Skip to content

Skip to table of contents

Nguni Uukonzya Kulwana Mwami Wabami?

Nguni Uukonzya Kulwana Mwami Wabami?

Cibalo 10

Nguni Uukonzya Kulwana Mwami Wabami?

1, 2. Ino nkaambo nzi ncociyandikila kulindiswe icilengaano ncaakabona Daniele mumwaka watatu wabulelo bwa Belisazara?

KWAINDA myaka iili 57 kuzwa ciindi nolyakanyonyoonwa tempele lya Jehova mu Jerusalemu. Belisazara ausyi Nabonidus beendelezya Bwami bwa Babuloni antoomwe, icisi ceendelezya nyika catatu icakasinsimwa mu Bbaibbele. * Imusinsimi wa Leza, Daniele uli mubuzike ku Babuloni. Elyo “mumwaka watatu wabwami bwamwami Belisazara” Jehova watuma cilengaano kuli Daniele icitondezya makani amwi aakupilusigwa kwabukombi bwini-bwini.—Daniele 8:1.

2 Icilengaano cabusinsimi ncaakabona Daniele cakamujatikizya kapati alimwi cilayandika kapati kulindiswe notupona ‘kuciindi camamanino.’ Imungelo Gabriyeli waambila Daniele kuti: “Bona! Ndakuzibya ciyooba kumamanino aaciindi cabukali, nkaambo ciindi ceeleede cakumamanino cilibikidwe.” (Daniele 8:16, 17, 19, 27) Icabusungu, atulange-lange ncaakabona Daniele alimwi ancocaamba kulindiswe sunu.

MUGUTU UUJISI MEJA OBILE

3, 4. Ncinyama nzi ncaakabona Daniele kaciimvwi kunkomwe yamulonga, alimwi ciiminina nzi?

3 Daniele walemba kuti: “Mbuboobu mbundakabona mucilengano cangu. Ndakali mu-Susani dinga lyamucisi ca-Elamu. Alimwi mucilengano ncendakabona ndakali kunkomwe yamulonga Ulai.” (Daniele 8:2) Takwaambidwe pe kuti naa Daniele wakaliko ncobeni mu Susani (Susa)—imunzi mupati wa Elamu walo uulaa musinzo ulampa makkilomita aali 350 kujwe a Babuloni—naa ncilengaano buyo cakapa kuti alimvwe kuti wakali mu Susani.

4 Daniele wazumanana ategwa: “Lino nendakatambya meso aangu akulanga, ndakabona mugutu uliimvwi kunkomwe yamulonga. Oyu mugutu kajisi meja malamfu [obile].” (Daniele 8:3a) Ikuziba kuti naa mugutu oyu wiiminina nzi tiicazumanana kuba cintu cisisidwe kuli Daniele pe. Mpoonya mungelo Gabriyeli ulaamba: “Mugutu ngowakabona uuli ameja obile—nkokuti bami ba-Mediya aba-Persia.” (Daniele 8:20) Iba Medi bakazwa kumalundu kujwe aaku Asuri elyo ibana Persia bakali kupona buumi bwamumatente kukusaanguna kubusena ibuli kunyikaa nkomwe ya Persia. Nokuba boobo, mbubwakali kuyaabukomena Bwami bwa Mediya a Persia, ibakali kukkala mumo bakatalika kuyandisya kulikondelezya.

5. Ino luja “lwakasyaalila kumena” lwakalampa buti?

5 Daniele uluula kuti: “[Meja ayo obile akali malamfwu] pele lumwi lwakali lulamfu kwiinda lweenzinyina, nkabela olo lulamfu ndolwakasyaalila kumena.” (Daniele 8:3b) Olo luja lwakasyaalila kumena lwiiminina bana Persia kakuli olo lumwi lwiiminina ba Medi. Kukusaanguna iba Medi mbibakali kweendelezya. Pele mu 550 B.C.E., Koresi imweendelezi waku Persia wakazunda Astyages Mwami wa Medi. Koresi wakasanganya zilengwa amilawo yankamu zyobile zyabantu aba akukamantanya mami abo elyo wakakomezya kuzunda kwabo. Ikuzwa kuciindi eco, ibwami obu bwakaba bwami bwamasi obile.

MUGUTU WALISUMPULA LOKO

6, 7. Ino nkaambo nzi ‘ncokwakanyina munyama naba omwe iwakakonzya kulwana’ amugutu?

6 Kacizumanana abupanduluzi bwakwe bwamugutu, Daniele ulaamba: “Lino ndakabona kuti mugutu ulaya budinkaula koonse koonse, kumbo akunyika akumusanza, nkabela katakwe munyama naba omwe iwakakonzya kwiima kunembo lyakwe, alimwi katakwe muntu iwakakonzya kuvuna munguzu zyakwe. Wakali kucita kufumbwa ncaakayanda akulisumpula.”—Daniele 8:4.

7 Mucilengaano ncaakapegwa Daniele musyule, Babuloni wakaimininwaa cinyama cakazwa mulwizi calo cakali mbuli syuumbwa uujisi mababa aasikwaze. (Daniele 7:4, 17) Eco cinyama cacikozyanyo tiicakakonzya pe kwiima kumbele aa “mugutu” wamucilengaano eci cipya. Babuloni wakazundwa kuli Koresi Mupati mu 539 B.C.E. Kwamyaka iitandila ku 50 kuzwa ciindi eco, ‘kunyina munyama naba omwe’ naa mfwulumende yamapolitikisi iyakakonzya kulwana Bwami bwa Mediya a Persia—icisi ceendelezya nyika cane icamubusinsimi bwa Bbaibbele.

8, 9. (a) Ino “mugutu” ‘wakadinkaula buti koonse-koonse, kumbo akunyika akumusanza’? (b) Ino bbuku lya Esita lyaamba nzi kujatikizya simulyazina wa Mwami Dariyo Wakusaanguna iwa Persia?

8 Ikuzwa “kujwe”—ikuzwida zuba—Ibwami Bweendelezya Nyika bwa Mediya a Persia bwakacita mbuli mbubwakali kuyanda kabuya “budinkaula koonse koonse, kumbo akunyika akumusanza.” (Isaya 46:11) Imwami Cambyses Wabili, iwakalya zina lya Koresi Mupati wakazunda Egepita. Iwakamulida zina wakali Mwami Dariyo Wakusaanguna iwaku Persia walo wakagama kumbo ku Bosporus mu 513 B.C.E. akuzunda cibeela ca Europe ca Thrace calo cakajisi munzi mupati wa Byzantium (lino wiitwa kuti Istanbul). Mumwaka wa 508 B.C.E., wakazunda Thrace alimwi mu 496 B.C.E. wakazunda Makedoniya. Aboobo ikusika kuciindi ca Dariyo, “mugutu” wa Mediya a Persia wakalizundide kale zibeela zyotatwe zipati-pati: kulubazu lwakunyika kusikila ku Babuloni a Asuri, kumbo mu Asia Minor alimwi akumusanza ku Egepita.

9 Kalyaamba bupati bwa Bwami bwa Mediya a Persia, Ibbaibbele lyaamba Xerxes Wakusaanguna, simulyazina wa Dariyo kuti ngu “Ahasuera oyo wakalela kuzwa ku-India kusikila ku-Etiopiya, zisi zili mwaanda amakumi obile azisanu muzibili.” (Esita 1:1) Pele obu bwami bupati bwakeelede kusiila cibaka kuli bumwi elyo kumakani aya, icilengaano ca Daniele cilatondezya makani amwi aagambya alo aayelede kuyumya lusyomo lwesu mujwi lya Leza lyabusinsimi.

SIJEMBWE WAUMA MUGUTU

10. Ncinyama nzi cakauma “mugutu” cabukali mucilengaano ca Daniele?

10 Amweezeezye buyo mbwaagambwa Daniele kujatikizya zintu nzyaabona lino. Eci cibalo caamba kuti: “Lino nendakacili kuyeeya makani, ndakabona sijembwe ulazwa kumbo, ulainda atala lyanyika yoonse cakutaguma ansi. Oyo sijembwe kajisi luja lugambya akati kameso aakwe. Lino wakasika kumugutu uuli ameja obile ngondakabwene uliimvwi kunkomwe yamulonga, wamuzuzaanina cabukali acanguzu. Ndakabona kuti waswena afwaafwi kumugutu, wamulwisya cabukali. Wakauma mugutu akumutyolela meja aakwe oonse obile. Mugutu wakabula inguzu zyakumulwisya, aboobo wakamuwaala ansi akumulyataula, nkabela katakwe naba umwi iwakakonzya kuvuna mugutu kulinguwe.” (Daniele 8:5-7) Ino zyoonse ezi zyaamba nzi?

11. (a) Ino mungelo Gabriyeli wakamupandulula buti “sijembwe uuli aboya” ‘aluja lwakwe lupati’? (b) Ino nguni wakali kwiimininwa luja olo lwakakkede atuba?

11 Daniele antoomwe andiswe tiitwasiigwa buyo kuti tulizibile ncocipandulula cilengaano eci. Imungelo Gabriyeli waambila Daniele kuti: “Asijembwe uuli aboya ngumwami waba-Helene, aluja lupati luli akati kameso aakwe ngumwami mutaanzi.” (Daniele 8:21) Mumwaka wa 336 B.C.E. imwami wamamanino Dariyo Watatu (Codommanus) iwa Bwami bwa Persia wakabikkwa acuuno cabwami. Mumwaka nguwenya oyo, Alesandro wakaba mwami wa Makedoniya. Imakani aazyansiku atondezya kuti Alesandro Mupati nguwakali “mwami waba-Helene” wakusaanguna iwakasinsimwa. Ikutalikila “kumbo” mumwaka wa 334 B.C.E. Alesandro wakeenda cakufwambaana. Kali mbuli kuti ‘tagumi ansi’ wakazunda masi alimwi akuuma “mugutu.” Nobwakamana bweendelezi bwa Mediya a Persia bwalo bwakatola myaanda yamyaka iitandila kwiibili, icisi caba Giliki cakaba nciceendelezya nyika casanu icayandika kapati mu Bbaibbele. Kulagambya kaka kuzuzikizigwa kwabusinsimi obu buzwa kuli Leza!

12. Ino “luja lupati” lwasijembwe wacikozyanyo ‘lwakatyolwa’ buti, alimwi imeja ambi one aakamena mubusena bwandulo akali kwiiminina nzi?

12 Pele bulelo bwa Alesandro bwakeelede kuba bwaciindi buyo cisyoonto. Icilengaano cilayaambele kutondezya kuti: “Mpawo sijembwe wakalisumpula loko, pele naakacijisi inguzu luja lwakwe lupati lwakatyoka, elyo mucimanga calo kwakamena meja one aagambya aalangene amyuuwo yoonse yone yakujulu.” (Daniele 8:8) Kapandulula businsimi obu, Gabriyeli ulaamba: “Lino mbubonya mbowakabona kuti, luja nelwakatyoka, kwakamena ambi one mucibaka calo, nkokuti mami one ayoozwa mubwami obo, pele taakooyooelana abo munguzu.” (Daniele 8:22) Mbubwenya mbuli mbukwakasinsimwa, ciindi naakasumpuka kapati Alesandro kumakani aakuzunda “wakatyoka” naa kufwa kali amyaka iili buyo 32. Aboobo ibwami bwakwe bupati bwakaabanizigwa kubapati babasikalumamba bakwe bone.

IKEJA KAMASESEKE

13. Ncinzi cakamena kuluja lumwi akati kayaayo one, alimwi cakacita nzi?

13 Icibeela citobela cacilengaano ncamyaka iinda ku 2,200, ikuzuzikizigwa kwancico kulasika akuciindi cesu cino. Daniele wakalemba kuti: “Lino kuzwa kuluja lumwi lwayaaya kwakamena keja kamwi kaniini. Aka kakakomenesya kulubazu lwakumusanza alwakujwe alwakucisi cibotu. Kakacili kuya bukomena mane kakasika kumakamu aakujulu, elyo zimwi inyenyeezi kakazilosezya ansi akuzilyataula. Kakalisumpula mane kusikila kulisilutwe wamakamu, nkabela cipaizyo camazuba oonse cakalesegwa, abusena bwacikombelo cakwe bwakamwayigwa. Kakapegwa impi aboobo zipaizyo zyalyoonse zyakalesegwa, nkaambo kakubisya. Lu[s]inizyo lwakawaalwa ansi. Kakali kucita ncekakayanda mukujana coolwe.”—Daniele 8:9-12.

14. Ncinzi ncaakaamba mungelo Gabriyeli kujatikizya milimo yakeja kasyoonto kacikozyanyo, alimwi ncinzi cakali kulangilwa kucitika kukeja ako?

14 Katutanateelela ncaamba majwi aya aazwa kuzubululwa

, tweelede kubikkila maanu kumungelo wa Leza. Naamana kwaamba kubuka kwamami one kuzwa kubwami bwa Alesandro, imungelo Gabriyeli waamba kuti: “Kumamanino aaciindi cabo cakweendelezya, basikubisya nebanooyoozwide bubi bwabo, kuyoobuka mwami muyumu moyo uumvwisya tulabi. Inguzu zyakwe ziyoovula, nkabela uyoonyonyoona cakuyoosya akujana coolwe mumilimo yoonse njacita. Uyoonyonyoona basinguzu abantu basalala. Mubucenjezu bwakwe uyoocita kuti lweeno luyume mujanza lyakwe, alimwi uyoolisumpula mumoyo wakwe. Uyoongomoka kunyonyoona bantu banji, alakwe Mwami wabami uyoomubusizya inkondo, pele uyootyolwa kutali kumaanza aabantu.”—Daniele 8:23-25.

15. Ino mungelo wakamwaambila nzi Daniele kujatikizya cacilengaano?

15 Imungelo waambila Daniele kuti: ‘Cilengaano ncowalwiidwa kocivumbilila nkaambo ncecamazuba aacili kule.’ (Daniele 8:26) Ikuzuzikizigwa kwacibeela eci cacilengaano ‘kwakacili kule’ aboobo Daniele wakeelede ‘kucivwumbilila.’ Ibupanduluzi bwancico bwakacaala kaali maseseke kuli Daniele. Nokuba boobo, ikusika kuciindi cino, ayo ‘mazuba aakacili kule’ ayelede kuti akasika kumamanino. Aboobo tulabuzya kuti: ‘Ino bukkale bwanyika butondezya nzi kujatikizya kuzuzikizigwa kwacilengaano eci cabusinsimi?’

IKEJA KASYOONTO KABA KANGUZU KAPATI

16. (a) Ino nkuuluja nzi lwacikozyanyo ikwakazwa keja kasyoonto? (b) Ino cisi ca Roma cakaba buti cisi ceendelezya nyika cacisambomwi icamubusinsimi bwa Bbaibbele, pele nkaambo nzi ncocitali nkakeja kasyoonto kacikozyanyo?

16 Ikweelana amakani azyaciindi, ikeja kasyoonto kakazwa kuluja lumwi akati kameja one aacikozyanyo—ilwakali kumbo kwini. Obu bwakali bwami bwaba Helene bwa Mupati wabasikalumamba Cassander iwakali kweendelezya Makedoniya acisi caba Giliki. Mpoonya obu bwami bwakazyoonjila mubwami bwa Mupati wabasikalumamba Lysimachus, imwami wa Thrace a Asia Minor. Mumwaanda wamyaka wabili kacitana Ciindi Cesu, izibeela zyakumbo izyabwami bwaba Helene zyakazundwaa Roma. Elyo kusika mu 30 B.C.E. icisi ca Roma cakazunda mami oonse aaba Helene akuba cisi ceendelezya nyika cacisambomwi icamubusinsimi bwa Bbaibbele. Pele Bwami bwa Roma tiibwakali nkakeja kasyoonto kamucilengaano ca Daniele nkaambo obo bwami tiibwakazumanana kusika “kumamanino aaciindi.”—Daniele 8:19.

17. (a) Ino Britain yakajatene buti a Bwami bwa Roma? (b) Ino Bwami bwa Britain buswaangene buti abwami bwaba Helene bwa Makedoniya acisi caba Giliki?

17 Ino ono izyacitika musyule zitondezya kuti nguni “mwami muyumu moyo” oyu mubi? Atwaambe kuti, icisi ca Britain ncecakali kunyika lwaambo lwa Bwami bwa Roma. Ikuzwa leelyo mane kusika kumatalikilo aamwaanda wamyaka wasanu C.E. kwakali zyooko zya Roma mucisi ciitwa kuti Britain sunu. Mukuya kwaciindi, Bwami bwa Roma bwakamana pele kuyunga kwabana Giliki aba Roma kumakani aalusumpuko kwakazumanana mu Britain amuzibeela zimwi zyamu Europe izyakali mubwami bwa Roma. Sikweema alimwi imulembi muna Mexico, Octavio Paz sikutambula bulumbu bwa Nobel, wakalemba kuti: “Nobwakawa Bwami bwa Roma, Icikombelo ncecakatalika kweendelezya.” Wakayungizya kuti: “Bamafwala ba Cikombelo antoomwe abahaabupampu bakanjizya-njizya busongo bwaba Giliki munjiisyo zya Bunakristo.” Alimwi sibusongo alimwi uli nguhaabupampu kumakani aanamba wamumwaanda wamyaka wa 20, Bertrand Russell wakaamba kuti: “Ilusumpuko lwa Kumbo lwalo lwakazwa kucisi caba Giliki luyeeme azilengwa zyabasibusongo alimwi asayaansi izyakatalikila ku Miletus [imunzi waba Giliki uuli ku Asia Minor] izyuulu zyobile zyamyaka acisela zyainda.” Aboobo tulakonzya kwaamba kuti izilengwa zya Bwami bwa Britain zyakazwa mubwami bwaba Helene bwa Makedoniya acisi caba Giliki.

18. Ino keja kasyoonto ikakazyooba “mwami muyumu moyo” “kumamanino aaciindi” kaiminina nzi? Amupandulule.

18 Ikusika mu 1763 C.E., Ibwami bwa Britain bwakali bazundide kale basinkondonyina basinguzu, icisi ca Spain a France. Ikuzwa ciindi eco bwakalitondezya kuti mbubwakali kweendelezya lwizi alimwi mbubwakali cisi ceendelezya nyika caciloba icakaambwa mu Bbaibbele. Nociba ciindi masi aamu Amelika aali 13 naakazanduka kuzwa ku Britain akubamba United States of America mu 1776, Ibwami bwa Britain bwakakomena cakuti bwakajatikizya cibeela cane canyika alimwi amweelwe wane wabantu. Obu Bwami bweendelezya nyika bwaciloba mane bwakayaambele kuba bwanguzu ciindi United States of America noyakabelekelaamwi a Britain akubamba bwami bwamasi obile, Britain a Amelika (Anglo-America). Obu bwami bwakaba ncobeni “mwami muyumu moyo” munzila yabuvwubi alimwi ayabusikalumamba. Ikeja kasyoonto ikakazooba bwami buyumu moyo “kumamanino aaciindi” mbwami Ibweendelezya Nyika ibwa Britain a Amelika (Anglo-America).

19. Ino “cisi cibotu” icaambidwe mucilengaano ciiminina nzi?

19 Daniele wakabona kuti keja kaniini “kakakomenesya” kulubazu “lwakucisi cibotu.” (Daniele 8:9) Inyika Yakasyomezegwa njaakapa bantu bakwe basale Jehova yakali mbotu cakuti yakali kwiitwa kuti “nyika imbotu kwiinda nyika zyoonse” nkokwaamba kuti anyika yoonse mbwiizulwa. (Ezekieli 20:6, 15) Ee, Britain wakazunda Jerusalemu mu December 9, 1917 alimwi mumwaka wa 1920 League of Nations yakapa cisi ca Great Britain inguzu zyakweendelezya cisi ca Palestine kusikila mu May 14, 1948. Pele cilengaano ncabusinsimi ciiminina zintu zinji. Alimwi ‘icisi cibotu’ icaambidwe mucilengaano taciiminini Jerusalemu pe, pele ciiminina ciimo cabantu balo Leza mbalanga kuti balasalala kuciindi cacisi ceendelezya nyika caciloba. Atubone mbuli mbocisola kukonga basalali cisi eco Ceendelezya Nyika ca Britain a Amelika.

“BUSENA BWACIKOMBELO CAKWE” BWAMWAYIGWA

20. Ino “makamu aakujulu” alimwi a “nyenyeezi” zyalo nzyokasoleka kulosya keja kasyoonto ziiminina nzi?

20 Ikeja kasyoonto “kakacili kuya bukomena mane kakasika kumakamu aakujulu, elyo zimwi inyenyeezi kakazilosezya ansi.” Ikweelana abupanduluzi bwamungelo, “makamu aakujulu” a “nyenyeezi” zyalo keja kasyoonto nzyokasola kuwisya “[m]bantu basalala.” (Daniele 8:10, 24) Aba “basalala” Mbanakristo bananikidwe amuuya. Akaambo kakunjizigwa mucilongwe a Leza kwiinda mucizuminano cipya calo cakatalisigwa kubelekaa bulowa bwakatika ibwa Jesu Kristo, balasalazigwa akwaandanizigwa kuti bacite mulimo kuli Leza alikke buyo. (Ba-Hebrayo 10:10; 13:20) Mbwaanga mbaswaananyina a Mwanaakwe mubwami bwakujulu, Jehova ubalanga kuti balasalala. (Ba-Efeso 1:3, 11, 18-20) Aboobo mucilengaano ca Daniele “makamu aakujulu” aamba basyeede anyika akati ‘kabasalali’ ibali 144,000 balo bayoolela a Mwanaambelele kujulu.—Ciyubunuzyo 14:1-5.

21. Ino mbaani bali ‘mubusena busalala’ ibusolekwa kusaalwaa cisi ceendeelezya nyika icaciloba?

21 Ibasyeede akati kabali 144,000 sunu mbaiminizi baanyika iba “Jerusalemu wakujulu”—Ibwami bwa Leza ibuli mbuli munzi—antoomwe abubambe bwatempele lyayo. (Ba-Hebrayo 12:22, 28; 13:14) Munzila eyi bali ‘mucikombelo’ calo icisi ceendelezya nyika caciloba ncocisoleka kulyataula akusaala. (Daniele 8:13) Kaamba busena obo busalala kuti ‘mbusena bwacikombelo [bwa Jehova]’ Daniele waamba kuti: “Cipaizyo [ca Jehova] camazuba oonse cakalesegwa, abusena bwacikombelo cakwe bwakamwayigwa. Kakapegwa impi, aboobo zipaizyo zyalyoonse zyakalesegwa, nkaambo kakubisya. Lu[s]inizyo lwakawaalwa ansi. Kakali kucita ncekakayanda mukujana coolwe.” (Daniele 8:11, 12) Ino eci cakazuzikizigwa buti?

22. Ino cisi ceendelezya nyika caciloba ‘cakabisya’ buti ilya Nkondo Yanyika Yabili?

22 Ino ncinzi cakabacitikila Bakamboni ba Jehova nokwakali Nkondo Yanyika Yabili? Bakapenzyegwa kapati! Cakatalikila mumasi aaci Nazi alimwi aaci Fascist. Pele tiilyakalampa, ‘lusinizyo lwakatalika kuwaalilwa ansi’ mubwami boonse ‘bwakeja kasyoonto kalo kakali kukomenesya.’ ‘Imakamu’ aabasikwaambilizya Bwami akalesegwa mulimo wakukambauka “Makani Mabotu” mumasi oonse aakali Kweendelezyegwaa Britain. (Marko 13:10) Imasi aya akakaka kubaleka buyo Bakamboni ba Jehova kuti kabatatoli lubazu mumulimo wabusikalumamba, aboobo tanaakatondezya bulemu kukusalwa kwabo kwateokrasi kuti mbaasimilimo ba Leza. Ibabelesi ba Jehova basyomeka bakalwanwa amakamu aabantu alimwi akusampaulwa munzila zimwi zyaandeene-andeene mu United States. Nkokuti icisi ceendelezya nyika caciloba cakasoleka ikuzwisya cipaizyo cakulumba—“micelo yamilomo”—icituulwa lyoonse kuli Jehova abantu bakwe kacili “cipaizyo camazuba oonse” cabukombi bwabo. (Ba-Hebrayo 13:15) Aboobo, eco cisi ceendelezya nyika ‘cakabisya’ kwiinda mukusaala bwami bwa Leza Wakujulu ibweelede—“busena bwacikombelo cakwe.”

23. (a) Ino Bwami Bweendelezya Nyika ibwa Britain a Amelika ‘bwakamubusizya buti nkondo Mwami wabami’ ilya Nkondo Yanyika Yabili? (b) Ino “Mwami wabami” nguni?

23 Ikwiinda mukupenzya “basalala” kuciindi ca Nkondo Yanyika Yakusaanguna, ikeja kasyoonto kakalisumpula loko “kusikila kulisilutwe wamakamu.” Naa mbubwenya mbwaamba mungelo Gabriyeli, kakamubusizya nkondo “Mwami wabami.” (Daniele 8:11, 25) Izina lyakuti “Mwami wabami” lyaamba Jehova Leza alikke. Ibbala lya Cihebrayo lyakuti sar ilyakasandululwa kuti “mwami” lilaamboliswaangene abbala ilyaamba “kweendelezya.” Kunze lyakwaamba buyo mwanaa mwami naa muntu uuzwa kucikombo cabwami, eli bbala lyaamba mutwe naa silutwe. Ibbuku lya Daniele lilabaamba abamwi bangelo basilutwe—mucikozyanyo Mikayeli. Leza ngo Silutwe Mupati wabami boonse aba bamwi bali boobu. (Daniele 10:13, 21; amweezyanisye Intembauzyo 83:18.) Sena inga tweezeezya kuti umwi muntu ulakonzya kubusizya Jehova nkondo—Mwami wabami?

“BUSENA BUSALALA” BWASALAZIGWA

24. Ncisyomezyo nzi ncolitupa bbuku lya Daniele 8:14?

24 Kunyina uunga wamubusizya nkondo Mwami wabami—mane naba mwami “muyumu moyo” mbuli Cisi Ceendelezya nyika ica Britain a Amelika! Ikusoleka kwamwami oyu kuti asaale cikombelo ca Leza tiikwazwidilila pe. Imungelo ulaamba, kwaakwiinda mazuba aali “zyuulu zyobile amya[a]nda yotatwe, mangolezya acifumo, lino cikombelo ciyoosalazigwa,” naa “ciyoozunda.”—Daniele 8:13, 14; The New English Bible.

25. Ino ciindi cabusinsimi camazuba aali 2,300 nciindi cilamfwu buti, alimwi nkuucintu nzi nkoceelede kuswaanganizigwa?

25 Imazuba aali 2,300 nciindi cabusinsimi. Elyo imwaka wabusinsimi wamazuba aali 360 ulijatikizidwe. (Ciyubunuzyo 11: 2, 3; 12:6, 14) Aboobo aya mazuba aali 2,300 atupa myaka iili cisambomwi, myezi yone amazuba aali makumi obile. Ino ciindi eci cakali lili? Mumyaka yakuma 1930 ibantu ba Leza bakatalika kupenzyegwa kapati mumasi aandeene-andeene. Alimwi ilya Nkondo Yanyika Yabili, Bakamboni ba Jehova bakapenzyegwa kapati mumasi mwakali kweendelezya bwami bwamasi obile bwa Britain a Amelika. Nkaambo nzi? Nkaambo kakuzumanana kwabo “kumvwa Leza kwiinda bantu.” (Incito 5:29) Aboobo imazuba aali 2,300 ayelede kuswaanganizigwaa ankondo eyo. * Pele ino ncinzi cikonzya kwaambwa kujatikizya matalikilo alimwi amamanino aaciindi eci cabusinsimi?

26. (a) Nkuzwa kuciindi cili nkotweelede kutalikila kubala mazuba aali 2,300? (b) Ino ciindi camazuba aali 2,300 cakamana lili?

26 Ikuti naa ‘busena bwa Jehova busalala’ ‘bwasalazigwa’ naa kupilusigwa kuciimo mbubweelede kuba nkokuti ikubala kwamazuba aali 2,300 kweelede kuti kwakatalika ‘nobwakacili kusalala’ mumeso aa Leza. Omu mwakali mu June 1, 1938, Ngazi Yamulindizi noyakamwaya cibeela cakusaanguna cacibalo cakuti “Imbunga.” Icibeela cabili cakamwaigwa mumagazini ya June 15, 1938. Ikuti twabala (myaka iili cisambomwi, myezi yone alimwi amazuba aali makumi obile aakalenda ya Cihebrayo) kuzwa mu June 1 naa 15, 1938, imazuba aali 2,300 atusisya mu October 8 naa 22, 1944. Mubuzuba bwakusaanguna bwamuswaangano wabuzuba bwaalubazu iwakacitilwa ku Pittsburg, Pennsylvania mu U.S.A., mu September 30 alimwi amu October 1, 1944, imweendelezi wa Watch Tower Society wakabandika makani aakuti “Bweende bwa Teokrasi Sunu.” Kumuswaangano wamwaka amwaka wakali mu October 2, icipepa cibazumizya kubeleka ba Sosaiti cakabambululwa kutegwa ceendelane abubambe bwateokrasi kufwumbwa kuti kacitatyoli mulawo. Mbuli mbokwakali bbuku lijisi zyeelelo zya Bbaibbele zisalazidwe kabotu, bubambe bwateokrasi bwakatalisigwa ndilyonya mumbungano zya Bakamboni ba Jehova.

27. Mbumboni nzi bwakaliko bwakuti ‘cipaizyo camazuba oonse’ cakalesyegwa mumyaka Yankondo Yanyika Yabili nokwakali kupenzyegwa kapati?

27 Nokuba kuti mazuba aali 2,300 akali kuzuzikizigwa mumyaka ya Nkondo Yanyika Yabili iyakatalika mu 1939, ikutuula ‘cipaizyo camazuba oonse’ kucikombelo ca Leza kwakali kukasigwa kapati akaambo kakupenzyegwa. Mu 1938 iba Watch Tower Bible and Tract Society bakajisi mitabi iili 39 yakali kweendelezya mulimo wa Bakamboni nyika yoonse mbwiizulwa, pele ikuzikusika mu 1943 kwakali buyo iili 21. Ikuyungizigwa kwamweelwe wabasikwaambilizya Bwami akwalo kwakayaansi kuciindi eco.

28, 29. (a) Noyakali kuya kumamanino Nkondo Yanyika Yabili, ncinzi cakacitika kumbunga ya Jehova? (b) Ncinzi cikonzya kwaambwa kujatikizya kusoleka kwasinkondo mubyaabi kumakani aakuyanda kusaala akunyonyoona “busena busalala”?

28 Mbubwenya mbutwabona, mumyezi yamamanino ya Nkondo Yanyika Yabili, Bakamboni ba Jehova bakasinizya makanze abo aakutembaula bulelo bwa Leza kwiinda mukumubelekela kabali mbunga yateokrasi. Aya ngamakanze aakapa kuti ikubambulula kwamulimo wabo alimwi abweendelezi kutalisigwe mu 1944. Atwaambe, Ngazi Yamulindizi ya October 15, 1944 yakajisi cibalo cijisi mutwe wakuti, “Ikuyanzana Kuti Tucite Mulimo Wamamanino.” Icibalo eci alimwi azimwi buyo izyakali kwaamba mulimo wamuciindi nciconya zyakali kutondezya kuti mazuba aali 2,300 akali manide alimwi akuti “busena busalala” “bwakasalazigwa” alimwi.

29 Ikusoleka kwasinkondo mubyaabi kuti asaale akunyonyoona “busena busalala” tiikwakakonzyekela limwi pe. Ee, ibasyeede akati ‘kabasalali’ anyika antoomwe abeenzinyina ‘bankamu mpati’ bakazunda kapati. (Ciyubunuzyo 7:9) Alimwi icikombelo icili muciimo ceelede cateokrasi lino cilazumanana ikumumanina milimo Jehova.

30. Ino ncinzi ciyoocitika lino-lino ku “mwami muyumu moyo”?

30 Icisi Ceendelezya Nyika ica Britain a Amelika cicijisi cuuno nciconya. Imungelo Gabriyeli wakaamba kuti: “Pele uyootyolwa kutali kumaanza aabantu.” (Daniele 8:25) Lino-lino eci cisi ceendelezya caciloba caambidwe mu Bbaibbele—oyu “mwami muyumu moyo”—uyootyolwa ikutali amaanza aabantu pe, pele anguzu iziinda zyabantu ilya Amagedoni. (Daniele 2:44; Ciyubunuzyo 16:14, 16) Cilakondelezya kaka kuziba kuti ibulelo bwa Jehova Leza, Mwami wabami buyoosalazigwa!

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 1 Izisi zyeendelezya nyika izili ciloba izilibedelede zyamu Bbaibbele nzyeezi, Egepita, Asuri, Babuloni, Mediya a Persia, icisi caba Giliki, Roma alimwi aca Britain a Amelika (Anglo-America), ibwami bwamasi obile. Zyoonse ezi zilayandika kubikkila maanu akaambo kakuti kuli mbuzyakali kubeendelezya bantu ba Jehova.

^ munc. 25 Ibbuku lya Daniele 7:25 lilacaamba aciindi ‘ibasalali ba-Sijulu nobafwabizigwa.’ Mbubwenya mbuli mbukwakapandululwa mucibalo camusyule, eci ciswaanganizigwaa nkondo yanyika yakusaanguna.

NCINZI NCOMWAIYA?

• Ncinzi ciimininwaa

“mugutu” ulaa “meja obile”?

“sijembwe uuli aboya” ‘aluja lwakwe lupati’?

imeja one aamena mucibaka ca “luja lupati”?

ikeja kasyoonto ikakazyoomena kuzwa kuluja lumwi akati kameja one?

• Mbuti mbucakasoleka kusaala “busena busalala” cisi Ceendelezya Nyika ca Britain a Amelika, alimwi sena cakazwidilila?

[[Mibuzyo yaciiyo]]

[Maapu/Cifwanikiso icili apeeji 166]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

Ibwami bwa Mediya a Persia

MAKEDONIYA

EGEPITA

Memphis

ETIOPIYA

Jerusalemu

Babuloni

Akimeta

Susani

Persepolis

INDIA

[Maapu/Cifwanikiso icili apeeji 169]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

Bwami Bwaba Giliki

MAKEDONIYA

EGEPITA

Babuloni

Mulonga wa Indus

[Maapu iili apeeji 172]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

Bwami bwa Roma

BRITANNIA

ITALY

Roma

Jerusalemu

EGEPITA

[Cifwanikiso icili apeeji 164]

[Zifwanikiso izili apeeji 175]

Ibantu bamwi bakalemenede mu Bwami Bweendelezya Nyika bwa Britain a Amelika (Anglo-America):

1. George Washington, imweendelezi wakusaanguna wa United States (1789-97)

2. Mwami mukaintu Victoria waku Britain (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, mweendelezi wa United States (1913-21)

4. David Lloyd George, minista wacisi ca Britain (1916-22)

5. Winston Churchill, minista wacisi ca Britain (1940-45, 1951-55)

6. Franklin D. Roosevelt, imweendelezi wa United States (1933-45)