererimbot itiaba odomode ndidịghi nnyụn̄ nsobo. (Daniel 8:13) Ke etịn̄de aban̄a edisana ebiet oro n̄ko nte “ebiet edisana idụn̄ [Jehovah],” Daniel ọdọhọ ete: “Onyụn̄ esịn ẹsio nsinsi uwa [Jehovah] ẹfep, onyụn̄ esịn ẹwụri ebiet edisana idụn̄ esie. Ndien ẹyeyak udịm ẹnọ enye ẹkọrọ ke nsinsi uwa oto ke idiọk ido: ndien enye ọyọduọk akpanikọ ke isọn̄, onyụn̄ anam n̄kpọ, onyụn̄ okụt unen.” (Daniel 8:11, 12) Didie ke emi okosu?

22. Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, didie ke ọyọhọ ukara ererimbot itiaba akanam akwa “idiọk ido”?

²² Nso ikedi ifiọk n̄kpọntịbe Mme Ntiense Jehovah ke ini  Ekọn̄ Ererimbot II? Mmọ ẹma ẹsobo ọkpọsọn̄ ukọbọ! Emi ọkọtọn̄ọ ke mme idụt Nazi ye Facist. Edi ikebịghike ‘ẹma ẹduọk akpanikọ ke isọn̄’ ke ofụri akwa ikpehe ukara eke ‘ekpri nnụk oro odudu esie akakabarede okpon.’ Ẹma ẹkpan “udịm” mme anditan̄a Obio Ubọn̄ ye utom edikwọrọ “gospel” mmọ ke se ikperede ndisịm kpukpru mme idụt Ukara Britain. (Mark 13:10) Ke ini mme idụt ẹmi ẹkedade mbon mmọ ke utom ekọn̄, mmọ ẹma ẹsịn ndisio mme asan̄autom Mme Ntiense Jehovah mfep, ẹwụtde unana ukpono ẹnọ edimek eke ukara Abasi mmọ nte mme asan̄autom Abasi. Mme anam-akpanikọ asan̄autom Jehovah ke United States ẹma ẹsobo afai otode otu mbon ntịme ye nsio nsio esuene. Ọyọhọ ukara ererimbot itiaba, ke nditịm ntịn̄, ama odomo ndisio uwa itoro mfep—kpa “mfri n̄kpọk-inua”—emi ikọt Jehovah ẹnọde enye kpukpru ini nte “nsinsi uwa” utuakibuot mmọ. (Mme Hebrew 13:15) Ukara ererimbot oro ke ntem ama anam “idiọk ido” ke ndida en̄wan ndụk edinen ikpehe ukara Ata Edikon̄ Abasi—“ebiet edisana idụn̄ esie.”

23. (a) Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, didie ke Ukara Ererimbot eke Britain ye America akadaha ke enyọn̄ “an̄wana ye ọbọn̄ mbọn̄”? (b) Anie edi “ọbọn̄ mbọn̄”?

²³ Ebede ke ndikọbọ “edisana mbio” ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, ekpri nnụk oro ama emenede idemesie “tutu esịm ọbọn̄ udịm oro.” Mîdịghe, nte angel Gabriel ọkọdọhọde, enye ama “adaha ke enyọn̄ an̄wana ye ọbọn̄ mbọn̄.” (Daniel 8:11, 25) Udorienyịn̄ oro “ọbọn̄ mbọn̄” enyene n̄kpọ ndinam san̄asan̄a ye Jehovah Abasi. Ikọ Hebrew oro sar, emi ẹkabarede “ọbọn̄,” enyene ebuana ye ikọedinam oro ọwọrọde “wụt odudu ukara.” Ke adianade ye editịn̄ mban̄a eyen edidem m̀mê owo oro enyenede odudu ke idaha udịm ubọn̄, ikọ oro enyene n̄kpọ ndinam ye owo oro edide ibuot, m̀mê etubom. N̄wed Daniel asiak mbọn̄ eken ẹdide angel—ke uwụtn̄kpọ, Michael. Abasi edi Etubom Ọbọn̄ ọnọ kpukpru utọ mbọn̄ oro. (Daniel 10:13, 21; men Psalm 83:18 domo.) Nte nnyịn imekeme ndikere nte ke owo ekededi  ekeme ndidaha nda n̄n̄wana ye Jehovah—kpa Ọbọn̄ mbọn̄?

ẸNAM “EDISANA EBIET” ASANA

24. Nso nsọn̄ọ ke Daniel 8:14 ọnọ nnyịn?

²⁴ Idụhe owo ndomokiet oro ekemede ndidaha nda n̄n̄wana ye Ọbọn̄ mbọn̄—idem edidem oro “ọsọn̄ọde iso” nte Ukara Ererimbot eke Britain ye America ikemeke! Mme ukeme oro edidem emi esịnde ndisobo edisana ebietidụn̄ Abasi ikwe unen. Ke “tọsịn mbubịteyo ye usenubọk iba ye ikie ita” ẹma ẹkebe, angel isụn̄utom oro ọdọhọ ete, “ẹyenam edisana ebiet asana,” m̀mê “eyenyene edikan.”—Daniel 8:13, 14; The New English Bible.

25. Ntịn̄nnịm ikpehe ini eke usen 2,300 ọniọn̄ adan̄a didie, ndien anaedi enye enyene ebuana ye ewe n̄kpọntịbe?

²⁵ Usen 2,300 ẹdi ntịn̄nnịm ikpehe ini. Ntem, ntịn̄nnịm isua eke usen 360 abuana. (Ediyarade 11:2, 3; 12:6, 14) Do, usen 2,300 ẹmi ẹdiwọrọ isua 6, ọfiọn̄ 4, ye usen 20. Ufan̄ ini emi ekedi ini ewe? Ọfọn, ke iduọk isua 1930, ikọt Abasi ẹma ẹtọn̄ọ ndisobo ọkpọsọn̄ ukọbọ ke nsio nsio idụt. Ndien ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, ẹma ẹkọbọ Mme Ntiense Jehovah ikan̄ ikan̄ ke mme idụt adiana-iba ukara ererimbot eke Britain ye America. Ntak-a? Ke ntak mmọ ndisọn̄ọ nyịre ke ‘ndikop uyo Abasi n̄kan uyo owo.’ (Utom 5:29) Ke ntre, anaedi usen 2,300 oro ẹnyene ebuana ye ekọn̄ oro. * Edi nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a ntọn̄ọ ye utịt ntịn̄nnịm ikpehe ini emi?

26. (a) Ke mbịghi-n̄kaha, ọtọn̄ọde ke ini ewe ke ẹkpenyene nditọn̄ọ mbat usen 2,300? (b) Ini ewe ke ikpehe ini eke usen 2,300 emi eketre?

²⁶ Man ‘ẹnam,’ m̀mê ẹfiak ẹwụk, “edisana ebiet” Jehovah, nte enye ekpedide, anaedi usen 2,300 ọkọtọn̄ọ ke ini emi enye ke akpa ‘akasanade’ ke idaha ekikere Abasi. Ke mbịghi-n̄kaha, emi ekedi ke June 1, 1938, ke ini emi Enyọn̄-Ukpeme  (Ikọmbakara) okosiode ikpehe 1 ke otu ibuotikọ oro “Organization” (Ndutịm). Ikpehe 2 ama odu ke nsiondi eke June 15, 1938. Ndibat usen 2,300 (isua 6, ọfiọn̄ 4, ye usen 20 ke n̄wed usenọfiọn̄ mbon Hebrew) ọtọn̄ọde ke June 1 m̀mê 15, 1938, ada nnyịn esịm October 8 m̀mê 22, 1944. Ke akpa usen san̄asan̄a mbono oro ẹkenịmde ke Pittsburgh, Pennsylvania, U.S.A., ke September 30 ye October 1, 1944, etieibuot Watch Tower Society ama etịn̄ ikọ ke ibuotikọ oro “The Theocratic Alignment Today (Ndutịm Ukara Abasi Mfịn).” Ke mbono ofụri isua n̄ka oro ke October 2, ẹma ẹnen̄ede ibet N̄ka ke ukeme ndinam enye ekpere ndutịm ukara Abasi nte ibet ediyakde. Ke ẹma ẹkemịn̄ mme n̄kpọ ẹmi ẹnamde an̄wan̄a se Bible oyomde, ikebịghike ẹma ẹwụk ndutịm ukara Abasi ọyọhọ ọyọhọ ke mme esop Mme Ntiense Jehovah.

27. Nso uyarade ikodu nte ke ẹma ẹdori ukpan ke “nsinsi uwa” ke mme isua Ekọn̄ Ererimbot II oro ẹkeyọhọde ye ukọbọ?

²⁷ Ke adan̄aemi usen 2,300 ẹkekụrede ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, emi ọkọtọn̄ọde ke 1939, ẹma ẹdori ukpan idiọk idiọk ke ediwa “nsinsi uwa” ke ebiet edisana idụn̄ Abasi ke ntak ukọbọ. Ke 1938 Watch Tower Society ekenyene n̄kọk itieutom 39 ẹsede ẹban̄a utom Mme Ntiense ke ofụri ererimbot, edi etisịm 1943, 21 kpọt ẹkedu. N̄kọri ke ibat mme anditan̄a Obio Ubọn̄ ekedi esisịt n̄ko ke ufan̄ ini emi.

28, 29. (a) Nte Ekọn̄ Ererimbot II akasan̄ade ekpere utịt, nso n̄kpọntịbe ikada itie ke esop Jehovah? (b) Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a mme ibak ibak ukeme eke mme asua ndibiat nnyụn̄ nsobo “edisana ebiet”?

²⁸ Nte ima ikokụt, ke mme ọfiọn̄ ukụre Ekọn̄ Ererimbot II, Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹfiak ẹsọn̄ọ ubiere mmọ ndimenede itie edikara Abasi ebe ke ndinam n̄kpọ esie nte esop ukara Abasi. Ekedi ye uduak emi ke ẹketọn̄ọ edifiak ndiomi utom mmọ ye ndutịm edise enyịn ke 1944. Ke akpanikọ, Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eke October 15, 1944, ama akama ibuotikọ oro ọkọdọhọde “Organized for Final Work” (Ẹtịm Idem ẹnọ Akpatre Utom). Enye ye mme ibuotikọ efen  ẹmi ẹnyenede ebuana ye utom ukwọrọikọ ini oro ẹma ẹwụt nte ke usen 2,300 oro ẹma ẹtre ye nte ke “edisana ebiet” ama afiak “asana.”

²⁹ Mme ibak ibak ukeme eke mme asua ndibiat nnyụn̄ nsobo “edisana ebiet” ẹma ẹkpu ofụri ofụri. Ke akpanikọ, nsụhọ “edisana mbio” ke isọn̄, ọkọrọ ye mme nsan̄a mmọ eke “akwa otu owo,” ẹma ẹnyene edikan. (Ediyarade 7:9) Ndien ebiet edisana idụn̄, ke odude ke nnennen idaha esie eke ukara Abasi, ke emi aka iso ndinam edisana utom nnọ Jehovah.

30. Ke mîbịghike nso iditịbe inọ ‘edidem eke ọsọn̄ọde iso’?

³⁰ Ukara Ererimbot eke Britain ye America ke osụk akakama itie esie. Angel Gabriel ama ọdọhọ ete: “Ndien ẹyebom enye, idịghe ke ubọk.” (Daniel 8:25) Ke mîbịghike, ọyọhọ ukara ererimbot itiaba emi ke prọfesi Bible—kpa “edidem kiet eke ọsọn̄ọde iso”—oyobụn̄ọ, itoho ke ubọk owo, edi ebe ke odudu oro akande eke owo ke Armageddon. (Daniel 2:44; Ediyarade 16:14, 16) Edi n̄kpọ nduaidem didie ntem ndifiọk nte ke adan̄aoro, ẹyewụt unen itie edikara Jehovah Abasi, kpa Ọbọn̄ mbọn̄!

[Mme Ikọ idakisọn̄]

NSO KE AFO OKOKỤT?

• Nso ke

“okukịm” emi enyenede “nnụk iba” ada aban̄a?

“odusu okpo ebot” ye “akamba nnụk” esie ada aban̄a?

nnụk inan̄ oro ẹtịbede ke itie “akamba nnụk” oro ada aban̄a?

ekpri nnụk oro ọkọwọrọde oto kiet ke otu nnụk inan̄ oro ada aban̄a?

• Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, didie ke Ukara Ererimbot eke Britain ye America okodomo ndibiat “edisana ebiet,” ndien ndi enye ama okụt unen?

[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]

[Ndise obio/Ndise ke page 166]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Obio Ukara Media ye Persia

MACEDONIA

EGYPT

Memphis

ETHIOPIA

Jerusalem

Babylon

Ecbatana

Susa

Persepolis

INDIA

[Ndise obio/Ndise ke page 169]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Obio Ukara Greece

MACEDONIA

EGYPT

Babylon

Akpa Indus

[Ndise obio ke page 172]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Obio Ukara Rome

BRITANNIA

ITALY

Rome

Jerusalem

EGYPT

 [Ndise ke page 164]

 [Mme ndise ke page 174]

Ndusụk mme ọwọrọiso owo ke Ukara Ererimbot eke Britain ye America:

1. George Washington, akpa adaibuot ukara United States (1789-97)

2. Ọbọn̄-An̄wan Victoria eke Britain (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, adaibuot ukara United States (1913-21)

4. David Lloyd George, akpan isụn̄utom ukara Britain (1916-22)

5. Winston Churchill, akpan isụn̄utom ukara Britain (1940-45, 1951-55)

6. Franklin D. Roosevelt, adaibuot ukara United States (1933-45)