Skip to content

Skip to table of contents

Cayubununwa Ciindi Cakuboola kwa Mesiya

Cayubununwa Ciindi Cakuboola kwa Mesiya

Cibalo 11

Cayubununwa Ciindi Cakuboola kwa Mesiya

1. Mbwaanga Jehova Nguuyinda Kubamba Ciindi, ncinzi ncotukonzya kuba masimpe?

JEHOVA Nguuyinda Kubamba Ciindi. Iziindi zyoonse nguuzyeendelezya kubikkilizya amazuba aajatikizya mulimo wakwe. (Incito 1:7) Izintu zyoonse nzyabikkilide ziindi ezi amazuba ziyoocitika ncobeni. Tazikaalilwi pe.

2, 3. Mbusinsimi nzi mbwaakabikkila maanu Daniele, alimwi mbwami nzi bwakali kweendelezya Babuloni kuciindi eco?

2 Imusinsimi Daniele mbwaakali sikwiiya Magwalo musungu, wakalijisi lusyomo lwakuti Jehova ulakonzya kundandamika zintu akuzipa kuti zicitike. Icakamunjila kapati Daniele, mbusinsimi bujatikizya kunyonyoonwa kwa Jerusalemu. Jeremiya wakazilemba nzyaakaamba Leza kujatikizya bulamfwu bwaciindi cakeelede kutolwa kuti munzi uusalala kauli tongo, elyo Daniele wakabulanga kabotu-kabotu businsimi obu. Wakalemba kuti: “Mumwaka mutaanzi wabwami bwa-Dariyo mwana wa-Ahasuera, umwi walunyungu lwaba-Medi iwakatola bwami bwacisi caba-Kasidi—mumwaka mutaanzi wabwami bwakwe, mebo nde-Daniele ndakamvwa makani aamumabuku. Ndakamvwa mweelwe wamyaka, ijwi lya-Jehova ngulyakaambila musinsimi Jeremiya, myaka iyakeelede kuzuzikizigwa mane kusaalwa kwa-Jerusalemu kukamane, nkokuti myaka iili makumi aali musanu aabili.”—Daniele 9:1, 2; Jeremiya 25:11.

3 Kuciindi eco Dariyo mu Medi wakali kulela “bwami bwacisi caba-Kasidi.” Ibusinsimi bwamusyule mbwaakacitide Daniele naakali kupandulula malembo aabwaanda bwakalizuzikizidwe kale. Ibwami bwa Babuloni bwakalimanide kale. Bwakapegwa “mumaanza aaba-Medi aba-Persia” mu 539 B.C.E.—Daniele 5:24-28, 30, 31.

DANIELE WALOMBA JEHOVA CAKULIBOMBYA

4. (a) Ncinzi cakali kuyandika kutegwa kujanwe lufwutuko kuzwa kuli Leza? (b) Muunzila nzi Daniele mwaakasikila Jehova?

4 Daniele wakaziba kuti kusaalwa kwa Jerusalemu kwamyaka iili 70 kwakali afwaafwi kumana. Ncinzi ncaakeelede kucita lino? Walo mwini ulatwaambila kuti: “Mpawo ndakalanzya busyu bwangu ku-Mwami Leza kukumuyandaula azikombyo azikumbizyo cakuliimya kulya acakusama zisani zyamasaka akulibubula mutwe. Ndakakomba kuli-Jehova Leza wangu akulyaamba zibi.” (Daniele 9:3, 4) Imoyo mubotu wakali kuyandika kutegwa abone kufwutula kwa Leza kwaluzyalo. (Levitiko 26:31-46; 1 Bami 8:46-53) Kwakali kuyandika lusyomo, muuya wakulibombya alimwi akweempwa kwini-kwini kujatikizya zibi zyalo zyakapa kuti kube kwaangwa abuzike. Aboobo Daniele wakasikila Leza kaiminina bantu bakwe basizibi. Munzila nzi? Nkwiinda mukuliimya kulya, ikulila alimwi akusama zisani zyamasaka, icitondezyo cakweempwa alimwi akubaa moyo uululeme.

5. Nkaambo nzi Daniele ncaakajisi lusyomo lwakuti bama Juda bakali kukonzya kupilusigwa kumunzi wabo?

5 Ibusinsimi bwa Jeremiya bwakalimupede bulangizi Daniele nkaambo bwakali kutondezya kuti lino-lino bama Juda bayoopilusigwa kumunzi wabo wa Juda. (Jeremiya 25:12; 29:10) Icakutadooneka Daniele wakabaa lusyomo kuti lwaanguluko luyooboola kuli bama Juda bakazundwa nkaambo imuntu uutegwa Koresi wakali kale mwami mu Persia. Sena Isaya tanaakasinsima kuti Koresi uyooyuma-yuma kumakani aakwaangululwa kwaba Juda kuti bakayakulule Jerusalemu atempele? (Isaya 44:28—45:3) Pele Daniele kwiina naakazyi pe kuti naa eco ciyoocitika buti. Aboobo wakazumanana kulomba Jehova.

6. Nkuzuminizya nzi nkwaakacita Daniele mumupailo?

6 Daniele wakabikkila maanu kuluzyalo lwa Leza. Wakazumina cakulibombya kuti bama Juda bakabisya kwiinda mukuzanga, ikutatobela malailile aa Jehova alimwi akusulaika basinsimi bakwe. Intaamu njaakabweza Leza ‘yakubatanda nkaambo kalupapilo lwabo’ yakaliluzi. Daniele wakapaila kuti: “Twafwa bweeme, O mwami, bami besu abasilutwe besu abamatateesu boonse, nkaambo tulikubisizizye. Mwami Leza wesu ngujisi luzyalo alulekelelo, nkaambo twamupapila, tatuna kuswiilila ijwi lya-Jehova Leza wesu kukweenda mumilao yakwe njaakatubikila kumilomo yabalanda bakwe basinsimi. Ba-Israyeli boonse basotoka milao yako, baleya, babula kuswiilila ijwi lyako, aboobo twatililwa cikonke catusi cilembedwe mubbuku lyamulao lya-Musa mulanda wa-Leza nkaambo twamubisizya.”—Daniele 9:5-11; Kulonga 19:5-8; 24:3, 7, 8.

7. Nkaambo nzi ncokunga kwaambilwa kuti intaamu njaakabweza Jehova yakaliluzi iyakulekela bama Juda kuti banjile mubuzike?

7 Leza wakali bacenjezede bana Israyeli kujatikizya cakali kunga cacitika kuti batamumvwa alimwi akutatobela cizuminano ncaakabamba ambabo. (Levitiko 26:31-33; Deuteronomo 28:15; 31:17) Daniele ulaamba mbuli mbuyakaluzi ntaamu njaakatola Leza ategwa: “Wazuzikizya majwi aakwe ngaakatupesya mulandu, swebo abeendelezi besu ibakali kutweendelezya. Watuletela mapenzi aayoosya, nkaambo kunsi lyakujulu koonse koonse takukwe nekwakacitwa makani mbuli ayo aacitikide mu-Jerusalemu. Aya mapenzi oonse atusikila, mbubonya mbukulembedwe mubbuku lya-Musa, nekubaboobo tatuna kutontozya busyu bwa-Jehova Leza wesu mukuleka zibi zyesu amukupangika myoyo kulusinizyo lwako. Nkaambo kako Jehova wakali kulangilila mapenzi, watuletela ngao, nkaambo Jehova Leza wesu uliluleme mumilimo yakwe yoonse njacita, pele tatuna kuswiilila ijwi lyakwe.”—Daniele 9:12-14.

8. Ino kulomba kwa Daniele kuli Jehova kwakayeeme anzi?

8 Daniele tayandi kuubya-ubya micito yabantu bakwe pe. Bakaleelede kwaangwa mbubwenya mbwazumina ategwa: “Twabisya, twacita bubi.” (Daniele 9:15) Alimwi ikucita boobu takuli buyo kwakuti ajane lwaanguluko kuzwa kumapenzi. Ikulomba kwakwe nkwakuyanda kuti Jehova alemekwe. Ikwiinda mukulekelela bama Juda akubapilusya kucisi cabo, Leza wakali kuyoozuzikizya cisyomezyo cakwe kwiinda muli Jeremiya alimwi akusalazya zina lyakwe lisalala. Daniele wakombelezya ulaamba: “O Mwami, mubululami bwako boonse, bukali bwako alunyemo lwako zileke munzi wako Jerusalemu, cilundu cako cisalala, nkaambo zibi zyesu amilandu yabamatateesu zyaletela Jerusalemu abantu bako lusampuko akati kabantu beengelede.”—Daniele 9:16.

9. (a) Nkukombelezya nzi nkwaacita Daniele kumamanino aamupailo wakwe? (b) Ncinzi camupenzya Daniele, pele watondezya buti kuti ulalilemeka zina lya Leza?

9 Mumupailo uusinizizye, Daniele wazumanana ategwa: “Lino, O Leza wesu, swiilila cikombyo camulanda wako ankumbilo zyakwe. Munika abusyu bwako acikombelo cako cimwaikide. Cita obo nkaambo kazina lyako, O mwami. Cenjeka matwi aako, O Leza wangu, uswiilile. Bbanuna meso aako, ubone mapenzi esu, amunzi uuli azina lyako. Tatuleti inkumbizyo zyesu kulinduwe nkaambo kabululami bwesu, pe, tulazileta nkaambo kaluzyalo lwako lupati. O mwami, swiilila. O mwami, kotulekelela. O mwami, swiilila akucita, utamuki pe, nkaambo kazina lyako omwini, O Leza wangu, nkaambo izina lyako lililembedwe amunzi wako abantu bako.” (Daniele 9:17-19) Ikuti Leza naali muntu uutalekeleli alimwi kalekela bantu bakwe mubuzike akupa kuti munzi wakwe uusalala iwa Jerusalemu uzumanane kuba tongo kusikila kutamani, sena masi naakamubona kuti Mwami Wakujulu Aansi? Sena masi naatakaamba kuti Jehova wakazundwa kuli baleza banguzu bana Babuloni? Ee, izina lya Jehova nolyakasampaulwa aboobo eci camupenzya kapati Daniele. Akati kaziindi zili 19 nzyolyaambwa zina lya Leza lya Jehova mubbuku lya Daniele, izili 18 zilaambwa kujatikizya mupailo oyu!

GABRIYELI WABOOLA CAKUFWAMBAANA

10. (a) Ino nguni wakatumwa kuya kuli Daniele, alimwi nkaambo nzi? (b) Nkaambo nzi Daniele ncaakaamba Gabriyeli kuti “muntu”?

10 Kacipaila Daniele, imungelo Gabriyeli walibonya. Ulaamba: “Daniele, ndeza lino kuzookutya busongo aluzibo. Kumatalikilo aakukumbila kwako, kwakazwa ijwi, lino ciindi ecino ndeza kukulwiida, nkaambo uli muntu uuyandwa loko. Lino teelela ijwi, umvwisye cilengano.” Pele ino nkaambo nzi Daniele ncaambila kuti “muntu Gabrieli”? (Daniele 9:20-23) Daniele naakali kuyanda kumvwisya kujatikizya cilengaano cakwe camusyule casijembwe amugutu, kubusyu bwakwe kwakaimvwi “cili mbuli muntu.” Wakali mungelo Gabriyeli walo wakatumwa kuti ape Daniele busongo. (Daniele 8:15-17) Mbubwenya buyo, Daniele naakamana kukomba, oyu mungelo wakaboola kulinguwe muciimo cabuntu akwaambaula kulinguwe mbubwenya mbubabandika bantu.

11, 12. (a) Nokuba kuti mu Babuloni kwakanyina tempele naa cipaililo ca Jehova, ino bama Juda balyaabide bakatondezya buti bulemu kuzituuzyo zyakali kwaambwa mu Mulawo? (b) Ino nkaambo nzi Daniele ncaakali kwaambwa kuti “muntu uuyandwa loko”?

11 Gabriyeli wasika “kuciindi cacipaizyo cama[n]golezya.” Icipaililo ca Jehova cakanyonyweedwa antoomwe atempele mu Jerusalemu elyo bama Juda bakali bazike babana Babuloni batali banaleza. Aboobo bama Juda bakali mu Babuloni tiibakali kutuula zipaizyo kuli Leza. Nokuba boobo, aziindi zyakabikkilidwe kutuula mu Mulawo wa Musa, cakaleelede ikuti bamutembaula akumulomba Jehova abo bama Juda bakasinizide ibakali mu Babuloni. Mbwaakali muntu uulyaabide kapati kuli Leza, Daniele wakali kwaambwa kuti “muntu uuyandwa loko.” Jehova ‘uuswiilila zikombyo’ wakamuyandisya aboobo Gabriyeli wakatumwa kuti akaingule mupailo wa Daniele walusyomo icakufwambaana.—Intembauzyo 65:2.

12 Nociba ciindi kukomba kuli Jehova nokwakabikka buumi bwakwe muntenda, Daniele wakazumanana kukomba kuli Leza ziindi zyotatwe abuzuba. (Daniele 6:10, 11) Nkakaambo kaako Jehova ncaakajanina kuti ulayandika loko! Kunze lyakukomba, ikuzinzibala kuyeeya Jwi lya Leza nkwaacita Daniele kwakamugwasya kuziba kuyanda kwa Jehova. Daniele wakazumanana kupaila alimwi wakaliizi nzila iiluzi yakusikila Jehova ikutegwa mipailo yakwe iingulwe. Wakabwaamba bululami bwa Leza. (Daniele 9:7, 14, 16) Alimwi nokuba kuti basinkondonyina tiibakamujanina mulandu, Daniele wakalizi kuti wakali sizibi mumeso aa Leza aboobo wakafwambaana kwaamba cibi cakwe.—Daniele 6:4; Ba-Roma 3:23.

“INSONDO ZILI MAKUMI AALI MUSAMU AABILI” KUTI ZIBI ZIMANISIGWE

13, 14. (a) Makani nzi mapati ngaakayubulula Gabriyeli kuli Daniele? (b) Ino “nsondo zili makumi aali musanu aabili” nciindi cilamfwu buti, alimwi tuzi buti?

13 Elo waingulwa kaka Daniele! Jehova tanaamusyomezya buyo kuti bama Juda bayoopilusigwa kumunzi wabo, pele wamupa abusongo bwakubona cintu cimwi ciyandika kapati—ikulibonya kwa Mesiya wakasinsimwa. (Matalikilo 22:17, 18; Isaya 9:6, 7) Gabriyeli waambila Daniele kuti: “Kwabikwa insondo zili makumi aali musanu aabili kubantu bako akumunzi uusalala, kuti insotoko zimane azibi zimanisigwe, milandu yabubi ilobelele, bululami buteeli buletwe, cilengano camusinsimi cizuzikizigwe, abusena busalalisya bunanikwe. Lino uleelede kuziba akumvwisya kuti, kuzwa kuciindi camulazyo wakubusya awakuyakulula Jerusalemu kusikila kuciindi cakusika kwamwami uunanikidwe, kuyooba insondo zili musanu azibili. Lino insondo zili makumi aali musanu alimwi ansondo zyobile uuyooyakululwa, uyooba amigwagwa amufolo wakuutabilila, muziindi zyamapenzi.”—Daniele 9:24, 25.

14 Aya akali makani mabotu ncobeni! Takuli kuyakululwa buyo kwa Jerusalemu akupilusigwa kwabukombi mutempele lipya, pele “mwami uunanikidwe” wakeelede kulibonya kuciindi cibikkidwe. Eci cakeelede kucitika ‘munsondo zili makumi aali musanu aabili.’ Mbwaanga Gabriyeli tanaamba mazuba, ezi tazili nsondo zijisi mazuba aali ciloba aimwi zyalo zinga zyatupa mazuba aali 490—imwaka omwe buyo amazuba aaindilila. Ikuyakululwa kwa Jerusalemu kwakasinsimwa “amigwagwa amufolo” zyakatola ciindi cilamfwu kwiinda waawo. Ezi nsondo, ninsondo zyamyaka. Imakani aakuti nsondo yomwe-yomwe cakali ciindi cilampa myaka iili ciloba alalibonya mubunji bwabusanduluzi bwasunu. Mucikozyanyo, kubbuku lya Daniele 9:24 mu Tanakh—The Holy Scriptures ilyakamwaigwa aba Jewish Publication Society, ibusanduluzi butondezyedwe mumajwi aalembedwe aansi bwaamba kuti “insondo zyamyaka zili makumi aali musanu aabili.” Ibbuku litegwa An American Translation lyaamba kuti: “Insondo zyamyaka zili makumi aali musanu aabili nzyezyabikkilwa bantu bako amunzi wako uusalala.” Ibusanduluzi bukozyenye aboobu mbobuliko amumabbuku aakasandululwaa Moffatt a Rotherham.

15. Ino muuzibeela nzi zyotatwe mozyaandaanizidwe “nsondo zili makumi aali musanu aabili,” alimwi zyakeelede kutalika lili?

15 Ikweelana amajwi aamungelo, “insondo zili makumi aali musanu aabili” zyakeelede kwaandanizigwa muzibeela zyotatwe: (1) “insondo zili musanu azibili,” (2) “insondo zili makumi aali cisambomwi ansondo zyobile” alimwi (3) a “nsondo yomwe.” Nkokuti eyo inga yaba myaka iili 49, myaka iili 434 alimwi amyaka iili 7—antoomwe tujana myaka iili 490. Ibbaibbele lya The Revised English Bible lyaamba kuti: “Imyaka iili 70 x 7 yabikkilwa bantu bako alimwi amunzi wako uusalala.” Nobwakamana buzike mu Babuloni alimwi akupenga kwamyaka iili 70, bama Juda bakali kulangilwa kujana coolwe cilibedelede cakuyandwa kuli Leza kwamyaka iili 490 naa myaka iili 70 x 7. Eci coolwe cakeelede kutalika “kuciindi camulazyo wakubusya awakuyakulula Jerusalemu.” Ino cakeelede kuba lili eco?

“INSONDO ZILI MAKUMI AALI MUSANU AABILI” ZYATALIKA

16. Ino mulimo nzi Koresi ngwaakabapilusizya kumunzi wabo bama Juda ikweelana a mulawo wakwe?

16 Izintu zipati-pati zyotatwe, ziyandika kulanga-langa ikujatikizya matalikilo aa “nsondo zili makumi aali musanu aabili.” Icakusaanguna cakacitika mu 537 B.C.E. ciindi Koresi naakabikka mulawo wakupiluka kwabama Juda kumunzi wabo. Waamba boobu: “Mbuboobu mbwaamba Koresi mwami wa-Persia. Zisi zyoonse zyaansi, Jehova Leza wakujulu wazyaaba mumaanza aangu. Alimwi wandilailila kumuyakila iŋanda mu-Jerusalemu mucisi ca-Juda. Lino nguni akati kanu uuli wabantu bakwe? Leza wakwe abe awe. Anyamuke kuya ku-Jerusalemu mucisi ca-Juda, ayake iŋanda ya-Jehova Leza wa-Israyeli. Ngonguwe Leza uukede mu-Jerusalemu. Kufumbwa uusyaala mumasena oonse nkwaakali kukala-kala, bantu babusena bwakwe bamugwasye insiliva angolida ambono aŋombe azipo zyamoyo zyakugwasya iŋanda ya-Leza yaku-Jerusalemu.” (Ezara 1:2-4) Icakutadooneka, imakanze eeni-eni aamulawo oyu akali aakuti tempele—“iŋanda ya-Jehova”—iyakululwe abusena mpoonya mpuyakabede.

17. Nkaambo nzi kakapegwa mulugwalo kujatikizya ncaakabwezela lweendo Ezara kuya ku Jerusalemu?

17 Icintu cabili cakacitika mumwaka waciloba wabulelo bwa Mwami wa Persia Aritasasta (Aritasasta Longimanus, mwanaa Xerxes Wakusaanguna). Kuciindi eco, Ezara mulembi wakabweza lweendo ilumana myezi yone kuzwa ku Babuloni kuya ku Jerusalemu. Wakabwezelezyaa lugwalo lwaalubazu kuzwa kumwami pele tiilwakali kuzumizya kuyakulula Jerusalemu. Pele imulimo wa Ezara wakali buyo ‘wakubotya ŋanda ya Jehova.’ Nkakaambo kaako ilugwalo lwakali kwaamba ngolida ansiliva, zibelesyo zisalala alimwi azipo zyabulotwe, waini, mafwuta alimwi amunyo zyakugwasilizya bukombi kutempele akutasanganizigwa kwabaabo babeleka mutempele mukupa mitelo.—Ezara 7:6-27.

18. Makani nzi aakanyonganya Nehemiya, alimwi Mwami Aritasasta wakacita buti naakaamvwa?

18 Icintu catatu cakacitika nokwakainda myaka iili 13, mumwaka wa 20 wa Mwami Aritasasta wa Persia. Kuciindi eco Nehemiya wakali kubeleka mulimo wakukutaukila mwami ‘muŋanda yamwami yaku Susani.’ Jerusalemu wakali talikidwe kuyakwa kusika aciimo cimwi abaabo basyeede bakapiluka kuzwa ku Babuloni. Pele zintu tiizyakali kweenda kabotu pe. Nehemiya wakamvwa kuti ‘bulambo bwa Jerusalemu bwakamwaigwa alimwi akuti milyango yamunzi yakapya amulilo.’ Aya makani akamunyonganya kapati elyo moyo wakwe wakausa. Naakabuzigwa kujatikizya kuusa kwakwe, Nehemiya wakaingula kuti: “Mwami apone lyoonse. Sa busyu bwangu tabweelede kuba abuusu? Munzi bamataata nkubazikidwe ulisaalidwe, amilyango yawo ilipiide mulilo.”—Nehemiya 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Ncinzi ncaakacita kusaanguna Nehemiya naakabuzigwa a Mwami Aritasasta? (b) Ncinzi ncaakalomba Nehemiya, alimwi wakaluzuminizya buti lugwasyo lwa Leza mumakani aya?

19 Icibalo cijatikizya Nehemiya cilazumanana ategwa: “Mpawo mwami wakandaambila kuti, Ncinzi ncoyandaula? Elyo ndakakombela Leza wakujulu. Nkabela ndakaambila mwami kuti, Na cabota mumeso aamwami, alimwi na mebo ndemulanda wako ndijene buuya kunembo lyako, ndakumbila kuti unditume kucisi ca-Juda, kumunzi wamavwika aabamatata, nkauyakulule.” Oyu muzeezo wakamubotela Aritasasta walo wakatola ntaamu kukulomba kwa Nehemiya kumbi kwakuti: “Na cabota mumeso aamwami, mpegwe magwalo aakutolela beendelezi bakutala lyamulonga [Firate], kuti bandigwasye mulweendo lwangu mane lumwi nkasike kucisi ca-Juda, alugwalo lwakutolela Asafu sikubamba misanza yamwami, kuti andipe zisamu zyakubezela milyango yaŋanda yabwami azyabulambo bwamunzi azyaŋanda njenti nkale mulinjiyo.” Nehemiya wakalumba mulimo ngwaakabeleka Jehova mumakani oonse aya kaamba kuti: “Elyo mwami wakandipa [magwalo], ijanza ibotu lya-Leza wangu mbulyakandigwasya.”—Nehemiya 2:4-8.

20. (a) Ino majwi “[aa]mulazyo wakubusya awakuyakulula Jerusalemu” akatalika lili kubeleka? (b) Ino “nsondo zili makumi aali musanu aabili” zyakatalika lili, alimwi zyakamana lili? (c) Mbumboni nzi bwaamba kululama kwamazuba aajatikizya kutalika akumana ‘kwansondo zili makumi aali musanu aabili’?

20 Nokuba kuti mulimo wakazumizigwa mumwezi wa Nisani mucibeela cakumatalikilo camwaka wa 20 wabulelo bwa Aritasasta, “mulazyo wakubusya awakuyakulula” wakazyoocitwa nokwakainda myezi iilimbwiibede kumbele. Eci cakacitika naakasika mu Jerusalemu, Nehemiya akutalika mulimo wakuyakulula. Ilweendo lwa Ezara lwakatola myezi yone pele Susani wakalaa musinzo uula makkilomita aali 322 kugama kujwe aa Babuloni aboobo kwakali kwiinda kulampa mane akuzwa ku Jerusalemu. Aboobo kulalangilwa kuti Nehemiya wakasika mu Jerusalemu kumamanino aamwaka wa 20 wabulelo bwa Aritasasta naa mu 455 B.C.E. Eco nceciindi nozyakatalika “nsondo zili makumi aali musanu aabili” izyakasinsimwa naa myaka iili 490. Zyakeelede kumana mucibeela camamanino ca 36 C.E.—Amubone “Ino Bulelo bwa Aritasasta Bwakatalika Lili?” apeeji 197.

“MWAMI UUNANIKIDWE” WALIBONYA

21. (a) Ncinzi cakeelede kuzuzikizigwa mucibeela cakusaanguna ca “nsondo zili musanu azibili,” alimwi muubukkale buli buti? (b) Muumwaka nzi mwaakeelede kulibonya Mesiya, alimwi Makani Mabotu aa Luka atwaambila nzi kujatikizya cakacitika kuciindi eco?

21 Ino kwakainda myaka yongaye kuti Jerusalemu ayakululwe? Ikubukulusigwa kwamunzi kwakeelede kumanizigwa “muziindi zyamapenzi” nkaambo kabuyumuyumu bwakali akati kabama Juda beni alimwi akukazigwa kuzwa kubana Samariya abamwi-bamwi buyo. Kulibonya kuti imulimo oyu wakamanizigwa kusika aciimo ciyandika kautandila kusika mwaka wa 406 B.C.E.—“munsondo zili musanu azibili” naa myaka iili 49. (Daniele 9:25) Lino kwakeelede kutobela ciindi cilampa nsondo zili 62 naa myaka iili 434. Mesiya wakasyomezyegwa wakeelede kulibonya nocakainda ciindi eco. Ikuti twabala myaka iili 483 (49 + 434) kuzwa mu 455 B.C.E. cituleta ku 29 C.E. Ncinzi cakacitika kuciindi eco? Imulembi wa Makani Mabotu Luka utwaambila kuti: “Kumwaaka wekumi amusanu wabwami bwa-Tiberiyo Kaisara, Ponto Pilato naakali mweendelezi waku-Judaya, awalo Heroda naali mwami waku-Galilaya, . . . ijwi lya Leza lyakasika kuli-Johane, mwana a-Zakariya, musokwe. Elyo wakainka mucisi coonse icakazingulukide Jordano, wakambauka lubapatizyo lwakusanduka, kukujatilwa kwazibi.” Kuciindi eco, ‘bantu bakacili kulindila’ Mesiya.—Luka 3:1-3.

22. Ndilili alimwi muunzila nzi Jesu mwaakaba Mesiya wakasyomezyedwe?

22 Johane taakali Mesiya wakasyomezyedwe pe. Pele kujatikizya nzyaakabona kulubbapatizyo lwa Jesu waku Nazareta mumwaka wa 29 C.E., Johane wakaamba kuti: “Ndakabona Muuya ulaseluka, uli mbuli nziba iizwa kujulu, wakakala alinguwe. Nsendali kumuzi, pele oyo uwakandituma kuyoobapatizya amaanzi, walo wakandaambila kuti, Oyo ngoyoobona kuti Muuya waseluka alinguwe akumukala, ngonguwe uubapatizya a-Muuya Uusalala. Eno ndakabona, ndakalungulula kuti oyu ngo-Mwana a-Leza.” (Johane 1:32-34) Jesu wakaba Munanike—Mesiya naa Kristo aciindi calubbapatizyo lwakwe. Kwiinde buyo kaindi, sikwiiya wa Johane, Andreya wakaswaanganya munanike Jesu mpoonya wakaambila Simoni Petro kuti: “Twamujana Mesiya.” (John 1:41) Aboobo “mwami uunanikidwe” wakalibonya aciindi nciconya cakaambidwe—kumamanino aansondo zili 69!

IZINTU ZICITIKA MUNSONDO YAMAMANINO

23. Nkaambo nzi “mwami uunanikidwe” ncaakeelede kufwa, alimwi eci cakeelede kucitika lili?

23 Ino ncinzi cakeelede kuzuzikizigwa munsondo ya 70? Gabriyeli wakaamba kuti “insondo zili makumi aali musanu aabili” zyakabikkilwa “kuti insotoko zimane azibi zimanisigwe, milandu yabubi ilobelele, bululami buteeli buletwe, cilengano camusinsimi cizuzikizigwe, abusena busalalisya bunanikwe.” Ikutegwa eco cikonzyeke, “mwami uunanikidwe” wakeelede kufwa? Ilili? Gabriyeli ulaamba: “Zimane insondo zili makumi aali musanu alimwi azibili, uunanikidwe uyoonyonyoonwa, cakubula sikulya izina. . . . Lino uyootanga cizuminano ciyumu abantu banji kunsondo yomwe, alimwi cisela cansondo yomwe uyoolesya zipaizyo azituuzyo.” (Daniele 9:26a, 27a) Iciindi cakakatazide cakali “cisela cansondo yomwe” nkokwaamba kuti akati kansondo yamyaka yamamanino.

24, 25. (a) Ikweelana ambukwakasinsimwa, ndilili Kristo naakafwa, alimwi ncinzi cakamanizyigwaa lufwu alimwi akubusigwa kwakwe? (b) Ncinzi cakakonzyeka kucita kwiinda mulufwu lwa Jesu?

24 Mulimo wa Jesu Kristo wakukambauka wakatalika mucibeela camamanino ca 29 C.E. aboobo wakatola myaka yotatwe acisela. Mbubwenya mbukwakasinsimwa, kumatalikilo aa 33 C.E. Kristo ‘wakanyonyoonwa’ naakafwa acisamu cakupenzezya, wakapa buumi bwakwe bwabuntunsi kuti cibe cinunuzyo cabantu. (Isaya 53:8; Matayo 20:28) Izipaizyo zyabanyama alimwi azituuzyo zyazipego izyakaambidwe mu Mulawo zyakaleka kuyandika ciindi Jesu uubusidwe naakatola mpindu yacipaizyo cabuumi bwakwe bwabuntunsi kuli Leza kujulu. Nokuba kuti bapaizi bama Juda bakazumanana kupa zipaizyo kusika nolyakanyonyoonwa tempele mu Jerusalemu mu 70 C.E., izipaizyo zili boobu tiizyakacili kutambulwa kuli Leza pe. Abusena bwazyo kwakaboola cipaizyo ciinda kubota calo catakali kuyandika kwiindululwa. Imwaapostolo Paulo wakalemba kuti: “Kilisito wakapa lomwe buyo cipaizyo cakugwisya zinyonyoono. Cipaizyo eeco ncalili alili. . . . Acipaizyo comwe buyo wabacita kuti babe balondokede akutamani aabo mbaasalazya.”—Bahibulu 10:12, 14, BT.

25 Nokuba kuti cibi alufwu zyakazumanana kupezya bantu, ikunyonyoonwa kwa Jesu kwiinda mulufwu alimwi akubusigwa kubuumi bwakujulu kwakazuzikizya businsimi. ‘Kwakamanizya nsotoko azibi, kwakalobelezya milandu yabubi alimwi kwakaleta bululami.’ Leza wakacizwisya cizuminano ca Mulawo calo cakayubununa akusinganya bama Juda kuti mbaasizibi. (Ba-Roma 5:12, 19, 20; Ba-Galatiya 3:13, 19; Ba-Efeso 2:15; Ba-Kolose 2:13, 14) Lino izibi zyabasizibi beempwa zyakali kukonzya kuzimaazigwa aboobo teebakali kunoobaa zisubulo. Ikwiinda mumulungo wa Mesiya, abo basyomeka bakali kukonzya kuyanzana alimwi a Leza. Bakali kukonzya kulangila kutambula cipego ca Leza ‘icabuumi butamani bwamuli-Kristo Jesu.’—Ba-Roma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Johane 2:1, 2.

26. (a) Nokuba kuti cizuminano ca Mulawo cakaligwisidwe, ncizuminano nzi ‘cakatangwa kwansondo yomwe’? (b) Ncinzi cakacitika kumamanino aansondo ya 70?

26 Oobo Jehova mbwaakagwisya cizuminano ca Mulawo kwiinda mulufwu lwa Kristo mu 33 C.E. Ino ono nkaambo nzi ncokwakaambilwa kuti Mesiya “uyootanga cizuminano ciyumu abantu banji kunsondo yomwe”? Nkaambo wakabamba cizuminano ca Abrahamu. Leza wakali kupa zilongezyo zyacizuminano eco kubana ba Abrahamu bana Hebrayo kusikila nozyakamana nsondo zili 70. Pele kumamanino ‘aansondo zyamyaka izili makumi aali musanu aabili’ mu 36 C.E., imwaapostolo Petro wakakambaukila mwaalumi muna Italy Korneliyo, ibaŋanda yakwe alimwi a Bamasi bamwi. Elyo kuzwa ciindi eco, makani mabotu akatalika kwaambilizigwa akati kabantu bamasi.—Incito 3:25, 26; 10:1-48; Ba-Galatiya 3:8, 9, 14.

27. Ino ‘mbusena nzi busalalisya’ bwakananikwa, alimwi muunzila nzi?

27 Ibusinsimi obu bwakasinsima akunanikwa ‘kwabusena busalalisya.’ Eci tacaambi kuti Busena Busalalisya naa busena bwamukati mwini-mwini bwatempele lyaku Jerusalemu bunanikwe. Imajwi aakuti “busena busalalisya” aamba cipaililo ca Leza cakujulu. Okuya Jesu wakapa mpindu yacituuzyo cabuntunsi kuli Usyi. Eco cipaizyo cakananika naa kuzandula julu elyo lyakumuuya ilyakali kwiimininwaa Busena Busalalisya bwatente lyaanyika alimwi atempele lyakazyootobela.—Ba-Hebrayo 9:11, 12.

IBUSINSIMI BWASINIZIGWAA LEZA

28. Ino cakali kwaamba nzi ‘kuzuzikizya cilengaano camusinsimi’?

28 Alimwi ibusinsimi bwabu Mesiya ibwakaambwaa mungelo Gabriyeli bwakaamba ‘zyakuzuzikizigwa kwacilengaano camusinsimi.’ Eci cakali kupandulula kuti zyoonse zyakasinsimwa kujatikizya Mesiya—zyoonse nzyaakazuzikizya kwiinda mucipaizyo cakwe, ikubusigwa alimwi akulibonya kwakwe kujulu antoomwe azintu zimwi izicitika munsondo ya 70—ziyoomanisigwa kwiinda mulugwasyo lwa Leza, ziyoojanika kuti nzyamasimpe alimwi akuti zilakonzya kusyomwa. Icilengaano cakeelede kubikkwa caando akuzuzikizigwa muli Mesiya alikke. Ikuzuzikizigwa kwancico kwakeelede kuba mulinguwe amumulimo wa Leza kwiinda mulinguwe. Cilikke cinga catugwasya kujana bupanduluzi buluzi bwacilengaano nkuumakani aajatikizya Mesiya wakasinsimwa. Kunyina cimbi cakali kunga cagwasya kucipandulula.

29. Ncinzi cakali kulangilwa kucitika kuli Jerusalemu wakayakululwa, alimwi nkaambo nzi?

29 Musyule, Gabriyeli wakasinsimide kuti Jerusalemu uyooyakululwa. Lino wasinsima kunyonyoonwa kwamunzi oyo wakayakululwa atempele lyayo kati: “Nkabela bantu bamwami uuboola bayoonyonyoona munzi acikombelo. Izambangulwe ndeliyooumanisya, alimwi kuyooba inkondo mane kusikila kumamanino. Insaalo zilibikidwe. . . . Nkabela sikusaala uyooboola amababa aazisesemyo, mane lumwi mamanino aabikidwe atililwe sikusaala.” (Daniele 9:26b, 27b) Nokuba kuti kusaala oku kwakeelede kucitika kaziindide “nsondo zili makumi aali musanu aabili,” kwakali kuyakucitwa akaambo kazintu zyakacitika ‘munsondo’ yamamanino iciindi bama Juda nobakakaka Kristo akumujaya.—Matayo 23:37, 38.

30. Ikweelana azitondezyegwaa makani aazyaciindi, muunzila nzi mowakazuzikizigwa mulawo wa Sikubamba Ciindi Mupati?

30 Makani aazyaciindi atondezya kuti mu 66 C.E. basikalumamba ba Roma ibakali kusololelwaa Mweendelezi muna Aramu Cestius Gallus bakazinguluka Jerusalemu. Nokuba kuti bama Juda bakasola kulwana, impi zyabana Roma izyakajisi zitondezyo zyabukombi naa zikozyanyo zyakanjila mumunzi akutalika kufwumba bwaanda bwatempele kulubazu lwakunyika. Ikwiima kwabo awo kwakapa kuti babe “cisesemyo” calo cakali kukonzya kusaalila limwi. (Matayo 24:15, 16) Mu 70 C.E., iba Roma bakali kweendelezegwaa Mupati wabasikalumamba Tito bakaboola mbuli “zambangulwe” akuusaala munzi atempele lyawo. Kunyina cakali kubasinkilila nkaambo cakalaambidwe kale—‘cakalibikkidwe’—a Leza. Jehova, Uuyinda Kubamba Ciindi wakazuzikizya jwi lyakwe alimwi!

NCINZI NCOMWAIYA?

• Imyaka iili 70 yakusaalwa kwa Jerusalemu noyakali kuya kumamanino, wakalomba nzi Daniele kuli Jehova?

• Ino “nsondo zili makumi aali musanu aabili” cakali ciindi cilamfwu buti, alimwi zyakatalika lili alimwi akumana?

• Ino “mwami uunanikidwe” wakalibonya lili, alimwi muuciindi nzi cikatazya ‘ncaakanyonyoonwa’?

• Ncizuminano nzi ‘cakatangwa abantu banji kwansondo yomwe’?

• Ncinzi cakacitika nozyakamana “nsondo zili makumi aali musanu aabili”?

[[Mibuzyo yaciiyo]]

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 197]

Ino Bulelo bwa Aritasasta Bwakatalika Lili?

BASIKWIIYA zyakaindi balaimpana-imapana kujatikizya mwaka naakatalika kulela Mwami Aritasasta wa Persia. Bamwi baamba kuti wakatalika mumwaka wa 465 B.C.E. nkaambo usyi, Xerxes wakatalika kulela mu 486 B.C.E. elyo wakafwa mumwaka wa 21 wabulelo bwakwe. Pele, kuli bumboni bwini-bwini bwakuti Aritasasta wakakkala acuuno cabwami mumwaka wa 475 B.C.E. elyo imwaka wakusaanguna wabulelo bwakwe wakali mwaka wa 474 B.C.E.

Imalembe azifwanikiso zibezedwe izyakavwumbulwa kumatongo aamunzi mupati iwamu Persia yansiku iwa Persepolis zitondezya kuti Xerxes ausyi, Dariyo Wakusaanguna bakali kulelela antoomwe. Ikuti naa eci cakatola myaka iili 10 akuti Xerxes alikke wakalela kwamyaka iili 11 kuzwa ciindi Dariyo naakafwa mu 486 B.C.E., imwaka wakusaanguna wabulelo bwa Aritasasta inga waba mwaka wa 474 B.C.E.

Ibumboni bwabili bujatikizya Mupati wabasikalumamba Themistocles muna Atene iwakazunda mpi zya Xerxes mu 480 B.C.E. Mpoonya ibana Giliki bakaleka kumuyanda elyo bakamutamikizya kuti wakabukila mfwulumende. Themistocles wakatija akuya kuyubila kunkuta yaku Persia kwalo nkwaakatambulwa camaanza obile. Ikweelanaa sikwiiya zyaciindi muna Giliki, Thucydides, eci cakacitika ciindi Aritasasta “naakazwaa kukkala acuuno cabwami.” Sikwiiya zyaciindi muna Giliki, Diodorus Siculus waamba kuti Themistocles wakafwa mu 471 B.C.E. Mbwaanga Themistocles wakalomba kuti apegwe mwaka omwe wakuti ayiye mulaka waci Persia katana bandika a Mwami Aritasasta, weelede kuti wakasika mu 473 B.C.E. mu Asia Minor. Oyu mwaka ulaambwaa mubbuku lya Jerome’s Chronicle of Eusebius. Mbwaanga Aritasasta “wakazwaa kukkala acuuno cabwami” naakasika Themistocles mu Asia mu 473 B.C.E, sikwiiya zyaciindi muna German, Ernst Hengstenberg mubbuku lyakwe litegwa Christology of the Old Testament wakaamba kuti ibulelo bwa Aritasasta bwakatalika mu 474 B.C.E. mbubwenya bwaamba mabbuku aamwi. Wakayungizya akuti: “Imwaka wa 20 wabulelo bwa Aritasasta mmwaka wa 455 katana Kristo.”

[Cifwanikiso]

Icifwanikiso ca Themistocles

[Citondezyo/Zifwanikiso izili apeeji 188, 189]

(Kutegwa mubone bwini mbwaakkede mabala, amubone bbuku lini)

“INSONDO ZILI MAKUMI AALI MUSANU AABILI”

455 B.C.E 406 B.C.E 29 C.E. 33 C.E. 36 C.E.

“Mulazyo wakubusya Jerusalemu Mesiya Mesiya Imamanino aa

. . . Jerusalemu” wayakululwa walibonya wanyo- nyoonwa “nsondo zili makumi

musanu aabili”

Insondo zili 7 insondo zili 62 Insondo yomwe

myaka iili 49 insondo zili 434 Imyaka iili 7

[Cifwanikiso icili apeeji 180]

[Cifwanikiso icili apeeji 193]