Kapitulo Onse

Naipalgak ti Tiempo nga Iyaay ti Mesias

1. Tangay ni Jehova ti Naindaklan a Managoras, aniat’ masiguradotayo?

NI Jehova ti Naindaklan a Managoras. Tengtenglenna amin a tiempo ken panawen a nainaig iti trabahona. (Aramid 1:7) Sigurado a maangay amin a pasamak nga intudingna kadagitoy a tiempo ken panawen. Saandanto nga agmintis.

2, 3. Ania a padto ti naginteresan ni Daniel, ket ania nga imperio ti mangiturturay iti Babilonia idi a tiempo?

² Kas nasaet nga estudiante ti Kasuratan, namati ni mammadto a Daniel iti abilidad ni Jehova a mangyeskediul kadagiti pasamak ken mangtungpal kadagita. Ad-adda a naginteresan ni Daniel dagiti padto maipapan iti panaglangalang ti Jerusalem. Inlanad ni Jeremias dagiti impalgak ti Dios a kapaut ti panaglangalang ti nasantuan a siudad, ket naannad nga inut-utob ni Daniel daytoy a padto. Insuratna: “Iti umuna a tawen ni Dario nga anak ni Asuero iti bin-i dagiti Medo, a napagbalin nga ari iti pagarian dagiti Caldeo; iti umuna a tawen ti panagturayna siak a mismo, ni Daniel, babaen kadagiti libro nailasinko ti bilang dagiti tawen a maipapan iti dayta ti sao ni Jehova dimteng ken Jeremias a mammadto, maipaay iti pannakatungpal dagiti panagwalangwalang ti Jerusalem, awan sabali, pitopulo a tawen.”—Daniel 9:1, 2; Jeremias 25:11.

³ Ni Dario a Medo iturturayanna idi ti “pagarian dagiti Caldeo.” Napartak ti pannakatungpal daydi immun-una nga impadto ni Daniel idi impatarusna ti surat iti diding. Awanen daydi Imperio ti Babilonia. “Naited kadagiti Medo ken kadagiti Persiano” idi 539 K.K.P.—Daniel 5:24-28, 30, 31.

 SIPAPAKUMBABA A NAGDAWAT NI DANIEL KEN JEHOVA

4. (a) Ania ti masapul tapno masagrap ti panangispal ti Dios? (b) Kasano a dimmatag ni Daniel ken Jehova?

⁴ Nabigbig ni Daniel a dandanin agngudo ti 70 a tawen a panaglangalang ti Jerusalem. Aniat’ sumaruno nga aramidenna? Ibagana kadatayo: “Insaadko ti rupak a maiturong ken Jehova a pudno a Dios, tapno isu sapulek buyogen ti kararag ken buyogen dagiti panagpakaasi, agraman panagayunar ken tinakpil ken dapdapo. Ket nangrugiak nga agkararag ken Jehova a Diosko ken agpudno.” (Daniel 9:3, 4) Masapul ti maitutop a panagpuspuso tapno mapasaran ti naasi a panangispal ti Dios. (Levitico 26:31-46; 1 Ar-ari 8:46-53) Masapul ti pammati, napakumbaba nga espiritu, ken naan-anay a panagbabawi kadagiti basol a nangituggod iti pannakaidestiero ken pannakaadipen. Agpaay a pagimbagan ti managbasol nga ilina, dimmatag ngarud ni Daniel iti Dios. Kasano? Babaen ti panagayunar, panagleddaang, ken panagkawesna iti tinakpil, a simbolo ti panagbabawi ken kinapasnek ti puso.

5. Apay a nagkompiansa ni Daniel a maisublinto dagiti Judio idiay dagada?

⁵ Ti padto ni Jeremias isut’ nangted iti namnama ken Daniel, ta impasimudaagna a dagiti Judio dandanidan agsubli iti dagada a Juda. (Jeremias 25:12; 29:10) Sigurado, nagkompiansa ni Daniel a dumtengen ti bang-ar kadagiti naadipen a Judio gapu ta ti lalaki nga agnagan Ciro madaman nga agturturay kas ari ti Persia. Saan kadi nga impadto ni Isaias a mausarto ni Ciro a mangluk-at kadagiti Judio tapno bangonenda manen ti Jerusalem ken ti templo? (Isaias 44:28–45:3) Ngem saan nga ammo ni Daniel no kasanonto a matungpal dayta. Isu nga intultuloyna ti immararaw ken Jehova.

6. Aniat’ binigbig ni Daniel idi nagkararag?

⁶ Gimmawawa ni Daniel iti asi ken naayat a kinamanangngaasi ti Dios. Sipapakumbaba a binigbigna a nagbasol dagiti Judio babaen ti iyaalsada, a simiasida kadagiti bilin ni Jehova, ken dida inkankano dagiti mammadtona. Nainkalintegan  a ti Dios ‘winarawarana ida gapu iti saanda a kinamatalek.’ Inkararag ni Daniel: “O Jehova, agpaay kadakami ti sibabain a rupa, iti ar-arimi, iti piprinsipemi ken kadagidi ammami, agsipud ta nagbasolkami a maikaniwas kenka. Kukua ni Jehova a Diosmi dagiti asi ken dagiti aramid a panangpakawan, ta nagrebeldekami kenkuana. Ket saankami a nagtulnog iti timek ni Jehova a Diosmi babaen iti pannagnami kadagiti lintegna nga inkabilna iti sanguananmi babaen iti ima dagiti adipenna a mammadto. Ket amin dagiti kameng ti Israel sinalungasingda ti lintegmo, ket adda idi isisiasi babaen iti saan a panagtulnog iti timekmo, iti kasta imbukbokmo kadakami ti lunod ken ti sinapataan a kari a naisurat iti linteg ni Moises nga adipen ti pudno a Dios, ta nagbasolkami a maikaniwas Kenkuana.”—Daniel 9:5-11; Exodo 19:5-8; 24:3, 7, 8.

7. Apay a maikuna a nalinteg ti inaramid ni Jehova idi impalubosna a makautibo dagiti Judio?

⁷ Pinakdaaran ti Dios dagiti Israelita iti pagbanaganda no agsukirda kenkuana ken tallikudanda ti tulag nga inaramidna kadakuada. (Levitico 26:31-33; Deuteronomio 28:15; 31:17) Binigbig ni Daniel ti kinalinteg dagiti tignay ti Dios, a kunkunana: “Intungpalna ti sasaona a sinaona maibusor kadakami ken maibusor kadagiti ukommi a nangukom kadakami, babaen ti panangipagteng kadakami iti dakkel a didigra, kas iti saan pay a naaramid iti baba ti intero a langlangit kas iti naaramid iti Jerusalem. Kas iti adda a naisurat iti linteg ni Moises, isuamin daytoy a didigra—dimteng kadakami, ket saanmi a napalukneng ti rupa ni Jehova a Diosmi babaen ti itatallikud iti biddutmi ken babaen ti panangipakita iti nauneg a pannakaawat iti kinapudnom. Ket nagtultuloy a sipapanunot ni Jehova iti didigra ket iti kamaudiananna impagtengna kadakami, ta ni Jehova a Diosmi nalinteg iti amin nga ar-aramidna nga inaramidna; ket saankami a nagtulnog iti timekna.”—Daniel 9:12-14.

8. Aniat’ nangibasaran ni Daniel iti ararawna ken Jehova?

⁸ Saan nga inkagumaan ni Daniel nga ikalintegan ti tigtignay dagiti kailianna. Maiparbeng unay ti pannakaidestieroda,  kas sidadaan nga impudnona: “Nagbasolkami, nagtignaykami a sidadangkes.” (Daniel 9:15) Saan met a naseknan laeng iti pannakapabang-ar manipud panagsagaba. Saan, imbasarna ti ararawna iti mismo a dayag ken dayaw ni Jehova. No pakawanenna dagiti Judio ket isublina ida iti dagada, tungpalento ti Dios ti karina baeten ken Jeremias ket santipikarennanto ti nasantuan a naganna. Nagkiddaw ni Daniel: “O Jehova, maitunos iti amin nga ar-aramidmo a kinalinteg, pangngaasim, ti ungetmo ken ti pungtotmo agbaw-ing koma manipud iti siudadmo a Jerusalem, ti nasantuan a bantaymo; ta, gapu kadagiti basolmi ken gapu kadagiti biddut dagidi ammami, ti Jerusalem ken ti ilim ket puntiria ti panangumsi dagidiay amin nga adda iti aglikmutmi.”—Daniel 9:16.

9. (a) Ania dagiti pakaasi ni Daniel idi ingngudona ti kararagna? (b) Aniat’ nakariribukan ni Daniel, ngem kasanona nga impateg ti nagan ti Dios?

⁹ Iti nasged a kararag, intuloy ni Daniel: “Ita imdengam, O Diosmi, ti kararag ti adipenmo ken dagiti panagpakaasina, ket pagsilnagem ta rupam iti santuariom a nalangalang, maipagapu ken Jehova. Iyallingagmo ti lapayagmo, O Diosko, ket dumngegka. Luktam dagiti matam ket kitaem dagiti nalangalang a kasasaadmi ken ti siudad a napanaganan iti naganmo; ta saan a maitunos iti nalinteg nga ar-aramidmi nga idatagmi dagiti panagpakaasimi iti sanguanam, no di ket maitunos kadagiti adu nga asim. O Jehova, dumngegka. O Jehova, mamakawanka. O Jehova, mangipangagka ket agtignayka. Dika agtaktak, maipagapu kenka met laeng, O Diosko, ta ti bukodmo a nagan naipanagan iti siudadmo ken iti ilim.” (Daniel 9:17-19) No di mamakawan ti Dios ket baybay-anna a naidestiero ti ilina, a palubosanna nga agnanayon a langalang ti Jerusalem a nasantuan a siudadna, bigbigento ngata dagiti nasion nga isu ti Sapasap a Soberano? Didanto ngata ibaga a di magawayan ni Jehova ti pannakabalin dagiti dios ti Babilonia? Wen, maibabainto ti nagan ni Jehova, ket daytoy ti pakariribukan ni Daniel. Iti 19 a daras nga agparang ti nadibinuan a nagan, a Jehova, iti libro ni Daniel, 18 ti nagparang a nainaig iti daytoy a kararag!

 SIPAPARTAK NGA UMAY NI GABRIEL

10. (a) Asino ti naibaon ken Daniel, ken apay? (b) Apay a dinakamat ni Daniel ni Gabriel kas “lalaki”?

¹⁰ Idi agkarkararag pay laeng ni Daniel, nagparang ni anghel Gabriel. Kunana: “O Daniel, ita rimmuarak tapno pagbalinenka nga addaan nauneg a pannakaawat buyogen ti pannakatarus. Iti rugi dagiti panagpakpakaasim rimmuar ti maysa a sao, ket siak a mismo immayak nga agipadamag, agsipud ta maysaka a makaay-ayo unay. Gapuna utobem ti banag, ket maaddaanka iti pannakaawat iti banag a nakita.” Ngem apay a dinakamat ni Daniel a “ti lalaki a ni Gabriel”? (Daniel 9:20-23) Idi kinalikaguman ni Daniel a matarusanna koma ti immun-una a sirmata maipapan iti kalakian a kalding ken iti kalakian a karnero, nagparang iti sanguananna daydiay a “ti langana kas iti nabaneg a lalaki.” Ni anghel Gabriel daydi, a naibaon a mangted ken Daniel iti nauneg a pannakaawat. (Daniel 8:15-17) Umarngi met, kalpasan a nagkararag ni Daniel, immasideg kenkuana daytoy nga anghel iti porma a tao ket nakisao kenkuana a kas panagsao ti maysa iti padana a tao.

11, 12. (a) Nupay awan templo wenno altar ni Jehova idiay Babilonia, kasano nga impakita dagiti matalek a Judio ti panangipategda kadagiti daton a kinalikaguman ti Linteg? (b) Apay a naawagan ni Daniel a ‘maysa a makaay-ayo unay’?

¹¹ Dimteng ni Gabriel “iti tiempo ti sagut a daton iti rabii.” Nadadael daydi altar ni Jehova a nairaman iti templo sadi Jerusalem, ket dagiti Judio kautibo ida dagiti pagano a taga Babilonia. No kasta saan nga agidatdaton dagiti Judio idiay Babilonia kadagiti sakripisio para iti Dios. Ngem, no dumteng ti oras a panagidaton sigun iti Linteg Mosaiko, maikanatad kadagiti matalek a Judio idiay Babilonia nga agdaydayaw ken umararawda ken Jehova. Kas maysa a tao a debosionado unay iti Dios, naawagan ni Daniel a ‘maysa a makaay-ayo unay.’ Ni Jehova, a “Dumngeg iti kararag,” naay-ayo kenkuana, ket imbaonna a sidadaras ni Gabriel a mangsungbat iti kararag ni Daniel a buyogen ti pammati.—Salmo 65:2.

¹² Nupay agpeggad idi ti biagna no agkararag ken Jehova, intultuloy latta ni Daniel ti nagkararag iti Dios a mamitlo kada  aldaw. (Daniel 6:10, 11) Isu met la a minatmatan ni Jehova kas makaay-ayo unay! Malaksid iti kararag, ti panangmennamenna ni Daniel iti Sao ti Dios isut’ timmulong kenkuana a nangammo iti pagayatan ni Jehova. Kankanayon a nagkarkararag ni Daniel ket ammona ti umiso nga iyaadani ken Jehova tapno masungbatan dagiti kararagna. Intampokna ti kinalinteg ti Dios. (Daniel 9:7, 14, 16) Ket nupay awan mabirokan dagiti kabusorna a pangbabalawanda kenkuana, ammo ni Daniel nga isu managbasol iti imatang ti Dios ket sidadaan a nangipudno iti basolna.—Daniel 6:4; Roma 3:23.

“PITOPULO A LAWAS” TAPNO PAGPATINGGAEN TI BASOL

13, 14. (a) Ania a napateg nga impormasion ti impakaammo ni Gabriel ken Daniel? (b) Kasano ti kapaut ti “pitopulo a lawas,” ken kasanotay nga ammo?

¹³ Anian a sungbat ti inawat ni managkararag a Daniel! Saan laeng nga insierto ni Jehova kenkuana a maisublinto dagiti Judio idiay dagada no di ket inikkanna pay ti nauneg a pannakaawat iti banag a dakdakkel ti pategna—ti panagparang ti naipadto a Mesias. (Genesis 22:17, 18; Isaias 9:6, 7) Imbaga ni Gabriel ken Daniel: “Adda pitopulo a lawas a naikeddeng iti ilim ken iti nasantuan a siudadmo, tapno gibusan ti salungasing, ken tapno pagpatinggaen ti basol, ken tapno mangaramid iti panangabbong maipaay iti biddut, ken tapno mangyeg iti kinalinteg maipaay kadagiti tiempo a di nakedngan, ken tapno mangimaldit iti maysa a selio iti sirmata ken mammadto, ken tapno pulotan ti Santo dagiti Sasanto. Ket rebbeng nga ammuem ken maaddaanka iti nauneg a pannakaawat a manipud iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem agingga iti Mesias a Panguluen, addanto pito a lawas, kasta met innem a pulo ket dua a lawas. Isu agsublinto ket pudno a mabangon manen, nga addaan iti publiko a plasa ken kanal, ngem iti karirigatan kadagiti tiempo.”—Daniel 9:24, 25.

¹⁴ Pudno a naimbag a damag daytoy! Saan laeng a maba ngon manen ti Jerusalem ken maisubli ti panagdayaw iti baro a templo no di ket agparangto pay ti “Mesias a Panguluen” iti espesipiko a tiempo. Mapasamak daytoy iti las-ud ti “pitopulo a lawas.” Tangay saan nga al-aldaw ti dinakamat ni Gabriel, saan a lawlawas dagitoy a sagpipito nga aldaw, nga agdagup iti 490 nga aldaw—a makatawen laeng ken kakatlo ti tawen. Naun-unday ngem iti dayta ti naipadto a pannakabangon manen ti Jerusalem “nga addaan iti publiko a plasa ken kanal.” Dagiti lawas ket lawlawas dagiti tawen. Isingasing dagiti adu a moderno a patarus a ti kada lawas ket pito a tawen ti kapautna. Kas pagarigan, “pitopulo a lawas ti tawtawen” ti paulog nga impasimudaag ti footnote ti Daniel 9:24 iti Tanakh—The Holy Scriptures, nga impablaak ti The Jewish Publication Society. Mabasa iti An American Translation: “Pitopulo a lawas ti tawtawen ti naikeddeng iti ilim ken iti nasantuan a siudadmo.” Umarngi met ti paulog nga agparang iti patarus ni Moffatt ken Rotherham.

15. Ania a tallo a panawen ti nakabingbingayan ti “pitopulo a lawas,” ken kaanoda a mangrugi?

¹⁵ Sigun iti sasao ti anghel, mabingbingay ti “pitopulo a lawas” iti tallo a panawen: (1) “pito a lawas,” (2) “innem a pulo ket dua a lawas,” ken (3) maysa a lawas. Kayulogan dayta ti 49 a tawen, 434 a tawen, ken 7 a tawen—nga agdagup iti 490 a tawen. Makapainteres ta kastoy ti mabasa iti The Revised English Bible: “Mamimpito pulo a pito a tawen ti mangtanda iti ilim ken iti nasantuan a siudadmo.” Kalpasan ti pannakaidestiero ken panagsagabada idiay Babilonia iti 70 a tawen, masagrapto dagiti Judio ti naisangsangayan a parabur ti Dios iti 490 a tawen, wenno 70 a tawen a mamultiplikar iti 7. Mangrugi dayta iti “iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem.” Kaano daytoy?

MANGRUGI TI “PITOPULO A LAWAS”

16. Sigun iti bilinna, aniat’ panggep nga insubli ni Ciro dagiti Judio idiay dagada?

¹⁶ Tallo a napateg a pasamak ti masapul nga usigen no maipapan iti panangrugi ti “pitopulo a lawas.” Ti umuna naangay  idi 537 K.K.P. idi inruar ni Ciro ti bilin a mangisubli kadagiti Judio iti dagada. Mabasa: “Kastoy ti kuna ni Ciro nga ari ti Persia, Isuamin a pagpagarian ti daga inted kaniak ni Jehova, a Dios ti langit ket inkumitna kaniak nga isu ibangonak ti maysa a balay idiay Jerusalem, nga adda sadi Juda. Uray siasinoman nga adda kadakayo amin nga ilina, ti Diosda adda koma kenkuana, ket sumang-at koma idiay Jerusalem, nga adda sadi Juda, ket bangonenna ti balay ni Jehova, ti Dios ti Israel (isu Dios), nga adda idiay Jerusalem. Ket uray siasinoman a mabati, iti uray ania a disso a pagganggannaetanna, dagiti lallaki ti dissona isu ti tulonganda koma iti pirak, ken iti balitok, ken kadagiti kukua, ken kadagiti animal, sabali laeng ti daton ti sibubulos a nakem a maipaay iti balay ti Dios nga adda idiay Jerusalem.” (Esdras 1:2-4) Nabatad, ti eksakto a panggep daytoy a bilin isut’ panangbangon manen iti templo—“ti balay ni Jehova”—iti daydi dati a lugarna.

17. Sigun iti surat a naited ken Esdras, aniat’ nadakamat a rason iti panagbiahena sadiay Jerusalem?

¹⁷ Ti maikadua a pasamak naangay idi maikapito a tawen ti panagturay ni Persiano nga Ari Artaxerxes (ni Artaxerxes Longimanus, anak ni Xerxes I). Iti dayta a tiempo, uppat a bulan a nagbiahe manipud Babilonia ni Esdras a para kopia a napan sadi Jerusalem. Adda iggemna a naisangsangayan a surat ti ari, ngem dina inautorisaran ti pannakabangon manen ti  Jerusalem. Imbes ketdi, ti laeng annongen ni Esdras ket ‘panangpapintas iti balay ni Jehova.’ Dayta ti makagapu a ti surat tinukoyna ti balitok ken pirak, dagiti sagrado a basehas, ken dagiti kontribusion a trigo, arak, lana, ken asin a mangsuporta iti panagdayaw idiay templo, agraman pannakalibre ti buis dagidiay agserserbi sadiay.—Esdras 7:6-27.

18. Ania a damag ti nangriribuk ken Nehemias, ken kasano a naammuan ni Ari Artaxerxes dayta?

¹⁸ Ti maikatlo a pasamak naangay iti 13 a tawen kalpasanna, idi maika-20 a tawen a panagturay ni Persiano nga Ari Artaxerxes. Ni Nehemias idi ti para serbi iti arakna idiay “Susan a palasio.” Adda paset ti Jerusalem a binangon manen dagiti natda a nagsubli manipud Babilonia. Ngem saan a nasayaat ti kasasaadna idi. Nadamag ni Nehemias a ‘ti bakud ti Jerusalem narba ket dagiti ruanganna nauram iti apuy.’ Daytoy ti nangriribuk unay kenkuana, ket simnek ti liday iti pusona. Idi a napagsaludsodan no apay nga agladladingit, insungbat ni Nehemias: “Agbiag koma a manayon ti ari: apay-apay a di agliday koma ti rupak, idinto a ti ili, a disso dagiti tantanem dagiti ammak, aglangalang, ken dagiti ruanganna napuoranda iti apuy?”—Nehemias 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Idi sinaludsodan ni Ari Artaxerxes, aniat’ immun-una nga inaramid ni Nehemias? (b) Aniat’ kiniddaw ni Nehemias, ket kasanona a binigbig ti akem ti Dios iti dayta a banag?

¹⁹ Ituloy ti salaysay maipapan ken Nehemias: “Idin ti ari kinunana  kaniak: ‘Ania ti dawatem?’ Iti kasta nagkararagak iti Dios ti langit. Ket kinunak iti ari, ‘No makaay-ayo iti ari, ken no ti adipenmo nakasarak ti parabur iti imatangmo, dawatek kenka nga ibaonnak koma idiay Juda, agingga iti ili dagiti tantanem dagiti ammak, tapno isu ti bangonek koma.’” Naragsakan ni Artaxerxes iti daytoy a singasing, ket pinatganna pay ti simmaruno a kiddaw ni Nehemias: “No makaay-ayo iti ari, maited koma kaniak dagiti sursurat a maipaay kadagiti gobernador iti ballasiw ti Karayan [Eufrates], tapno palubosandak a lumabas agingga iti makagtengak idiay Juda: Ken maysa a surat a maipaay ken Asaf nga agaywan iti kabakiran ti ari, tapno ikkannak iti kayo tapno aramiden a babaotek a maipaay kadagiti ruangan ti kastilio a paset ti balay, ken maipaay iti bakud ti ili, ken maipaay iti balay a sumrekakto.” Binigbig ni Nehemias ti akem ni Jehova kadagitoy amin a banag, a kunkunana: “Ket ti ari intedna kaniak [dagiti sursurat] a mayannurot iti naimbag a panagidalan ti Dios kaniak.”—Nehemias 2:4-8.

20. (a) Kaano a nagepekto ti sao a “mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem”? (b) Kaano a nangrugi ti “pitopulo a lawas,” ket kaano a nagngudo? (c) Aniat’ mangipaneknek nga umiso dagiti petsa a panangrugi ken panagngudo ti “pitopulo a lawas”?

²⁰ Nupay naited ti pammalubos idi bulan ti Nisan, idi rugrugi ti maika-20 a tawen a panagturay ni Artaxerxes, ti aktual nga “iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon manen iti Jerusalem” nagepekto iti sumagmamano a bulan kalpasanna. Napasamak daytoy idi simmangpet ni Nehemias idiay Jerusalem ket inrugina ti trabahona a panangpabaro. Uppat a bulan ti panagbiahe ni Esdras, ngem ti kaadayo ti Susan ket nasurok a 322 a kilometro iti dayaen ti Babilonia ket ngarud ad-adayo pay manipud Jerusalem. Ngarud, mabalin a ti isasangpet ni Nehemias idiay Jerusalem ket idi arinunos ti maika-20 a tawen ni Artaxerxes, wenno idi 455 K.K.P. Daydi ti panangrugi ti naipadto a “pitopulo a lawas,” wenno 490 a tawen. Agngudo dagitoy iti maud-udi a paset ti 36 K.P.—Kitaenyo ti “Kaano a Nangrugi ti Panagturay ni Artaxerxes?” iti panid 197.

 AGPARANG TI “MESIAS A PANGULUEN”

21. (a) Ania ti mapasamak bayat ti umuna a “pito a lawas,” ken nupay adda dagiti ania a sirkumstansia? (b) Ania a tawen a rumbeng nga agparang ti Mesias, ket aniat’ kuna ti Ebanghelio ni Lucas a napasamak iti dayta a tiempo?

²¹ Mano a tawen ti limmabas sakbay nga aktual a nabangon manen ti Jerusalem? Bueno, maaramid ti pannakaipasdek manen ti siudad “iti karirigatan kadagiti tiempo” gapu iti parparikut dagiti mismo a Judio ken ibubusor dagiti Samaritano ken dadduma pay. Agparang a naturpos ti nasken a paset ti trabaho idi agarup 406 K.K.P.—iti las-ud ti “pito a lawas,” wenno 49 a tawen. (Daniel 9:25) Sumaruno ti 62 a lawas, wenno 434 a tawen. Kalpasan dayta a panawen, agparang ti nabayagen a naikari a Mesias. No bilangen ti 483 a tawen (49 ken 434) manipud 455 K.K.P. dumanontayo iti 29 K.P. Aniat’ napasamak iti dayta a tiempo? Ibaga kadatayo ni Lucas a nangisurat iti Ebanghelio: “Idi maikasangapulo ket lima a tawen ti panagturay ni Tiberio Cesar, idi gobernador ni Poncio Pilato iti Judea, ket ni Herodes ti agturay iti distrito ti Galilea, . . . ti deklarasion ti Dios immay ken Juan nga anak ni Zacarias idiay let-ang. Gapuna isu dimteng iti amin a pagilian nga adda iti aglawlaw ti Jordan, a mangikaskasaba iti bautismo kas simbolo iti panagbabawi maipaay iti pannakapakawan dagiti basbasol.” Iti daydi a tiempo “adda a siinanama dagiti tattao” iti iyaay ti Mesias.—Lucas 3:1-3, 15.

22. Kaano ken kasano a nagbalin ni Jesus kas ti naipadto a Mesias?

²² Saan a ni Juan ti naikari a Mesias. Ngem no maipapan iti nasaksianna idi mabautisaran ni Jesus a taga Nazaret, idi otonio ti 29 K.P., kinuna ni Juan: “Naimatangak ti espiritu a bumabbaba a kas kalapati manipud langit, ket nagtalinaed kenkuana. Uray pay isu diak am-ammo idi, ngem Daydiay mismo a nangibaon kaniak tapno mangbautisar iti danum kinunana kaniak, ‘Siasinoman dayta makitam a bumabbabaan ken pagtalinaedan ti espiritu, isu daytoy ti mangbautisar iti nasantuan nga espiritu.’ Ket nakitak dayta, ken sinaksiak a daytoy a maysa isu ti Anak ti Dios.” (Juan 1:32-34) Idi nabautisaran, nagbalin ni Jesus a Daydiay Napulotan—ti Mesias,  wenno Kristo. Di nagbayag kalpasanna, ni Andres a disipulo ni Juan naam-ammona ni napulotan a Jesus ket imbagana ken Simon Pedro: “Nasarakanmi ti Mesias.” (Juan 1:41) No kasta, nagparang ti “Mesias a Panguluen” iti eksakto a kanito—idi nagngudo ti 69 a lawas!

PASPASAMAK ITI MAUDI A LAWAS

23. Apay a masapul a matay ti “Mesias a Panguluen,” ket kaano a mapasamak daytoy?

²³ Aniat’ napasamak kabayatan ti maika-70 a lawas? Kinuna ni Gabriel a “pitopulo a lawas” ti naikeddeng “tapno gibusan ti salungasing, ken tapno pagpatinggaen ti basol, ken tapno mangaramid iti panangabbong maipaay iti biddut, ken tapno mangyeg iti kinalinteg maipaay kadagiti tiempo a di nakedngan, ken tapno mangimaldit iti maysa a selio iti sirmata ken mammadto, ken tapno pulotan ti Santo dagiti Sasanto.” Tapno matungpal daytoy, masapul a matay ti “Mesias a Panguluen.” Kaano? Kinuna ni Gabriel: “Kalpasan ti innem a pulo ket dua a lawas magessatto ti Mesias, nga awan aniaman nga agpaay kenkuana. . . . Ket masapul nga ipaalagadnanto ti tulag kadagiti adu iti maysa a lawas; ket iti kagudua ti lawas pasardengennanto ti sakripisio ken daton a sagut.” (Daniel 9:26a, 27a) Ti importante a kanito ket “iti kagudua ti lawas,” kayatna a sawen, ti ngalay ti maudi a lawas ti tawtawen.

24, 25. (a) Kas naipadto, kaano a natay ni Kristo, ket aniat’ pinagpatingga ti ipapatay ken panagungarna? (b) Aniat’ pinagbalin a posible ti ipapatay ni Jesus?

²⁴ Nangrugi ti publiko a ministerio ni Jesu-Kristo idi maud-udi a paset ti 29 K.P. ket pimmaut iti tallo ket kagudua a tawen. Kas naipadto, idi nasapsapa a paset ti 33 K.P., ‘nagessat’ ni Kristo idi natay iti pagtutuokan a kayo, nga intedna ti natauan a biagna kas subbot iti sangatauan. (Isaias 53:8; Mateo 20:28) Saanen a kasapulan dagiti animal a sakripisio ken daton a sagut nga imbilin ti Linteg idi a ni napagungar a Jesus indatagna iti Dios sadi langit ti pateg ti naidaton a natauan a biagna. Nupay intultuloy dagiti Judio a papadi ti nagidaton agingga idi nadadael ti templo ti Jerusalem  idi 70 K.P., saanen nga inanamongan ti Dios ti kakasta a daton. Nasandian dagitan iti nasaysayaat a daton, daton a din masapul nga uliten. Insurat ni apostol Pablo: “[Ni Kristo] indatonna iti agnanayon ti maysa a sakripisio a maipaay kadagiti basol . . . Ta babaen iti maysa a sakripisio a daton a pinagbalinna a naan-anay iti agnanayonen dagidiay masansantipikar.”—Hebreo 10:12, 14.

²⁵ Nupay nagtultuloy a naparigat ti sangatauan gapu iti basol ken ipapatay, ti pannakagessat ni Jesus ken patay ken ti panagungarna iti nailangitan a biag isut’ nakatungpalan ti padto. Dayta ti ‘nanggibus iti salungasing, namagpatingga iti basol, nangabbong iti biddut, ken nangyeg iti kinalinteg.’ Inwalinen ti Dios ti Linteg ti tulag, nga isut’ nangibutaktak ken nangkondenar kadagiti Judio kas managbasol. (Roma 5:12, 19, 20; Galacia 3:13, 19; Efeso 2:15; Colosas 2:13, 14) Ita mabalinen a makanselar ti basbasol dagiti agbabawi nga agar-aramid iti dakes, ket mabalinen a mawaswas ti dusa a naipatay. Babaen iti mamakawan a daton ti Mesias, dagidiay mangalagad iti pammati mabalindan ti makikappia iti Dios. Mabalindan a namnamaen ti panangawatda iti sagut ti Dios nga “agnanayon a biag babaen ken Kristo Jesus.”—Roma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Juan 2:1, 2.

26. (a) Nupay naiwalinen ti Linteg ti tulag, ania a tulag ti ‘naipaalagad iti maysa a lawas’? (b) Aniat’ napasamak idi nagngudo ti maika-70 a lawas?

²⁶ No kasta inwalinen ni Jehova ti Linteg ti tulag babaen ti ipapatay ni Kristo idi 33 K.P. No kasta, kasano a maikuna a ti Mesias “masapul nga ipaalagadnanto ti tulag kadagiti adu iti maysa a lawas”? Gapu ta pinagkurrina pay ti Abrahamiko a tulag. Agingga a nagngudo ti maika-70 a lawas, inlukat ti Dios dagiti bendision nga iyeg dayta a tulag kadagiti Hebreo a kaputotan ni Abraham. Ngem idi nagngudon ti “pitopulo a lawas” ti tawtawen, idi 36 K.P., kinasabaan ni apostol Pedro ti debosionado nga Italiano a ni Cornelio, ti sangakabbalayanna, ken dadduma pay a Gentil. Ket nanipud idin, nangrugin a naideklara ti naimbag a damag kadagiti tattao iti nasnasion.—Aramid 3:25, 26; 10:1-48; Galacia 3:8, 9, 14.

27. Ania a “Santo dagiti Sasanto” ti napulotan, ken kasano?

 ²⁷ Impakauna met ti padto ti pannakapulot ti “Santo dagiti Sasanto.” Dina tukoyen daytoy ti pannakapulot ti Kasasantuan, wenno ti kaunggan a siled, ti templo sadi Jerusalem. Ti “Santo dagiti Sasanto” ditoy agaplikar iti nailangitan a santuario ti Dios. Sadiay, indatag ni Jesus ken Amana ti pateg ti natauan a datonna. Ti pannakabautisar ni Jesus idi 29 K.P. pinulotanna, wenno insinana, dayta a nailangitan, naespirituan a kinapudno nga inrepresentar ti Kasasantuan iti daydi naindagaan a tabernakulo ken daydi templo kalpasanna.—Hebreo 9:11, 12.

TI PADTO A PINASINGKEDAN TI DIOS

28. Aniat’ kayat a sawen ti ‘panangimaldit iti maysa a selio iti sirmata ken mammadto’?

²⁸ Ti Mesianiko a padto nga insawang ni anghel Gabriel nadakamatna met ti ‘panangimaldit iti maysa a selio iti sirmata ken mammadto.’ Kaipapanan daytoy nga isuamin a naipadto maipapan iti Mesias—isuamin a tinungpalna babaen ti sakripisiona, panagungarna, ken panagparangna sadi langit, agraman dagiti dadduma pay a napasamak kabayatan ti maika-70 a lawas—matimbrean iti selio ti nadiosan nga anamong, pumudno, ken mapagtalkan. Maselioan ti sirmata, a maiparebbeng laeng iti Mesias. Agpannuray kenkuana ti pannakatungpal dayta ken iti panagtignay ti Dios baeten kenkuana. Nainaig laeng iti naipadto a Mesias a masarakantayo ti umiso a pannakaipatarus ti sirmata. Awan sabalin a makaibuksil iti kayuloganna.

29. Anianto ti mapasamak iti nabangon manen a Jerusalem, ken iti ania a gapu?

²⁹ Immun-una nga impadto ni Gabriel a mabangonto manen ti Jerusalem. Itan ipadtona ti pannakaduprak dayta nabangon a siudad ken ti templona, a kunkunana: “Ti siudad ken ti nasantuan a disso dadaelento ti ili ti maysa a panguluen nga um-umay. Ket ti panungpalanna babaento iti layus. Ket agingga iti panungpalan addanto gubat; ti naikeddeng ket dagiti panaglangalang. . . . Ket iti payak dagiti makarimon a banag addanto daydiay mamaglangalang; ket agingga iti panangtalipupos; ti mismo a banag a naikeddeng maibukbokto  met iti rabaw daydiay langalang.” (Daniel 9:26b, 27b) Nupay mapasamakto daytoy a panaglangalang kalpasan ti “pitopulo a lawas,” direktamente a resulta dayta dagiti pasamak kabayatan ti maudi a “lawas,” idi inlaksid dagiti Judio ni Kristo ken pinapatayda.—Mateo 23:37, 38.

30. Kas impakita ti historikal a rekord, kasano a natungpal ti bilin ti Naindaklan a Managoras?

³⁰ Ipakita dagiti rekord ti historia nga idi 66 K.P., ti Jerusalem linikmut dagiti buyot a Romano nga indauluan ni Cestius Gallus a Gobernador ti Siria. Nupay limmaban dagiti Judio, dagiti buyot a Romano a nagawit kadagiti idolatroso a banderada, wenno wagaywayda, sinerrekda ti siudad ket inrugida a dinuprak ti makin-amianan a pader ti templo. Ti panagtakderda sadiay isut’ namagbalin kadakuada a “makarimon a banag” a pakaigapuan ti naan-anay a panaglangalang. (Mateo 24:15, 16) Idi 70 K.P., dagiti Romano nga indauluan ni Heneral Tito immayda a kas “layus” ket pinaglangalangda ti siudad ken ti templona. Awan nangpasardeng kadakuada, tangay nadesisionanen—‘naikeddengen’—babaen iti Dios. Ti Naindaklan a Managoras, ni Jehova, tinungpalna manen ti saona!

ANIA TI NAAWATANYO?

• Idi dandanin agngudo ti 70 a tawen a panaglangalang ti Jerusalem, aniada ti impakpakaasi ni Daniel ken ni Jehova?

• Kasano ti kapaut ti “pitopulo a lawas,” ket kaanoda a nangrugi ken nagngudo?

• Kaano a nagparang ti “Mesias a Panguluen,” ket iti ania nga importante a tiempo ti ‘pannakagessatna’?

• Ania a tulag ti ‘naipaalagad kadagiti adu iti maysa a lawas’?

• Aniat’ napasamak kalpasan ti “pitopulo a lawas”?

[Salsaludsod]

 [Kahon/Ladawan iti panid 197]

Kaano a Nangrugi ti Panagturay ni Artaxerxes?

DI AGTUTUNOS dagiti historiador maipapan iti tawen a panangrugi ti turay ni Persiano nga Ari Artaxerxes. Kuna dagiti dadduma a 465 K.K.P. ti tawen nga isasagpatna gapu ta ni Xerxes nga amana nangrugi a nagturay idi 486 K.K.P. sa natay idi maika-21 a tawen ti panagturayna. Ngem adda ebidensia a nagbalin nga ari ni Artaxerxes idi 475 K.K.P. ken nangrugi idi 474 K.K.P. ti damo a tawen a panagarina.

Ipasimudaag dagiti kitikit ken eskultura a nakabakab idiay Persepolis a kadaanan a kabesera ti Persia nga aggiddan ti turay da Xerxes ken ni Dario I nga amana. No 10 a tawen ti saklawen daytoy a panaggiddan sa nagsolsolo a nagturay ni Xerxes iti 11 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Dario idi 486 K.K.P., ti umuna a tawen a panagturay ni Artaxerxes ket idi 474 K.K.P.

Ti maikadua nga ebidensia ket adda pakainaiganna ken Heneral Themistocles ti Atenas, a nangparmek iti buyot ni Xerxes idi 480 K.K.P. Idi agangay, napukawna ti anamong dagiti umili a Griego ket naakusar iti panangliput. Naglibas ken nagkamang ni Themistocles iti palasio ti Persia, ket inawatda a sibabara. Sigun ken Thucydides a Griego a historiador, napasamak daytoy idi “nabiit pay a naitrono” ni Artaxerxes. Insurat ti Griego a historiador a ni Diodorus Siculus a natay ni Themistocles idi 471 K.K.P. Tangay kiniddaw ni Themistocles ti makatawen a panagadalna iti Persiano sakbay a sumango ken Ari Artaxerxes, mabalin a simmangpet idiay Asia Menor saan a naladladaw ngem 473 K.K.P. Dayta a petsa ket suportaran ti Chronicle of Eusebius ni Jerome. Tangay “nabiit pay a naitrono” ni Artaxerxes idi simmangpet ni Themistocles idiay Asia idi 473 K.K.P., kinuna ni Ernst Hengstenberg nga Aleman nga eskolar iti pablaakna a Christology of the Old Testament a nangrugi a nagturay ni Artaxerxes idi 474 K.K.P., a kas met la kadagiti dadduma a pablaak. Innayonna: “Ti maikaduapulo a tawen ni Artaxerxes isu ti tawen 455 sakbay ni Kristo.”

[Ladawan]

Ulo ni Themistocles

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 188, 189]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

“PITOPULO A LAWAS”

455 K.K.P. 406 K.K.P. 29 K.P. 33 K.P. 36 K.P.

“Ti sao a Nabangon manen ti Agparang ti Nagessat ti Ngudo ti

mangisubli . . . Jerusalem Mesias Mesias “pitopulo a

iti Jerusalem” lawas”

7 a lawas 62 a lawas 1 a lawas

49 a tawen 434 a tawen 7 a tawen

 [Ladawan iti panid 180]

 [Ladawan idi panid 193]