Ẹyarade Ini Edidi Messiah
Ibuot Duopekiet
Ẹyarade Ini Edidi Messiah
1. Sia Jehovah edide Akwa Ekpeme Ini, nso ke nnyịn ikeme nditịm mfiọk?
JEHOVAH edi Akwa Ekpeme Ini. Kpukpru ini ye eyo ẹmi ẹnyenede ebuana ye utom esie ẹsịne enye ke ubọk. (Utom 1:7) Kpukpru mme n̄kpọntịbe oro enye okodiomide ndida itie ke ini ye eyo ẹmi ẹnyene nditịbe. Mmọ idikpụhu.
2, 3. Ewe prọfesi ke Daniel ọkọnọ ntịn̄enyịn, ndien ewe obio ukara akakara Babylon ini oro?
2 Nte ifịk ifịk eyen ukpepn̄kpọ N̄wed Abasi, prọfet Daniel ama enyene mbuọtidem ke ukeme Jehovah ndidiomi mme n̄kpọntịbe nnyụn̄ nnam mmọ ẹwọrọ ẹsu. Se ikedide akpan n̄kpọ udọn̄ inọ Daniel ekedi mme prọfesi ẹban̄ade nsobo Jerusalem. Jeremiah ama ewet se Abasi akayararede aban̄a adan̄a nte edisana obio oro edinade ndon, ndien Daniel ama ọnọ akpan ntịn̄enyịn ke prọfesi emi. Enye ekewet ete: “Ke akpa isua Darius eyen Ahasuerus, emi okotode ke ubon nditọ Media, emi ẹkenịmde enye ke edidem mme Chaldean: ke akpa isua ubọn̄ esie, ami Daniel nda n̄wed ntịm mfiọk ibat isua emi uyo Jehovah ekesịmde Jeremiah prophet aban̄a, ete ke n̄wụre Jerusalem ọyọyọhọ isua ata ye duop.”—Daniel 9:1, 2; Jeremiah 25:11.
3 Darius eke Media akakara “mme Chaldean” ini oro. Akpa ntịn̄nnịm ikọ oro Daniel eketịn̄de ke ini akasiakde ubọkn̄wed oro ke ibibene ama osu usọp usọp. Obio Ukara Babylon ikodụhe aba. Ẹma ẹmen enye “ẹnọ Media ye Persia” ke 539 M.E.N.—Daniel 5:24-28, 30, 31.
DANIEL EKPE JEHOVAH UBỌK KE NSỤHỌDEIDEM
4. (a) Nso ke okoyom man ẹnyene edinyan̄a oro Abasi ọnọde? (b) Didie ke Daniel akaka ebịne Jehovah?
4 Daniel ama ọfiọk ete ke isua 70 oro Jerusalem ekenyenede ndina ndon ọmọn̄ edisịm utịt. Nso efen ke enye akanam? Enye ke idemesie asian nnyịn ete: “Ndien n̄wụk iso mi nse Ọbọn̄ Abasi, nnyụn̄ nyom n̄kpe-ubọk, ye eseme, ye utre-udia, ye ọfọn̄-ikpo, ye ntọn̄: ndien n̄kpe Jehovah Abasi mi ubọk, nnyụn̄ nyarade idiọk-n̄kpọ.” (Daniel 9:3, 4) Ama oyom ẹnyene eti idaha esịt man ẹnyene edinyan̄a oro Abasi ọnọde ke mbọm. (Leviticus 26:31-46; 1 Ndidem 8:46-53) Ama oyom ẹnyene mbuọtidem, edu nsụhọdeidem, ye ọyọhọ edikabade esịt n̄kpọn̄ idiọkn̄kpọ oro akadade esịm ntan̄mfep ye ufụn. Daniel ke ntre ama aka ebịne Abasi ke ibuot mme anamidiọk ikọt esie. Didie? Ebe ke nditie utreudia, ndiseme, ye ke ndisịne ọfọn̄ikpo, kpa idiọn̄ọ edikabade esịt ye esịt akpanikọ.
5. Ntak Daniel ekenyenede mbuọtidem nte ke ẹyenam mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ?
5 Prọfesi Jeremiah ama ọnọ Daniel idotenyịn, koro enye ama owụt nte ke ibịghike ẹyenam mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ Judah, obio emana mmọ. (Jeremiah 25:12; 29:10) Nte eyịghe mîdụhe, Daniel ama enyene mbuọtidem nte ke ubọhọ oyodu ọnọ mme Jew oro ẹfịkde koro owo oro ẹkekotde Cyrus akakara nte edidem ke Persia. Nte Isaiah iketịn̄ke prọfesi nte ke Cyrus edidi n̄kpọutom ke ndisana mme Jew nyak man ẹfiak ẹkebọp Jerusalem ye temple? (Isaiah 44:28–45:3) Edi Daniel ikakam inyeneke ifiọk ndomokiet iban̄a nte oro editịbede. Ntre enye ama aka iso ndikpe Jehovah ubọk.
6. Nso ke Daniel eketịn̄ ke akam?
6 Daniel ama odụri ntịn̄enyịn owụt mbọm ye ima mfọnido Abasi. Ke nsụhọdeidem, enye ama enyịme ete ke mme Jew ẹma ẹnam idiọkn̄kpọ ke ndikọsọn̄ ibuot, n̄wọn̄ọde n̄kpọn̄ mme ibet Jehovah, nnyụn̄ mfụmi mme prọfet esie. Nte enende Abasi ‘ama ebịn mmọ efep ke ntak idiọk ido mmọ.’ Daniel ama ọbọn̄ akam ete: “O Ọbọn̄, bụt iso edi eke nnyịn, ye eke ndidem nnyịn, ye eke mbọn̄ nnyịn, ye eke mme ete nnyịn, koro nnyịn imanam idiọk ye afo. Ọbọn̄ Abasi nnyịn emenyene esịt mbọm ye edidahado, koro nnyịn isọn̄de ibuot ye enye; nnyịn inyụn̄ ikopke uyo Jehovah Abasi nnyịn; inyụn̄ isan̄ake ke mbet esie oro enye akadade ubọk ikọt esie mme prophet enịm nnyịn ke iso. Ofụri Israel n̄ko ẹma ẹbiat mbet fo, ẹnyụn̄ ẹkabade ẹte ikûkop uyo fo. Ndien afo an̄wan̄a nnyịn isụn̄i ke idem, ye un̄wọn̄ọ ẹmi ẹwetde ke n̄wed mme ewụhọ Moses owo Abasi, koro nnyịn iduede ye enye.”—Daniel 9:5-11; Exodus 19:5-8; 24:3, 7, 8.
7. Ntak ẹkemede ndidọhọ ke Jehovah ama anam n̄kpọ nte enende ke ndikayak mme Jew ẹka ntan̄mfep?
7 Abasi ama odụri nditọ Israel utọn̄ aban̄a mme utịp edisọn̄ ibuot ye enye ye edifụmi ediomi oro enye akanamde ye mmọ. (Leviticus 26:31-33; Deuteronomy 28:15; 31:17) Daniel enyịme nte mme edinam Abasi ẹnende, ọdọhọde ete: “Enye omonyụn̄ anam uyo esie oro enye ọkọdọhọde aban̄a nnyịn ye mme ebiereikpe nnyịn ẹmi ẹkekpede ikpe nnyịn, ọsọn̄ọ ada: onyụn̄ ada akwa idiọk n̄kpọ etiene nnyịn: koro owo akanam mînamke baba ke idak ofụri ikpa enyọn̄, nte emi ẹkenamde ke Jerusalem: kpa nte emi ẹkewetde ke n̄wed mbet Moses, ofụri idiọk-n̄kpọ ẹmi ẹmesịm nnyịn. Edi nnyịn ikekpehe Jehovah Abasi nnyịn ubọk, inyụn̄ ikpọn̄ke mme idiọk ido nnyịn ifiak edem, inyụn̄ itịmke ifiọk akpanikọ fo. Ndien Jehovah etie ekpeme idiọk-n̄kpọ oro, onyụn̄ ada enye etiene nnyịn: koro Jehovah Abasi nnyịn enende ke kpukpru edinam emi enye anamde: ndien nnyịn ikokopke uyo esie.”—Daniel 9:12-14.
8. Daniel ọkọkọn̄ n̄kpeubọk oro enye ekekpede Jehovah ke nso?
8 Daniel iwụtke nte ke mme edinam ikọt esie ẹma ẹnen. Ntan̄mfep oro mmọ ẹkekade ama etịm odot, nte enye etịn̄de ete: “Nnyịn imọdiọk, imanam idiọk.” (Daniel 9:15) Udọn̄ esie ikam idịghe man ọbọhọ ndutụhọ. Baba, ubọn̄ ye ukpono Jehovah edi ntak n̄kpeubọk esie. Ebede ke ndifen mme Jew ye edinam mmọ ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ, Abasi oyosu un̄wọn̄ọ oro enye akanamde ebe ke Jeremiah oyonyụn̄ anam edisana enyịn̄ Esie asana. Daniel ekpe ubọk ete: “O Ọbọn̄, kpa nte ofụri eti ido fo asan̄ade, mbọk, yak iyatesịt fo ye ikpahaesịt fo ẹkabade ẹkpọn̄ obio fo Jerusalem, edisana obot fo: koro mme idiọk ido nnyịn ye mme ukwan̄-n̄kpọ mme ete nnyịn ẹsịnde Jerusalem ye ikọt fo ẹkabade ẹdi n̄kpọ esuene kpukpru mmọ eke ẹkande nnyịn ẹkụk.”—Daniel 9:16.
9. (a) Daniel ekeberi akam esie ye ewe n̄kpeubọk? (b) Nso inam Daniel okop mfụhọ, edi didie ke enye owụt ukpono ọnọ enyịn̄ Abasi?
9 Ke akam ofụri esịt, Daniel aka iso ete: “Ke emi, ndien, O Abasi nnyịn, kop n̄kpe-ubọk owo fo ye eseme esie, nyụn̄ yak iso fo ayama ọnọ edisana ebiet fo emi abiarade, ke aban̄a Ọbọn̄. O Abasi mi, kpan̄ utọn̄ fo, nyụn̄ kop; tat enyịn fo, nyụn̄ se n̄wụre nnyịn, ye obio emi ekerede enyịn̄ fo: koro nnyịn mînịmke n̄kpe-ubọk nnyịn ke iso fo, iban̄a nti ido idem nnyịn, edi iban̄a ediwak mbọm fo. O Ọbọn̄, kop; O Ọbọn̄, dahado; O Ọbọn̄, kpan̄ utọn̄, nyụn̄ nam; kûbịghi, ban̄a idem fo, O Abasi mi: koro obio fo ye ikọt fo ẹkerede enyịn̄ fo.” (Daniel 9:17-19) Edieke Abasi mîkpakadahakedo onyụn̄ ọkpọn̄de ikọt esie ke ntan̄mfep, ayakde edisana obio esie, Jerusalem, ana ndon ke nsinsi, nte mme idụt ẹkpeda enye nte Andikara Ekondo? Nte mmọ ikpebiereke ite ke Jehovah inyeneke odudu ndin̄wana ye n̄kpọsọn̄ abasi Babylon? Ih, ẹkpekesuene enyịn̄ Jehovah, ndien emi anam Daniel okop mfụhọ. Ke otu utịm ike 19 ẹmi enyịn̄ Abasi, Jehovah, odude ke akpasarade uwetn̄kpọ ke n̄wed Daniel, utịm ike 18 ẹdi ke ebuana ye akam emi!
GABRIEL ỌSỌSỌP EDI
10. (a) Anie ke ẹkedọn̄ aka ebịne Daniel, ndien ntak-a? (b) Ntak emi Daniel eketịn̄de aban̄a Gabriel nte “owo”?
10 Ke adan̄aemi Daniel osụk ọbọn̄de akam, angel Gabriel ọbiọn̄ọde. Enye ọdọhọ ete: “O Daniel, ke emi ke n̄wọrọ ndi ndinam fi etịm ọfiọk n̄kpọ. Uyo ọwọrọ ke ini editọn̄ọ n̄kpe-ubọk fo, ndien ami ndi nditịn̄ nnọ fi: koro afo enemde Abasi esịt: tịm fiọk ndien n̄kpọ, nyụn̄ tịm kere n̄kukụt.” Edi ntak emi Daniel etịn̄de aban̄a enye nte “Gabriel owo oro”? (Daniel 9:20-23) Ọfọn, ke ini Daniel okoyomde nditịm mfiọk akpa n̄kukụt esie aban̄ade okpo ebot ye okukịm, “se ibietde idem owo” ama ọbiọn̄ọde enye ke iso. Ekedi angel Gabriel, emi ẹkedọn̄de edinam Daniel etịm ọfiọk n̄kpọ. (Daniel 8:15-17) Ukem ntre, ke Daniel ama ọkọbọn̄ akam ama, angel emi ama asan̄a ekpere enye ke uduot owo onyụn̄ etịn̄ ikọ ye enye nte emi owo esitịn̄de ikọ ye owo.
11, 12. (a) Okposụkedi temple m̀mê itieuwa Jehovah mîkodụhe ke Babylon, didie ke mme enyene-ifịk Jew ẹkewụt ukpono ẹnọ uwa oro Ibet okoyomde? (b) Ntak ẹkekotde Daniel ‘owo emi enemde Abasi esịt’?
11 Gabriel edisịm “ke ini uwa mbubịteyo.” Ẹma ẹbiat itieuwa Jehovah ọkọrọ ye temple ke Jerusalem, ndien mme Jew ẹkedi mbon ntan̄mfep ẹnọ mme okpono ndem mbon Babylon. Ntre mme Jew ke Babylon ikesiwaha uwa inọ Abasi. Nte ededi, ke ini oro ẹkesinịmde ndiwa uwa ke idak Ibet Moses, ama odot mme enyene-ifịk Jew ke Babylon nditoro Jehovah nnyụn̄ nnam n̄kpeubọk nnọ enye. Nte owo emi eten̄ede Abasi ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ, ẹkekot Daniel ‘owo emi enemde Abasi esịt.’ Jehovah, ‘Andikop akam,’ ama okop inemesịt aban̄a enye, ndien ẹma ẹsio Gabriel usọp usọp ẹdọn̄ ndikọbọrọ akam mbuọtidem Daniel.—Psalm 65:2.
12 Idem ke ini edibọn̄ akam nnọ Jehovah ekesịnde uwem esie ke itiendịk, Daniel ama aka iso ndibọn̄ akam nnọ Abasi ikata ke usen. (Daniel 6:10, 11) Eyịghe idụhe enye ekenemde Jehovah esịt! Ke adianade ye akam, Daniel ndiketie n̄kere Ikọ Abasi ama an̄wam enye ndibiere se idide uduak Jehovah. Daniel ama ọkọbọ ke akam onyụn̄ ọfiọk nnennen usụn̄ ndika mbịne Jehovah man ẹbọrọ mme akam esie. Enye ama osio edinen ido Abasi owụt. (Daniel 9:7, 14, 16) Ndien okposụkedi mme asua esie mîkekemeke ndikụt ndudue nnọ enye, Daniel ama ọfiọk ete ke imọ ikedi anamidiọk ke enyịn Abasi onyụn̄ ọsọsọp ayarade idiọkn̄kpọ esie.—Daniel 6:4; Rome 3:23.
“URUA ATA YE DUOP” EKE ẸDINAMDE NDUDUE OKỤRE
13, 14. (a) Nso akpan ntọt ke Gabriel akayarade ọnọ Daniel? (b) “Urua ata ye duop” ẹniọn̄ adan̄a didie, ndien nnyịn isan̄a didie ifiọk?
13 Nso ibọrọ ke Daniel emi ọkọkọbọde ke akam ọkọbọ ntem! Ikokụreke ke Jehovah ndisọn̄ọ nnọ enye nte ke mme Jew ẹyefiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ edi n̄ko ẹma ẹnọ enye ikike ke se itịmde idi akpan n̄kpọ ikan—kpa edidi Messiah oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a. (Genesis 22:17, 18; Isaiah 9:6, 7) Gabriel asian Daniel ete: “Ẹdori urua ata ye duop ẹban̄a orụk fo, ye edisana obio fo, eke ẹdinamde ndudue okụre, ẹdinyụn̄ ẹmade idiọk ido, ẹnyụn̄ ẹsiode isop ukwan̄-n̄kpọ ẹfep, eke ẹnyụn̄ ẹdade nsinsi edinen iso ẹdụk, ẹnyụn̄ ẹnịmde seal ke n̄kukụt ye prophecy, ẹnyụn̄ ẹyetde Ata Edisana ke aran. Fiọk, ndien, nyụn̄ tịm nịm ke ibuot, ete, ke ọtọn̄ọde ke ini emi uyo ọwọrọde, ete ẹtọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹbọp Jerusalem, tutu esịm ke ini Messiah Ọbọn̄, eyedi urua itiaba ye urua ata ye iba: ẹyetọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ an̄wa ye ukpe, kpa ke ini nnanenyịn.”—Daniel 9:24, 25.
14 Emi ke akpanikọ ekedi eti mbụk! Ikụreke nte ke ẹyefiak ẹbọp Jerusalem ẹnyụn̄ ẹfiak ẹwụk utuakibuot ke obufa temple edi n̄ko “Messiah Ọbọn̄” eyedi ke nnennen ini. Emi editịbe ke ufan̄ “urua ata ye duop.” Sia Gabriel mîsiakke usen, mmọ ẹmi idịghe mme urua eke usen itiaba ke kiet, ẹmi ẹkpedide usen 490—isua kiet ye ọfiọn̄ inan̄ kpọt. Edifiak mbọp Jerusalem ye ‘edidiọn̄ an̄wa ye ukpe’ oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ama etịm ebịghi akan oro. Mme urua oro ẹdi mme urua eke mme isua. Ediwak edikabade eke eyomfịn ẹnọ ekikere nte ke urua kiet kiet ọniọn̄ ke isua itiaba. Ke uwụtn̄kpọ, “urua ata ye duop eke mme isua” edi edikabade oro ẹwụtde eke ikọ idakisọn̄ ke Daniel 9:24 ke Tanakh—The Holy Scriptures, emi The Jewish Publication Society osiode. An American Translation okot ete: “Urua ata ye duop eke isua ke ẹnịm ẹnọ ikọt fo ye edisana obio fo.” Mme ukem edikabade oro ẹdu ke mme edikabade eke Moffatt ye Rotherham.
15. Ẹbahade “urua ata ye duop” ẹsịn ke ewe ikpehe ita, ndien mmọ ẹditọn̄ọ ini ewe?
15 Nte mme ikọ angel ẹsan̄ade, ẹdibahade “urua ata ye duop” oro ẹsịn ke ikpehe ita: (1) “urua itiaba,” (2) “urua ata ye iba,” ye (3) urua kiet. Oro edidi isua 49, isua 434, ye isua 7—ofụri ibat edide isua 490. Nte enemde, The Revised English Bible okot ete: “Ẹmewụk isua ata ye duop ke itie itiaba ẹnọ ikọt fo ye edisana obio fo.” Ke etienede ntan̄mfep ye ndutụhọ mmọ ke Babylon ke isua 70, mme Jew ẹyenyene san̄asan̄a mfọn ẹto Abasi ke isua 490, m̀mê isua 70 nam awak ke itie 7. Emi editọn̄ọ “ke ini emi uyo ọwọrọde, ete ẹtọn̄ọ ntak ẹbọp ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ Jerusalem.” Ini ewe ke emi edidi?
“URUA ATA YE DUOP” ỌTỌN̄Ọ
16. Nte ewụhọ esie owụtde, kaban̄a nso uduak ke Cyrus akanam mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ?
16 N̄wọrọnda n̄kpọntịbe ita ẹdot ẹkere ẹban̄a ke se iban̄ade ntọn̄ọ “urua ata ye duop.” Akpa eketịbe ke 537 M.E.N. ke ini Cyrus ọkọnọde ewụhọ esie ete mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ. Enye okot ete: “Ntem ke Cyrus edidem Persia ọdọhọ, ete, Jehovah Abasi enyọn̄ ọmọnọ mi kpukpru mme idụt ererimbot, omonyụn̄ eteme mi, ete ndiọn̄ ufọk Jerusalem emi odude ke Judah nnọ imọ. Anie mbufo odu ke otu kpukpru ikọt esie, yak Abasi esie odu ye enye; yak enye onyụn̄ ọdọk ke Jerusalem emi odude ke Judah, onyụn̄ ọdiọn̄ ufọk Jehovah Abasi Israel (enye edi Abasi), emi odude ke Jerusalem. Ndien ama edi kpukpru owo eke ẹsụhọde ke ebiet ekededi eke mmọ ẹdụn̄de do, yak mbon ebiet mmọ oro ẹn̄wam mmọ ke silver, ye ke gold, ye ke inyene, ye ke ufene, ẹkọrọ ye enọ ima ufọk Abasi emi odude ke Jerusalem.” (Ezra 1:2-4) Nte an̄wan̄ade, akpan uduak ewụhọ emi ekedi ndinam ẹfiak ẹbọp temple—kpa “ufọk Jehovah”—ke itie emi enye ekebemde iso odu.
17. Leta oro ẹkenọde Ezra ọkọnọ nso ntak kaban̄a isan̄ esie ndika Jerusalem?
17 Udiana n̄kpọntịbe eketịbe ke ọyọhọ isua ubọn̄ itiaba eke Edidem Artaxerxes (Artaxerxes Longimanus, eyen Xerxes I) eke Persia. Ke ini oro, Ezra osion̄o n̄wed ama anam isan̄ ọfiọn̄ inan̄ oto ke Babylon aka Jerusalem. Enye ama asan̄a ye san̄asan̄a leta otode edidem, edi emi ikọnọhọ unyịme ndifiak mbọp Jerusalem. Utu ke oro, utom oro ẹkedọn̄de Ezra eketre ke ‘edinam ufọk Jehovah eye.’ Ntak edi oro leta oro eketịn̄de aban̄a gold ye silver, ndisana n̄kpoduoho, ye mme enọ wheat, wine, aran, ye inụn̄ ndida n̄n̄wam utuakibuot ke temple, ọkọrọ ye editre ndibọ mbon oro ẹnamde utom do utomo.—Ezra 7:6-27.
18. Nso etop iketịmede Nehemiah ekikere, ndien Edidem Artaxerxes akasan̄a didie ọdiọn̄ọ emi?
18 Ọyọhọ n̄kpọntịbe ita eketịbe isua 13 ke ukperedem, ke ọyọhọ isua 20 eke Edidem Artaxerxes eke Persia. Ini oro Nehemiah akanam utom nte akama-wine ke “Shushan ufọk edidem.” Nsụhọ oro ẹketode ke Babylon ẹnyọn̄ọ ẹma ẹfiak ẹbọp Jerusalem ẹkesịm ndusụk udomo. Edi n̄kpọ ikobonoke nte ọfọnde. Nehemiah ama okop ete ke ‘ibibene Jerusalem ama owụre ndien mme itịm esie ẹnyụn̄ ẹta ikan̄.’ Emi ama enen̄ede etịmede enye ekikere, enye onyụn̄ ofụhọ ke esịt esie. Ke ẹbụpde ẹban̄a mfụhọ esie, Nehemiah ama ọbọrọ ete: “Yak edidem akam odu uwem ke nsinsi: ke didie ke iso mîkpọfụhọke mi ke ini obio emi edide ebiet udi mme ete mi edide ndon, mme itịm esie ẹma ẹnyụn̄ ẹta ikan̄?”—Nehemiah 1:1-3; 2:1-3.
19. (a) Ke ini Edidem Artaxerxes okobụpde mbụme, nso ke Nehemiah ekebem iso anam? (b) Nso ke Nehemiah ekeben̄e, ndien didie ke enye eketịn̄ udeme oro Abasi ekenyenede ke n̄kpọ emi?
19 Mbụk aban̄ade Nehemiah aka iso ete: “Ndien edidem ọdọhọ mi, ete, Nso ke afo oyom? Ndien n̄kpe Abasi enyọn̄ ubọk. Ndien ndọhọ edidem, nte, Edieke edidem amade, owo fo onyụn̄ enemde fi, nte afo ọkpọdọn̄ mi utom ke Judah, ke obio udi mme ete mi, man ndiọn̄ enye.” Ekikere emi ama enem Artaxerxes esịt, emi n̄ko akanamde n̄kpọ aban̄a eben̄e efen efen oro Nehemiah ekeben̄ede: “Edieke edidem amade, yak ọnọ mi n̄wed nda nsọk mme andikara ke edem akpa [Euphrates] oko, man mmọ ẹda mi usụn̄ tutu nsịm ke Judah; ye n̄wed kiet eke ndade nsọk Asaph andikpeme akai emi enyenede edidem, ete enye ọnọ mi eto ke eke obubọk usụn̄ edikon̄ ufọk temple, ye ke eke ibibene obio, ye ke eke ufọk eke ami ndidụn̄de ke esịt.” Nehemiah ama etịn̄ udeme oro Jehovah ekenyenede ke kpukpru emi, ọdọhọde ete: “Ndien edidem ọnọ mi [n̄wed], oto edifọn ubọk Abasi mi emi odude ye ami.”—Nehemiah 2:4-8.
20. (a) Ini ewe ke uyo oro ọkọdọhọde “ẹtọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹbọp Jerusalem” ọkọwọrọ? (b) Ini ewe ke “urua ata ye duop” ẹketọn̄ọ, ndien ini ewe ke mmọ ẹketre? (c) Nso uyarade inyan ubọk iwụt nte ini emi “urua ata ye duop” ẹketọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹtrede enende?
20 Okposụkedi ẹkenọde unyịme ke ọfiọn̄ Nisan, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ubọn̄ 20 eke Artaxerxes, ata ata ‘edinọ uyo nte ẹtọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹbọp Jerusalem’ akada itie ediwak ọfiọn̄ ke ukperedem. Emi eketịbe ke ini Nehemiah ekesịmde Jerusalem onyụn̄ ọtọn̄ọde utom edifiak mbọp esie. Isan̄ Ezra akada ọfiọn̄ inan̄, edi Shushan ama oyom usụn̄ akan kilomita 322 ke n̄kan̄ edem usiahautịn Babylon ndien ke ntem ama akam oyom usụn̄ akan oro ọkpọn̄ Jerusalem. Do, etịm etie nte Nehemiah ekesịm Jerusalem ke ekperede utịt ọyọhọ isua ubọn̄ 20 eke Artaxerxes, m̀mê ke 455 M.E.N. Ini oro ke “urua ata ye duop” oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a, m̀mê isua 490, ẹketọn̄ọ. Mmọ ẹketre ke utịt utịt ikpehe eke 36 E.N.—Se “Ini Ewe ke Ukara Artaxerxes Ọkọtọn̄ọ?” ke page 197.
“MESSIAH ỌBỌN̄” ỌBIỌN̄ỌDE
21. (a) Nso ke ẹkenyene ndinam ke akpa “urua itiaba,” ndien kpa ye mme nso idaha? (b) Ke ewe isua ke Messiah ekenyene ndibiọn̄ọde, ndien Gospel Luke ọdọhọ ke nso iketịbe ini oro?
21 Isua ifan̄ ẹkebe mbemiso ẹfiakde ẹbọp Jerusalem ata edibọbọp? Ọfọn, ẹkenyene ndikụre edifiak mbọp obio oro “ke ini nnanenyịn” ke ntak mfịna oro okodude ke otu mme Jew ye ubiọn̄ọ okotode mbon Samaria ye mbon efen. Nte an̄wan̄ade, ẹma ẹkụre utom oro esịm udomo oro ẹkeyomde ke n̄kpọ nte 406 M.E.N.—ke ufan̄ “urua itiaba,” m̀mê isua 49. (Daniel 9:25) Ufan̄ urua 62, m̀mê isua 434, ẹyetiene. Ke ufan̄ ini oro ebede, Messiah oro ẹken̄wọn̄ọde ke anyanini ọyọbiọn̄ọde. Ke ẹbatde isua 483 (49 dian 434) ọtọn̄ọde ke 455 M.E.N. ada nnyịn edisịm 29 E.N. Nso iketịbe ini oro? Luke, andiwet Gospel, asian nnyịn ete: “Ke ọyọhọ isua efụt emi Tiberius Caesar adade ubọn̄, ke ini Pontius Pilate edide andikara Judea, Herod onyụn̄ edide tetrarch Galilee, . . . uyo Abasi esịm John eyen Zecharias ke desert. Ndien enye asan̄a ke ofụri n̄kan-n̄kụk Jordan edikwọrọ baptism edikabade esịt, man ẹfen mme idiọk-n̄kpọ.” Ke ini oro mme owo ‘ẹketie ke idotenyịn’ ẹbet Messiah.—Luke 3:1-3, 15.
22. Ini ewe ndien ke nso usụn̄ ke Jesus akakabade edi Messiah oro ẹkebemde iso ẹtịn̄?
22 John ikedịghe Messiah oro ẹken̄wọn̄ọde. Edi kaban̄a se enye okokụtde ke ini baptism Jesus eyen Nazareth, ke utịt 29 E.N., John ama ọdọhọ ete: “Mma n̄kụt Spirit nte otode ke enyọn̄ osụhọde nte ibiom odoro Enye ke idem. Ndien n̄kọdiọn̄ọke Enye; edi Enye emi ọkọdọn̄de mi ete nda mmọn̄ nnịm baptism ọdọhọ mi ete, Owo eke edikụtde nte Spirit osụhọrede odoro Enye ke idem edi Enye emi enịmde owo baptism ke Edisana Spirit. Ami mma nnyụn̄ n̄kụt, nnyụn̄ ntie ntiense nte, Emi edi Eyen Abasi.” (John 1:32-34) Ke baptism esie, Jesus ama akabade edi Enye Oro Ẹyetde Aran—Messiah, m̀mê Christ. Esisịt ini ke oro ebede, Andrew, mbet John, ama osobo ye Jesus oro ẹkeyetde aran ndien ekem asian Simon Peter ete: “Nnyịn imokụt Messiah.” (John 1:41) Ntem, “Messiah Ọbọn̄” ọkọbiọn̄ọde ke nnennen ini—ke utịt urua 69!
MME N̄KPỌNTỊBE AKPATRE URUA
23. Ntak emi “Messiah Ọbọn̄” ekenyenede ndikpa, ndien ini ewe ke emi eketịbe?
23 Nso ke ẹkenyene ndinam ke ufan̄ urua 70 oro? Gabriel ọkọdọhọ ke ẹkedori “urua ata ye duop” eke “ẹdinamde ndudue okụre, ẹdinyụn̄ ẹmade idiọk ido, ẹnyụn̄ ẹsiode isop ukwan̄-n̄kpọ ẹfep, eke ẹnyụn̄ ẹdade nsinsi edinen iso ẹdụk, ẹnyụn̄ ẹnịmde seal ke n̄kukụt ye prophecy, ẹnyụn̄ ẹyetde Ata Edisana ke aran.” Man ẹnam emi, “Messiah Ọbọn̄” ekenyene ndikpa. Ini ewe? Gabriel ama ọdọhọ ete: “Ndien adan̄aemi urua ata ye iba ẹkụrede, ẹyesịbe Messiah ẹfep, edi iban̄ake idem esie; . . . Enye oyonyụn̄ ọsọn̄ọ enịm ediomi ọnọ ediwak owo ke urua kiet; ndien ke ufọt urua enye ayanam uwa ye inuak-udia ẹtre.” (Daniel 9:26a, 27a) Ini nnanenyịn oro ekedi “ke ufọt urua,” oro edi, ke ufọt akpatre urua eke mme isua.
24, 25. (a) Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, ini ewe ke Christ akakpa, ndien n̄kpa ye ediset ke n̄kpa esie ẹkeda utịt ẹsọk nso? (b) N̄kpa Jesus akanam ẹkeme ndinyene nso?
24 An̄wan̄wa utom ukwọrọikọ Jesus Christ ọkọtọn̄ọ ke utịt utịt ikpehe 29 E.N. onyụn̄ ebịghi ke isua ita ye ubak. Nte ẹketịn̄de ke prọfesi, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 33 E.N., ‘ẹma ẹsịbe’ Christ ẹfep ke ini enye akakpade ke eto ndutụhọ, ọnọde uwem esie eke owo nte ufak kaban̄a ubonowo. (Isaiah 53:8; Matthew 20:28) Uwa unam ye inuak udia oro Ibet okoyomde ẹma ẹtre ndinyene ufọn ke ini Jesus oro ẹnamde eset ekemende ekọmurua uwem esie eke owo oro enye akawade ọkọnọ Abasi ke heaven. Okposụkedi mme oku Jew ẹkekade iso ndiwa uwa tutu ẹsobo temple Jerusalem ke 70 E.N., Abasi ikoyomke mme utọ uwa oro aba. Ẹma ẹda uwa oro ọfọnde akan ẹsịn ke itie mmọ, kpa enye oro owo mîdifiakke iwa aba. Apostle Paul ekewet ete: “Ke ini [Christ] ama akawa uwa kiet aban̄a mme idiọk-n̄kpọ . . . ke nsinsi . . . Koro Enye ada uwa kiet anam mmọ ẹmi ẹkenịmde ẹnọ Abasi ẹfọn ẹma ke nsinsi.”—Mme Hebrew 10:12, 14.
25 Okposụkedi idiọkn̄kpọ ye n̄kpa ẹkade iso ndinọmọ ubonowo, edisịbe Jesus mfep ke n̄kpa ye ediset esie ndụk uwem eke heaven ẹma ẹsu prọfesi. Enye ama anam ‘ndudue okụre, ama idiọk ido, onyụn̄ osio isop ukwan̄-n̄kpọ efep, onyụn̄ ada edinen ido edi.’ Abasi ama osio Ibet ediomi efep, emi akayararede onyụn̄ obiomde mme Jew ikpe nte mme anamidiọk. (Rome 5:12, 19, 20; Galatia 3:13, 19; Ephesus 2:15; Colossae 2:13, 14) Idahaemi ẹma ẹkeme ndibiat idiọkn̄kpọ mme anamidiọk oro ẹkabarede esịt mfep, ẹma ẹnyụn̄ ẹkeme ndimen ufen oro asan̄ade ye mmọ mfep. Ebede ke uwa usio isop Messiah, mbon oro ẹnyenede mbuọtidem ẹma ẹkeme ndifiak ndu ke emem ye Abasi. Mmọ ẹkeme ndisak iso nse edibọ enọ Abasi edide “nsinsi uwem ke Christ Jesus.”—Rome 3:21-26; 6:22, 23; 1 John 2:1, 2.
26. (a) Okposụkedi ẹkemende Ibet ediomi ẹfep, ediomi ewe ke ‘ẹkenịm ke urua kiet’? (b) Nso ikada itie ke utịt ọyọhọ urua 70?
26 Ntre Jehovah ama emen Ibet ediomi efep ebe ke n̄kpa Christ ke 33 E.N. Didie, ndien, ke ẹkeme ndidọhọ ke Messiah “oyonyụn̄ ọsọn̄ọ enịm ediomi ọnọ ediwak owo ke urua kiet”? Koro enye ama anam ediomi Abraham odu ke edinam. Abasi ama anam mme edidiọn̄ ediomi oro ẹbe ẹsịm nditọ Hebrew ẹtode ubon Abraham tutu urua 70 ẹsịm utịt. Edi ke utịt “urua ata ye duop” eke mme isua, ke 36 E.N., apostle Peter ama ọkwọrọ ikọ ọnọ enyene-ifịk owo Italy oro, Cornelius, ufọk esie, ye mme Gentile eken. Ndien ọtọn̄ọde ke usen oro ka iso, ẹma ẹtọn̄ọ nditan̄a eti mbụk ke otu mme Gentile.—Utom 3:25, 26; 10:1-48; Galatia 3:8, 9, 14.
27. Ewe “Ata Edisana” ke ẹkeyet aran, ndien didie?
27 Prọfesi oro n̄ko ama ebem iso etịn̄ aban̄a ediyet “Ata Edisana” aran. Emi itịn̄ke iban̄a ediyet Ata Edisana, m̀mê ata esịt esịt ikpehe, eke temple ke Jerusalem aran. Ikọ oro “Ata Edisana” mi etịn̄ aban̄a edisana ebiet Abasi eke heaven. Do ke Jesus ọkọnọ Ete esie ekọmurua uwa esie eke owo. Uwa oro ekeyet, m̀mê okosio, ata idem n̄kpọ eke spirit oro ke heaven enịm san̄asan̄a, emi Ata Edisana emi okodude ke ataya utuakibuot eke isọn̄ ye temple eke ukperedem akadade aban̄a.—Mme Hebrew 9:11, 12.
ABASI AMA ỌSỌN̄Ọ PRỌFESI ORO
28. Nso ke ‘edinịm seal ke n̄kukụt ye prọfesi’ ọkọwọrọ?
28 Prọfesi aban̄ade Messiah oro angel Gabriel eketịn̄de ama etịn̄ n̄ko aban̄a ‘edinịm seal ke n̄kukụt ye prọfesi.’ Emi ọwọrọ ete ke ẹma ẹfịk seal unyịme Abasi ke kpukpru se ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a Messiah—kpukpru se enye akanamde ebe ke uwa, ediset ke n̄kpa esie, ye ediwụt idem ke heaven, ọkọrọ ye mme n̄kpọ eken oro ẹketịbede ke ufan̄ urua 70 oro—ẹyesu, ẹyenyụn̄ ẹdi se ẹkemede ndinịm ke akpanikọ. Ẹma ẹfịk seal ke n̄kukụt oro, ẹnịm enye san̄asan̄a ẹnọ Messiah. N̄kukụt oro okosu enye ke idem ye ke utom Abasi oro enye akanamde. Edi n̄kukụre ye Messiah oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke nnyịn ikeme ndikụt nnennen se n̄kukụt oro ọwọrọde. Idụhe n̄kpọ ndomokiet efen oro ediyararede se enye ọwọrọde.
29. Nso ikenyene nditịbe nnọ Jerusalem oro ẹkefiakde ẹbọp, ndien ke nso ntak?
29 Gabriel ama ebem iso etịn̄ prọfesi ete ke ẹyefiak ẹbọp Jerusalem. Idahaemi enye etịn̄ aban̄a nsobo obio oro ẹkefiakde ẹbọp ye temple esie, ọdọhọde ete: “Ikọt ọbọn̄ ẹmi ẹdidide ẹyebiat obio ye edisana ebiet; ndien utịt esie eyedi ke mmọn̄ ukwọ; ndien ẹwụk ẹte nsobo odu tutu esịm ke utịt ekọn̄. . . . Ndien andisobo oyodoro ke ibuot n̄kpọ mbubiam: tutu ẹnyụn̄ ẹda se ẹnamde ẹma ẹnyụn̄ ẹwụkde, ẹn̄wan̄a andisobo ke idem.” (Daniel 9:26b, 27b) Okposụkedi nsobo emi akadade itie ke “urua ata ye duop” ẹma ẹkebe, enye ekedi nnennen utịp eke mme n̄kpọ oro ẹketịbede ke akpatre “urua,” ke ini mme Jew ẹkesịnde Christ ẹnyụn̄ ẹnam ẹwot enye.—Matthew 23:37, 38.
30. Nte n̄wetnnịm n̄kpọ eke mbụk owụtde, didie ke ewụhọ Akwa Ekpeme Ini okosu?
30 N̄wetnnịm n̄kpọ eke mbụk ẹwụt nte ke 66 E.N., udịmekọn̄ Rome ke idak Andikara Cestius Gallus eke Syria ama akan Jerusalem okụk. Kpa ye ubiọn̄ọ oro mme Jew ẹkesịnde, mbonekọn̄ Rome oro ẹkamade ọfọn̄ etakubom, m̀mê mme idiọn̄ọ ukpono ndem mmọ, ẹma ẹbe ẹdụk obio ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndiwụri ibibene temple ke n̄kan̄ edem edere. Mmọ ndikaka do ama anam mmọ ẹdi “n̄kpọ mbubiam” oro ekemede ndida nsobo ndi. (Matthew 24:15, 16) Ke 70 E.N., mbon Rome ke idak Etubom Titus ẹma ẹdi nte “ukwọ” ẹnyụn̄ ẹdisobo obio oro ye temple esie. N̄kpọ ndomokiet ikakpanke mmọ, koro Abasi ama ọnọnọ uyo aban̄a—‘owụk’—emi. Akwa Ekpeme Ini, Jehovah, ama afiak osu ikọ esie!
NSO KE AFO OKOKỤT?
• Ke isua 70 emi Jerusalem akanade ndon ama ekesịm utịt, nso n̄kpeubọk ke Daniel akanam ọnọ Jehovah?
• “Urua ata ye duop” ẹkebịghi adan̄a didie, ndien ini ewe ke mmọ ẹketọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹtre?
• Ini ewe ke “Messiah Ọbọn̄” ọkọbiọn̄ọde, ndien ke ewe ini nnanenyịn ke ‘ẹkesịbe’ enye ẹfep?
• Ewe ediomi ke ẹkenịm “ẹnọ ediwak owo ke urua kiet”?
• Nso ikada itie ke “urua ata ye duop” ẹma ẹkebe?
[Mme Mbụme Ukpepn̄kpọ]
[Ekebe/Ndise ke page 197]
Ini Ewe ke Ukara Artaxerxes Ọkọtọn̄ọ?
MME ewetmbụk eset ẹneni ẹban̄a isua emi ukara Edidem Artaxerxes eke Persia ọkọtọn̄ọde. Ndusụk owo ẹda 465 M.E.N. nte isua emi enye akadade ukara koro ete esie, Xerxes, ọkọtọn̄ọ ndikara ke 486 M.E.N. onyụn̄ akpa ke ọyọhọ isua ubọn̄ esie 21. Edi uyarade odu nte ke Arterxerxes eketie ke ebekpo ke 475 M.E.N. onyụn̄ ọtọn̄ọ akpa isua ukara esie ke 474 M.E.N.
Mme uwetn̄kpọ ye utomusọ oro ẹkebụhọrede ke isọn̄ ke Persepolis, ibuot obio Persia eset, ẹwụt ke Xerxes ama etiene ete esie, Darius I, akara. Edieke emi ekedide ke isua 10 ndien Xerxes akara ikpọn̄ ke isua 11 ke Darius ama akakpa ke 486 M.E.N., akpa isua ukara Artaxerxes ekpekedi 474 M.E.N.
Ọyọhọ uyarade iba aban̄a Etubom Themistocles eke Athens, emi akakande udịmekọn̄ Xerxes ke 480 M.E.N. Ke ukperedem enye ama odụk mfịna ye mbon Greece ẹnyụn̄ ẹdori enye ikọ nte ke oyom ndikpụhọ ukara. Themistocles ama efehe onyụn̄ okoyom ukpeme ke ufọk edidem Persia, ke ebiet emi ẹkedarade enye etieti. Nte ewetmbụk owo Greece oro Thucydides ọdọhọde, emi eketịbe ke ini Artaxerxes “ke ukperedem eketiede ke ebekpo.” Ewetmbụk owo Greece oro Diodorus Siculus ọdọhọ ete ke Themistocles akakpa ke 471 M.E.N. Sia Themistocles ekeben̄ede isua kiet ndida n̄kpep usem Persia mbemiso enyenede nneme ye Edidem Artaxerxes, anaedi enye ekesịm Asia Minor ke mîbịghike ikan 473 M.E.N. Chronicle of Eusebius eke Jerome ọsọn̄ọ usenọfiọn̄ oro. Sia Artaxerxes “ke ukperedem eketiede ke ebekpo” ke ini Themistocles ekesịmde Asia ke 473 M.E.N., eyen ukpepn̄kpọ Germany oro Ernst Hengstenberg ama ewet ke Christology of the Old Testament esie ete ke ukara Artaxerxes ọkọtọn̄ọ ke 474 M.E.N., kpa nte ẹtịn̄de ke mme n̄wed efen. Enye ama adian ete: “Ọyọhọ isua 20 eke Artaxerxes edi isua 455 mbemiso Christ.”
[Ndise]
Mbiet Themistocles
[Ndise ke page 188, 189]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
“URUA ATA YE DUOP”
455 M.E.N 406 M.E.N. 29 E.N. 33 E.N. 36 E.N.
“Uyo ndifiak Jerusalem oro Messiah Ẹsịbe Utịt “urua
ndiọn̄ ẹkefiakde ẹbọp ọbiọn̄ọde Messiah “ata ye
Jerusalem” ẹfep duop”
Urua 7 Urua 62 Urua 1
Isua 49 Isua 434 Isua 7
[Ndise ke page 180]
[Ndise ke page 193]
