Kauhanyo 10

Ki Mañi Ya Kona Ku Lwanisa Mulena wa Malena?

1, 2. Ki kabakalañi pono ya n’a boni Daniele ka mwaha wa bulalu wa ku busa kwa Belishazare ha i li ya butokwa ku luna?

LILIMO ze 57 li fitile ku zwa fo ne i sinyelizwe tempele ya Jehova mwa Jerusalema. Belishazare ni Nabonidus ndat’ahe, ba busa hamoho mubuso wa Babilona, ona mubuso wa bulalu o m’ata ka ku fitisisa o polofitilwe mwa Bibele. * Daniele mupolofita wa Mulimu u hapezwi kwa Babilona. Mi mwahal’a “mwaha wa bulalu wa ku busa kwa Belishazare,” Jehova u fa Daniele pono ye tungununa litaba ze ñwi ka za ku zuswa kwa bulapeli bwa niti.—Daniele 8:1.

² Pono ya bupolofita ya n’a boni Daniele ne i mu amile hahulu mi ki ye swanelwa ku iswa hahulu pilu ki luna ba ba pila mwa “linako za maungulo.” Lingeloi Gabriele li bulelela Daniele kuli: “Bona, ni ka ku taluseza ze sa ta mwa linako za maungulo, ili linako za buhali. Kakuli za maungulo li na ni nako ye tomilwe.” (Daniele 8:16, 17, 19, 27) Ka cisehelo ye tuna, ha lu nyakisiseñi za n’a boni Daniele ni mo li lu amela kacenu.

TOTOLO YA MANAKA A MABELI

3, 4. Daniele n’a boni folofolo mañi ye ne i yemi fa likamba la nuka, mi i yemelañi?

³ Daniele u ñola kuli: “Se ni boni mwa pono yeo, ki se; ne ku bonahala kuli ne ni inzi mwa munzi wa Shushani,  ona muleneñi wa naha ya Elami. Ha ni talima mwa pono ya ka, na bona ni inzi fa likamba la nuka, ya Ulai.” (Daniele 8:2) Ha ku si ka bulelwa nji Daniele n’a li luli mwa Shushani (Susa)—ona muleneñi wa Elami, ili musipili o’ kwanisa likilomita ze 350 ku ya upa wa Babilona—kamba n’a li teñi k’o mwa pono fela.

⁴ Daniele u zwelapili kuli: “Na nanula meto, na talima, mi fa likamba la nuka na bona ku yemi totolo ya manaka a mabeli.” (Daniele 8:3a) Daniele h’a siiwi mwa simbwi ka za se i talusa totolo yeo. Hasamulaho, lingeloi Gabriele li bulela kuli: “Totolo y’o boni, ye na ni manaka a mabeli, ki malena a Mamede ni a Maperesia.” (Daniele 8:20) Mamede ne ba zwelela kwa naha ye lumbile ya malundu kwa upa wa Asirya, mi Maperesia sapili ne li batu ba ne ba sa ini sikalalambo mwa kalulo ye kwa mutulo wa siko sa Persian Gulf. Kono mubuso wa Mamede ni Maperesia ha n’o nze u hula, bayahi ba ona ba kala ku lakaza hahulu bupilo bwa mbombolelwa.

5. Linaka le ne li “melile mwamulaho” ne li bile cwañi le litelele?

⁵ Daniele u talusa kuli: “Manaka ao ne li a matelele, le liñwi li fita le liñwi kwa butelele; le li fita le liñwi ki le li melile mwamulaho.” (Daniele 8:3b) Linaka le litelele le ne li melile mwamulaho li yemela Maperesia, mi linaka le liñwi li  yemela Mamede. Sapili, Mamede ki bona ba ne ba benda. Kono ka 550 B.C.E., Sirusi mubusi wa Peresia a tula Astyages mulena wa Mamede ku si na hahulu butata. Sirusi a zwakanya lizo ni milao ya macaba a mabeli ao, a kopanya mibuso ya ona, mi a zwelapili ku hapa likalulo ze ñata. Ku zwelela f’o, mibuso ye mibeli yeo ya kopanela ku busa lifasi.

TOTOLO YA IPAHAMISA

6, 7. Ne ku tile cwañi kuli ku tokwe ‘folofolo ye ne hanisa’ totolo?

⁶ Daniele u zwelapili ku talusa totolo yeo, kuli: “Na bona totolo i tulela kwa Wiko, ni kwa Mutulo, ni kwa Mboela, ku si na folofolo ye ka i hanisa, kamba mutu ya ka lamulela ba ba mwa mata a yona. Ya kona ku eza mo i latela, mi ya fetuha ye mata ku feleleza.”—Daniele 8:4.

⁷ Mwa pono ya n’a filwe Daniele pili, Babilona ne i yemelwa ki sibatana se ne si ombokile mwa liwate se ne si swana inge tau ya mafufa a mbande. (Daniele 7:4, 17) Sibatana sa swanisezo seo ne si palezwi ku hanisa “totolo” ya mwa pono ye nca ye. Sirusi yo Mutuna n’a komile Babilona ka 539 B.C.E. Lilimo ze bat’o ba 50 ku tuha f’o, ne “ku si na folofolo,” kamba milonga ifi kamba ifi ye ne kona ku itamulela kwa mubuso wa Mamede ni Maperesia—ona mubuso wa bune o m’ata o polofitilwe mwa Bibele.

8, 9. (a) “Totolo” ne i ‘tulezi cwañi kwa Wiko, ni kwa Mutulo, ni kwa Mboela’? (b) Buka ya Estere i bulelañi ka za ya n’a yolile Mulena Dariusi I wa Peresia?

⁸ Mubuso wa Mamede ni Maperesia, o n’o zwelela “kwa Upa,” n’o ezize m’o latela, wa “tulela kwa Wiko, ni kwa Mutulo, ni kwa Mboela.” (Isaya 46:11) Mulena Cambyses II, ya n’a yolile Sirusi yo Mutuna, n’a hapile Egepita. N’a yolilwe ki Mulena Dariusi I wa Muperesia, ya n’a pazuzi tuwate twa Bosporus ka 513 B.C.E. ku liba kwa wiko, mi a taseza kalulo ya Yurope ya naha ya Thrace, ye ne i na ni muleneñi o bizwa Byzantium (o bizwa Istanbul cwale). Ka 508 B.C.E., a koma Thrace, mi a hapa Masedonia ka 496 B.C.E. Kacwalo, nako ya Dariusi ha i t’o esha, “totolo,” ona mubuso wa  Mamede ni Maperesia, ne i se i ikwamekile likalulo kwa maneku a malalu a’ mutomo: kwa mutulo wa kena mwa Babilona ni Asirya, kwa wiko wa pazula Asia Minor, mi kwa mboela wa kena mwa Egepita.

⁹ Bibele i pakela butuna bwa mubuso wa Mamede ni Maperesia, ka ku bulela Xerxes I, ya n’a yolile Dariusi, ku ba “yena Asuerusi ya n’a busa manaha a 127, ku zwa kwa India ku y’o fita kwa Etopia.” (Estere 1:1) Kono mubuso o mutuna w’o n’o ka bitwa ki o muñwi, mi ka za seo, pono ya Daniele i tungununa tunango to tu kakamalisa to tu ka tiisa tumelo ya luna mwa linzwi la bupolofita la Mulimu.

SICEMBWE SI BITA TOTOLO

10. Mwa pono ya Daniele, ki folofolo mañi ye ne i tilo bita “totolo”?

¹⁰ Mu nahane mwa n’a komokezi Daniele h’a bona ze tatama. Taba i li: “Ha ni sa buha, na bona sicembwe se si zwa kwa Malikelelo, si zamaya mwa butuna bwa lifasi, si sa hati fafasi. Sicembwe seo, ne si na ni lunaka lo lutuna mwahal’a meto a sona. Sa fita kwa totolo ye ne ni boni i yemi fa likamba la nuka, sa lwana ni yona ka mata ni ka buhali bwa sona. Na si bona si lwana ni totolo, si i halifezi, sa bita totolo, sa i loba manaka a yona a mabeli; mi totolo ya tokwa mata a ku hanisa sicembwe; sicembwe sa i wiseza fafasi, sa i hatikela, ku si na mutu ya kona ku lamulela totolo kwa mata a sona.” (Daniele 8:5-7) Zona zeo kaufela li talusañi?

11. (a) Lingeloi Gabriele ne li talusize cwañi “sicembwe” ni “linaka le litelele” la sona? (b) Lunaka lo lutuna ne lu yemela mañi?

¹¹ Daniele ni luna ha lu tokwi ku nuha se i talusa pono ye. Lingeloi Gabriele li taluseza Daniele kuli: “Sicembwe s’o boni, ki mulena wa Magerike; mi linaka le litelele le li yemi mwahali a meto a sona ki mulena wa pili.” (Daniele 8:21) Ka 336 B.C.E., mulena wa mafelelezo wa mubuso wa Peresia, yena Dariusi III (Codommanus), a beiwa fa bulena. Mwa silimo sona seo, Alexandere a kala ku busa mwa Masedonia. Litaba ze ezahezi li bonisa kuli Alexandere yo Mutuna  n’a bile yena “mulena wa Magerike” wa pili, ya n’a bulezwi cimo. Ku kalela “kwa Malikelelo,” kamba kwa wiko, ka 334 B.C.E., Alexandere a zwelapili ka bubebe. A hapa likalulo ze ñwi mi a bita “totolo,” inge ya “sa hati fafasi.” Ha s’a felisize puso ya mubuso wa Mamede ni Maperesia ye ne tandile lilimo ze bat’o ba 200, mubuso wa Magerike wa ba cwalo ona mubuso wa bu 5 o m’ata ka ku fitisisa o amilwe mwa Bibele. Ki talelezo kwa ku makaza ya bupolofita bwa Mulimu yeo!

12. “Linaka le litelele” la sicembwe sa swanisezo ne li “lobilwe” cwañi, mi ki afi manaka a mane a n’a li yolile?

¹² Kono m’ata a Alexandere n’a si ke a ina sibaka. Pono i sa tungununa kuli: “Cwale sicembwe sa ipa mata hahulu; kono ha si se si fitile fa mata a sona, linaka le litelele la lobeha; mwa sibaka sa lona, sicembwe sa melisa manaka a mane a’ libile kwa mioya ye mine ya lihalimu.” (Daniele 8:8) Gabriele a talusa cwana pono: “Manaka a mane, a’ melile mwa sibaka sa linaka le li lobilwe, a swanisa mibuso ye mine ye ka zwa mwa sicaba seo; kono mibuso yeo ha i na ku ba ni mata a wa pili.” (Daniele 8:22) Ka mo ne ku bulelezwi cimo, Alexandere, ha s’a bile ni m’ata luli, a ‘lobiwa,’ kamba ku shwa, a li wa lilimo ze 32 fela. Mi mubuso wa hae o mutuna-tuna kwa nalulelule wa t’o ikabelwa ki ba bane kwa baeteleli ba mpi ya hae.

 LINAKANYANA LE LI SIENYI

13. Ne ku melileñi ku le liñwi la manaka a mane ao, mi leo ne li ezize cwañi?

¹³ Kalulo ye tatama ya pono i nyakisisa likezahalo za ka lilimo ze fitelela 2,200, kakuli talelezo ya yona i t’o fita ni mwa miteñi ye. Daniele u ñola kuli: “Fa linaka le liñwi la ona a mane, kwa mela linakanyana; la hula hahulu ku isa kwa neku la Mboela ni kwa neku la Upa, ni kwa neku la naha ye kateleha. Linakanyana leo la hula hahulu mwa butelele, mane ku y’o fita ni kwa limpi za kwa lihalimu; la wiseza litopa ze ñwi, ni linaleli ze ñwi fafasi, mi la li hatikela. Mane la ipahamiseza ni ku mulena wa limpi zeo, la mu amuha sitabelo sa kazazi ni zazi, mi sibaka sa Ndu ya hae ye kenile la si hatelela fafasi. Linaka la fiwa limpi, hamoho ni sitabelo sa kazazi ni zazi kabakala sibi; linaka la wiseza niti fafasi; mi se si eziwa ki lona kaufela sa konda.”—Daniele 8:9-12.

14. Lingeloi Gabriele ne li buleziñi ka za likezo za linakanyana la swanisezo, mi ne ku ka ezahalañi ku lona linaka leo?

¹⁴ Lu si ka utwisisa kale taluso ya manzwi a’ sa z’o bulelwa, lu lukela ku isa pilu ku ze li bulela lingeloi la Mulimu. Lingeloi Gabriele, hamulaho wa ku bulela za ku kala ku busa kwa mibuso ye mine ye simuluha fa mubuso wa Alexandere, li bulela kuli: “Puso ya yona ha i se i ya kwa ku fela, mi banyefuli se ba ekezehile ku feleleza, ku ka taha mulena ya na ni pata ye tata, ni butali, ni mano a maswe. Bulena bwa hae bu ka ya bu tiya, kono isi ka mata a hae; mi a ka tahisa lisinyehelo ze komokisa, a kone lika kaufela, a eze mw’a latela, mane a bulaye batu ba batuna ni sicaba sa ba ba kenile. Kabakala butali bwa hae, ze maswe za hae li ka konda. Kih’a ka ikuhumusa mwa pilu ya hae, a bulaye batu ba bañata ba ba pila mwa kozo, a lwanise Mulena wa malena. Kono u ka lobeha, ku si na mutu ya isa lizoho kwateñi.”—Daniele 8:23-25.

15. Lingeloi ne li bulelezi Daniele ku ezañi ka za pono yeo?

¹⁵ Lingeloi li bulelela Daniele kuli: “Haili wena u pate  pono yeo, kakuli i supa kwa mazazi a’ sa li kwahule hahulu.” (Daniele 8:26) Talelezo ya kalulo ye ya pono ne i si ke ya ezahala ka ‘mazazi a’ kwahule hahulu,’ mi Daniele n’a na ni ku ‘pata pono yeo.’ Ku bonahala kuli Daniele n’a si ka ziba taluso ya yona. Kono ka nako ye, “mazazi a’ sa li kwahule hahulu” ao a lukela ku ba a s’a felile. Kacwalo lu buza kuli: ‘Litaba ze ezahezi mwa lifasi li bonisañi ka za talelezo ya pono ya bupolofita yeo?’

LINAKANYANA LI BA NI M’ATA A MATUNA

16. (a) Linakanyana ne li simuluhile kwa linaka lifi la swanisezo? (b) Ne ku tile cwañi kuli mubuso wa Maroma u be ona mubuso wa bu 6 o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi o polofitilwe mwa Bibele, kono ki kabakalañi ha n’o si lona linakanyana la swanisezo?

¹⁶ Ze ezahezi li bonisa kuli linakanyana leo ne li simuluhile ku le liñwi la manaka a mane a swanisezo—ili la kwa wiko luli. Leo ne li yemela mubuso wa Sigerike wa Mueteleli Cassander o n’o busa Masedonia ni Greece. Hasamulaho, mubuso w’o wa mizwa ki mubuso wa Mueteleli Lisimakusi, mulena wa Thrace ni Asia Minor. Mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E., likalulo za kwa wiko zeo za Magerike za hapiwa ki Roma. Mi 30 B.C.E. ha i t’o esha, mubuso wa Maroma wa hapa mibuso ya Sigerike kaufela, ili ku ikeza ona mubuso wa bu 6 o m’ata ka ku fitisisa o polofitilwe mwa Bibele. Kono linakanyana la mwa pono ya Daniele ne li sa yemeli mubuso wa Maroma, kakuli mubuso w’o ne u si ka t’o punya mwa “linako za maungulo [ze] na ni nako ye tomilwe.”—Daniele 8:19.

17. (a) Britain ne i bile ni swalisano ifi ni mubuso wa Maroma? (b) Mubuso wa Britain u swalisani cwañi ni mubuso wa Sigerike o n’o busa Masedonia ni Greece?

¹⁷ Litaba ze ezahezi li bonisa kuli “mulena ya na ni pata ye tata” yani ya na ni lindwa ki mañi? Britain ne i kile ya ba kalulo ya kwa mutulo-wiko ya mubuso wa Maroma. Ku to fitela makalelo a lilimo za mwanda wa buketalizoho C.E., ne ku na ni likalulo za mubuso wa Maroma mwa naha ye  bizwa Britain cwale. Nako ha inze i ya, mubuso wa Maroma wa fokola, kono susuezo ya miinelo ya Magerike ni Maroma ya zwelapili ku ama Britain ni likalulo ze ñwi za Yurope ze ne kile za ba mwatas’a puso ya Maroma. Octavio Paz, muñoli wa kwa Mexico ya n’a winile mupuzo wa Nobel, n’a ñozi kuli: “Mubuso wa Maroma ha u wa, Keleke ya u yola.” N’a ekelize kuli: “Bañoli ba za keleke, ni bocaziba ba hasamulaho, ne ba kenyize litaba za filosofi za Magerike mwa lituto za Sikreste.” Mi Bertrand Russell, caziba wa filosofi ni lipalo wa mwa lilimo za mwanda wa bu 20, n’a bulezi kuli: “Miinelo ya za kwa Wiko, ye ne i simuluhile kwa Magerike, i tomile fa lizo za filosofi ni sayansi ze ne kalezi mwa Mileta [tolopo ya Magerike ye mwa Asia Minor] lilimo ze eza likiti ze peli ni licika kwamulaho k’o.” Kacwalo, kwa konwa ku bulelwa kuli lizo za mubuso wa Britain ne li zwelezi kwa mubuso wa Sigerike o n’o busa Masedonia ni Greece.

18. Ki lifi linakanyana le ne li til’o ba “mulena ya na ni pata ye tata” mwa “linako za maungulo”? Mu taluse.

¹⁸ Silimo sa 1763 C.E. ha si t’o esha, mubuso wa Britain n’o s’o fenyize Spain ni France, lila za ona. Ku zwelela honaf’o, wa bonisa kuli ki ona o zamaisa mawate, ili ona mubuso wa bu 7 o m’ata o polofitilwe mwa Bibele. Linaha za America ze 13 niha ne li ikauhanyize kwa Britain ka 1776  kuli li tome United States of America, mubuso wa Britain wa t’o kwahela 25 pesenti ya lifasi ni 25 pesenti ya bayahi ba lona. Mubuso wa bu 7 o m’ata wa tiya ni ku fita United States of America ha ne i swalisani ni Britain ku tahisa mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi o bizwa Anglo-America. Ku za sifumu ni limpi, mubuso w’o ne u bile “mulena ya na ni pata ye tata.” Kacwalo, linakanyana le ne li til’o ba lona mubuso o buhali mwa “linako za maungulo,” li yemela mubuso o m’ata wa Anglo-America.

19. “Naha ye kateleha” ye bulezwi mwa pono ki nto mañi?

¹⁹ Daniele n’a boni linakanyana li nze li “hula hahulu” ku isa kwa “naha ye kateleha.” (Daniele 8:9) Naha ya Sepiso, yeo Jehova n’a file sicaba sa hae se si ketilwe, ne li ye nde hahulu kuli mane ne i bizwa “naha ye bubana kwa manaha kaufela,” kamba mwa lifasi kaufela. (Ezekiele 20:6, 15) Ki niti kuli Britain ne i hapile Jerusalem ka la December 9, 1917, mi ka 1920, Kopano ya League ya fa Britain ku busa Palestine, ku fitela May 14, 1948. Kono tolo ye ki ya bupolofita, ye na ni liswanisezo ze ñata. Mi “naha ye kateleha” ye bulezwi mwa pono ye ha i yemeli Jerusalem, kono i yemela muinelo wa fa lifasi-mubu wa batu bao Mulimu a’ nga kuli ba kenile ka nako ya mubuso wa bu 7 o m’ata ka ku fitisisa. Ha lu boneñi m’o mubuso o m’ata wa Anglo-America u likela ku kataza ba ba kenile.

“SIBAKA SA NDU YA HAE YE KENILE” SA WISEZWA FAFASI

20. “Limpi za kwa lihalimu” ni “linaleli” zeo linakanyana li lika ku wisa ki bomañi?

²⁰ Linakanyana “la hula hahulu mwa butelele, mane ku y’o fita ni kwa limpi za kwa lihalimu; la wiseza litopa ze ñwi, ni linaleli ze ñwi fafasi.” Lingeloi li talusa kuli “limpi za kwa lihalimu” ni “linaleli” zeo ki “sicaba sa ba ba kenile.” (Daniele 8:10, 24) “Ba ba kenile” bao ki Bakreste ba batoziwa. Kabakala ku iswala bulikani ni Mulimu ka bulikani  bo bunca, bo bu tomilwe ka mali a’ suluzwi a Jesu Kreste, ba kenisizwe, ku twekiswa, ni ku kauhanyezwa ku sebeleza Mulimu a nosi. (Maheberu 10:10; 13:20) Ka ku ba eza bacalifa ba sanda sa kwa lihalimu hamoho ni Mwan’a hae, Jehova u ba nga kuli ba kenile. (Maefese 1:3, 11, 18-20) Kacwalo, mwa pono ya Daniele, “limpi za kwa lihalimu” ki bomasiyaleti ba b’a 144,000 “ba ba kenile” ba ba fa lifasi-mubu, ba ba ka busa ni Ngunyana kwa lihalimu.—Sinulo 14:1-5.

21. Ki bomañi ba ba inzi mwa “Ndu ye kenile” yeo mubuso o m’ata wa bu 7 u lika ku shandaula?

²¹ Kacenu bomasiyaleti ba b’a 144,000 ki bayemeli ba fa lifasi-mubu ba “Jerusalema wa lihalimu”—Mubuso wa Mulimu o swana inge munzi—ni tukiso ya yona ya tempele. (Maheberu 12:22, 28; 13:14) Ka kutwisiso yeo, ba inzi mwa “Ndu ye kenile” yeo mubuso o m’ata wa bu 7 u lika ku hatikela ni ku sinya. (Daniele 8:13) Ka ku bulela ndu ye kenile yeo ku ba hape “sibaka sa Ndu ya [Jehova] ye kenile,” Daniele u bulela kuli: “La mu amuha [Jehova] sitabelo sa kazazi ni zazi, mi sibaka sa Ndu ya hae ye kenile la si hatelela fafasi. Linaka la fiwa limpi, hamoho ni sitabelo sa kazazi ni zazi kabakala sibi; linaka la wiseza niti fafasi; mi se si eziwa ki lona kaufela sa konda.” (Daniele 8:11, 12) Seo ne si talelelizwe cwañi?

22. Mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya II, mubuso o m’ata wa bu 7 ne u ezize “sibi” sifi se situna?

²² Lipaki za Jehova ne ba ipumani mwañi mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya II? Ne ba tukufalizwe maswe-maswe! Nyandiso ne i kalezi mwa linaha za ba Nazi ni Fasizimu.  Kono hañihañi ‘niti ne inze i wisezwa fafasi’ kai ni kai mwa kalulotuna ye busiwa ki ‘linakanyana leo bulena bwa lona ne bu tiile.’ “Limpi” za bashaeli ba Mubuso ni musebezi wa bona wa ku kutaza “Evangeli” za yemiswa ibat’o ba mwa likalulo kaufela ze ne zamaiswa ki Britain. (Mareka 13:10) Linaha zeo ha ne li tomile mulao wa kuli bote ba eze busole, ne li timile likombwa za Lipaki za Jehova tumelezo ya ku sa eza busole, ili ku shwaula ku ketiwa kwa bona kwa ka teokratiki kwa ku ba likombwa za Mulimu. Mwa United States, batanga ba Jehova ba ba sepahala ne ba katalizwe ki liweleya za libangoki ni ku shubaulwa hahulu mo kuñata. Ku swana inge kuli mubuso o m’ata wa bu 7 w’o ne u likile ku ba amuha sitabelo sa milumbeko—“bupaki bo bu zwa mwa milomo”—seo sicaba sa Jehova si mu fanga kamita, se si li “sitabelo sa kazazi ni zazi” sa bulapeli bwa bona. (Maheberu 13:15) Mubuso w’o wa eza cwalo “sibi” sa ku taseza sibaka se si lukela Mulimu Muambakani-ya-Pahami—sona “sibaka sa Ndu ya hae ye kenile.”

23. (a) Mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya II, mubuso o m’ata wa Anglo-America ne u lwanisize cwañi “Mulena wa malena”? (b) “Mulena wa malena” ki mañi?

²³ Ka ku nyandisa “ba ba kenile” mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya II, linakanyana leo la ipahamiseza “ni ku mulena wa limpi zeo.” Kamba, ka mo li bulelela lingeloi Gabriele, la lwanisa “Mulena wa malena.” (Daniele 8:11, 25) Lilumbatina la “Mulena wa malena” fa li talusa Jehova Mulimu a nosi. Linzwi la Siheberu la sar, le li tolokilwe “mulena” fa, li swana ni pulelo ye talusa kezo ya “ku busa.” Kwand’a ku talusa mwan’a mulena kamba silama sa lubasi lwa bulena, linzwi leo hape li talusa toho, kamba nduna wa bote. Buka ya Daniele i bulela malena ba ba mañwi ba mangeloi—Mikaele, ka mutala. Mulimu ki yena Nduna ya pahami, kamba Mulena wa malena ba ba cwalo kaufela. (Daniele 10:13, 21, NW; mu bapanye Samu 83:18.) Kana lwa kona ku nahana kuli ku na ni ya kona ku lwanisa Jehova—yena Mulena wa malena?

 “NDU YE KENILE” YA KENISWA

24. Daniele 8:14 i lu fa sepo mañi?

²⁴ Ha ku na ya kona ku lwanisa Mulena wa malena—nihaiba mulena wa “pata ye tata” inge mubuso wa Anglo-America! Mulena y’o u palelwa ku sinya sibaka se si kenile sa Mulimu. Numwana wa lingeloi y’o u bulela kuli, hamulaho wa linako za “manzibwana ni za kakusasana ze kuma fa 2,300,” “Ndu ye kenile kiha i ka keniswa,” kamba ku “zuswa.”—Daniele 8:13, 14; Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984.

25. Mazazi a’ 2,300 a bupolofita a kuma kai, mi a lukelwa ku swalisaniswa ni kezahalo ifi?

²⁵ Mazazi a’ 2,300 ao ki a bupolofita. Kabakaleo, a balwa ka silimo sa bupolofita sa mazazi a’ 360. (Sinulo 11:2, 3; 12:6, 14) Kacwalo, mazazi a’ 2,300 ao n’a ka ba lilimo ze 6, likweli z’e ne, ni mazazi a’ 20. Nako yeo ne i bile lili? Mwa ma-1930, sicaba sa Mulimu ne si tezwi ki nyandiso ye ne ekezeha mwa linaha ze fapana-fapana. Mi mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya II, Lipaki za Jehova ba nyandiswa maswe mwa linaha za mubuso o m’ata ka ku fitisisa wa Anglo-America. Libaka? Kabakala ku tundamena kwa bona ku ‘utwa Mulimu ku fita batu.’ (Likezo 5:29) Kacwalo, mazazi a’ 2,300 a lukela ku swalisaniswa ni ndwa yani. * Kono ku konwa ku bulelwañi ka za makalelo ni mafelelezo a nako ya bupolofita yeo?

26. (a) Mazazi a’ 2,300 a kona fela ku kalela kai ku balwa? (b) Mazazi a’ 2,300 ne a felile lili?

²⁶ Kuli “Ndu ye kenile” yeo i ‘keniswe,’ kamba ku zuswa, ilikuli i be mo ne i inezi, mazazi a’ 2,300 ao a lukela ku ba a n’a kalezi fo ne i sa bezi ye ‘kenile’ ku Mulimu. Nako yeo i kona fela ku ba la June 1, 1938, kamba hamulaho wa yona, The Watchtower ha ne i hasanyize kalulo ya pili ya taba ye li “Organization” [Kopano]. Kalulo ya bubeli ne i filwe mwa  musulo wa June 15, 1938. Ha lu bala mazazi a’ 2,300 (lilimo ze 6, likweli z’e ne, ni mazazi a 20 fa kalenda ya Maheberu) ku zwa June 1 kamba June 15, 1938, lu yemela fa lizazi la October 8 kamba October 22, 1944. Lizazi la pili la mukopano o ipitezi o n’o ezelizwe kwa Pittsburgh, kwa Pennsylvania, mwa U.S.A., la September 30 ni October 1, 1944, prezidenti wa Watch Tower Society n’a nyakisisize taba ye li “Ku Bolosola kwa ka Teokratiki Kacenu.” Kwa mukopano wa ka silimo wa Sosaiti wa za mulao wa la October 2, milao ya Sosaiti ne i bolosozwi kuli i swane sina tukiso ya teokratiki ka mo ne ku konahalela kaufela ka mulao. Litokwahalo za mwa Bibele ze talusizwe hande ha ne li hatisizwe, tamaiso ya teokratiki hañihañi ya tomwa ka ku tala mwa liputeho za Lipaki za Jehova.

27. Ki bufi bupaki bo ne bu bonisize kuli “sitabelo sa kazazi ni zazi” ne si pukutisizwe mwahal’a lilimo za nyandiso ye atile za Ndwa ya Lifasi ya II?

²⁷ Mazazi a’ 2,300 ao ha n’a nz’a fita mwahal’a nako ya Ndwa ya Lifasi ya II, ye ne kalile ka 1939, ili fo ne ku atezi nyandiso, ku fiwa kwa “sitabelo sa kazazi ni zazi” mwa sibaka sa Mulimu se si kenile ne ku pukutisizwe maswe kabakala nyandiso. Ka 1938, Watch Tower Society ne i na ni liofisi ze 39 ze ne okamela musebezi wa Lipaki mwa lifasi kaufela, kono silimo sa 1943 hasi t’o esha, palo yeo ne i fukuzehile ku ba 21. Likekezeho za palo ya bashaeli ba Mubuso ni zona ne li ze nyinyani mwahal’a nako yeo.

28, 29. (a) Ne ku ezaheziñi mwa kopano ya Jehova Ndwa ya Lifasi ya II ha ne inze i ya kwa ku fela? (b) Ku konwa ku bulelwañi ka za buikatazotuna bwa sila seo bwa ku lika ku shandaula “Ndu ye kenile”?

²⁸ Lu boni kuli mwa likweli za mafelelezo za Ndwa ya Lifasi ya II, Lipaki za Jehova ne ba zibahalize sinca tukufalelo ya bona ya ku shaela puso ya Mulimu ka ku mu sebeleza ba li kopano ya teokratiki. Ki kabakaleo musebezi ni tamaiso ya bona ha ne li kalile ku sikululwa ka 1944. Ka mutala, The Watchtower ya October 15, 1944, ne i bile ni toho ya taba ye li “Ba Ba Kopanyelizwe Musebezi wa Mafelelezo.” Taba yeo  ni ze ñwi ze ambola za sebelezo za mwa nako ye swana ne li bonisize kuli mazazi a’ 2,300 ani n’a s’a felile mi ni kuli “Ndu ye kenile” ne se i ‘kenisizwe’ hape.

²⁹ Buikatazotuna bwa sila seo bwa ku lika ku shandaula “Ndu ye kenile” ne bu tuntunyize luli. Bomasiyaleti “ba ba kenile” fa lifasi fa, hamoho ni balikani ba bona ba “buñata bo butuna,” ne ba tuzi. (Sinulo 7:9) Mi ndu ye kenile ye mwa muinelo wa yona o lukela wa teokratiki, cwale i zwelapili ku fa Jehova sebelezo ye kenile.

30. Ku tuha ku ezahalañi ku “mulena ya na ni pata ye tata”?

³⁰ Mubuso wa Anglo-America u sa busa. “Kono u ka lobeha, ku si na mutu ya isa lizoho kwateñi,” sina mo ne li bulelezi lingeloi Gabriele. (Daniele 8:25) Honafa, mubuso o m’ata w’o wa bu 7 o’ polofitilwe mwa Bibele—yena “mulena ya na ni pata ye tata”—u tuha u lobiwa, isi ka mazoho a mutu, kono ki mubusi ya m’ata ka ku fitisisa ka nako ya Armagedoni. (Daniele 2:44; Sinulo 16:14, 16) Kwa tabisa hakalo ku ziba kuli puso ya Jehova Mulimu, yena Mulena wa malena, i ka bubaniswa ka nako yeo!

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• Kiñi ze swanisezwa ki

“totolo” ya “manaka a mabeli”?

“sicembwe” ni “linaka le litelele” la sona?

manaka a mane a’ yola “linaka le litelele”?

linakanyana le ne li simuluhile ku le liñwi la manaka a mane ao?

• Mwahal’a Ndwa ya Lifasi ya II, mubuso o m’ata ka ku fitisisa wa Anglo-America ne u likile cwañi ku shandaula “Ndu ye kenile,” mi kana ne u konile ku eza cwalo?

[Lipuzo za Tuto]

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 166]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Mubuso wa Mamede ni Maperesia

MASEDONIA

EGEPITA

Memfisi

ETOPIA

Jerusalema

Babilona

Ekibatana

Susa

Persepolisi

INDIA

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 169]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Mubuso wa Magerike

MASEDONIA

EGEPITA

Babilona

Nuka ya Indus

[Mapa ye fa likepe 172]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Mubuso wa Maroma

BRITANNIA

ITALY

Roma

Jerusalema

EGEPITA

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 164]

 [Maswaniso a fa likepe 175]

Babusi ba ba zibahala ba mubuso wa Anglo-America:

1. George Washington, prezidenti wa pili wa United States (1789-97)

2. Mufumahali Victoria wa Britain (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, prezidenti wa United States (1913-21)

4. David Lloyd George, mueteleli wa Britain (1916-22)

5. Winston Churchill, mueteleli wa Britain (1940-45, 1951-55)

6. Franklin D. Roosevelt, prezidenti wa United States (1933-45)