Kapitulo Katorse

Agbaliw ti Kinasiasino ti Dua nga Ari

1, 2. (a) Aniat’ makagapu a timmulok ni Antiochus IV kadagiti kalikagum ti Roma? (b) Kaano a nagbalin ti Siria a probinsia ti Roma?

RINAUT ni Siriano nga Ari Antiochus IV ti Egipto sana kinoronaan ti bagina nga ari dayta a pagilian. Gapu iti kiddaw ni Egipcio nga Ari Ptolemy VI, imbaon ti Roma ni Embahador Caius Popilius Laenas idiay Egipto. Kakuyogna ti nakaam-amak a bunggoy dagiti bapor ken adda kenkuana dagiti pammilin ti Senado ti Roma nga ilusulos ni Antiochus IV ti kinaarina iti Egipto sana panawan ti pagilian. Idiay Eleusis, a kaparanget ti Alexandria, nagsango ti ari ti Siria ken ti embahador ti Roma. Nagkiddaw ni Antiochus IV iti tiempo a makiuman kadagiti konseherona, ngem inugedan ni Laenas ti likmut ti ari ket imbagana a sumungbat nga umuna sakbay nga umaddang a rummuar iti uged. Gapu iti bainna, nagtulnog ni Antiochus IV iti mandar ti Roma ket nagsubli idiay Siria idi 168 K.K.P. Gapuna nagngudon ti panagranget ti Siriano nga ari ti amianan ken ti Egipcio nga ari ti abagatan.

² Gapu ta isu ti mangdomdominar kadagiti gannuat ti Makintengnga a Daya, intuloy ti Roma a diktaran ti Siria. No kasta, nupay adda sabsabali pay nga ar-ari ti Seleucid a dinastia a nangituray iti Siria kalpasan ti ipapatay ni Antiochus IV idi 163 K.K.P., dida inokupar ti saad “ti ari ti amianan.” (Daniel 11:15) Kamaudiananna nagbalin ti Siria a probinsia ti Roma idi 64 K.K.P.

3. Kaano ken kasano a dinominaran ti Roma ti Egipto?

³ Ti Ptolemaiko a dinastia ti Egipto nagtultuloy iti saadna nga “ari ti abagatan” iti nasurok bassit a 130 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Antiochus IV. (Daniel 11:14) Idi gubat idiay Actium, idi 31 K.K.P., ni Octavian nga agturay iti Roma ina bakna dagiti nagtipon a puersa ti naudi a Ptolemaiko a reyna—ni Cleopatra VII—ken ti Romano a kaayan-ayatna a ni Mark Antony. Kalpasan ti panagpakamatay ni Cleopatra iti sumaruno a tawen, nagbalin met ti Egipto a probinsia ti Roma ket saanen nga isu ti ari ti abagatan. Idi tawen 30 K.K.P., agpada a dinominaranen ti Roma ti Siria ken Egipto. Namnamaentay kadi itan nga addada pay sabali nga agtuturay a mangakem iti saad ti ari ti amianan ken ti ari ti abagatan?

TI BARO NGA ARI MANGIBAON ITI “MANGALKALIKAGUM”

4. Apay a namnamaentayo nga adda sabali nga agturay a mangakem iti kinasiasino ti ari ti amianan?

⁴ Idi primavera ti 33 K.P., imbaga ni Jesu-Kristo kadagiti disipulona: “Inton makitayo ti makarimon a banag a mamataud iti panaglangalang, kas naisao babaen ken ni Daniel a mammadto, a sitatakder iti maysa a nasantuan a disso, . . . iti kasta dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang kadagiti bambantay.” (Mateo 24:15, 16) Babaen ti panangadawna iti Daniel 11:31, pinakdaaran ni Jesus dagiti pasurotna maipapan iti masanguanan a ‘makarimon a banag a mamaglangalang.’ Naited daytoy a padto a nakairamanan ti ari ti amianan agarup 195 a tawen kalpasan ti ipapatay ni Antiochus IV, ti naudi a Siriano nga ari a nangakem iti dayta. Sigurado, adda ngarud sabali nga agturay a mangakem iti kinasiasino ti ari ti amianan. Asinonto dayta?

5. Asino ti timmakder nga ari ti amianan, a nangsublat iti dati a saad ni Antiochus IV?

⁵ Impadto ti anghel ni Jehova a Dios: “Iti saadna [ni Antiochus IV] addanto tumakder a maysa a mangtignay iti mangalkalikagum tapno lumasat iti nangayed a pagarian, ket iti sumagmamano nga aldaw isu madadaelto, ngem saan nga iti unget wenno uray iti pannakigubat.” (Daniel 11:20) Daydiay ‘agtakder’ ditoy ket ni Octavian, ti immuna a Romano nga emperador, a naawagan Cesar Augusto.—Kitaenyo ti “Napadayawan ti Maysa, Naumsi ti Sabali,” iti panid 248.

6. (a) Kaano a ti “mangalkalikagum” limmasat “iti nangayed a pagarian,” ket aniat’ pateg daytoy? (b) Apay a makuna a natay ni Augusto “saan nga iti unget wenno uray iti pannakigubat”? (c) Aniat’ nagbaliwan ti kinasiasino ti ari ti amianan?

 ⁶ Ti “nangayed a pagarian” ni Augusto ramanenna ti “daga ti Arkos”—ti Romano a probinsia ti Judea. (Daniel 11:16) Idi 2 K.K.P., nangibaon ni Augusto iti “mangalkalikagum” babaen ti panangibilinna iti maysa a panagpasalista, wenno sensus, a nalabit tapno maammuanna ti bilang ti populasion a mausarna iti panagsingir iti buis ken panagsoldado. Gapu iti daytoy a bilin, napan da Jose ken Maria idiay Betlehem tapno agpasalistada, a nagresulta iti pannakayanak ni Jesus iti dayta a naipadto a lugar. (Mikias 5:2; Mateo 2:1-12) Idi Agosto 14 K.P.—“iti sumagmamano nga aldaw,” wenno di nagbayag kalpasan ti panangibilinna iti panagpasalista—natay ni Augusto iti edad a 76, “saan nga iti unget” ti mammapatay wenno “iti pannakigubat,” no di ket gapu iti sakit. Pudno a nagbaliw ti kinasiasino ti ari ti amianan! Daytoy nga ari nagbalin itan nga Imperio ti Roma nga inrepresentar dagiti emperadorna.

‘TUMAKDER TI MAYSA A MAUMSI’

7, 8. (a) Asino ti timmakder iti saad ni Augusto kas ari ti amianan? (b) Apay a “ti kinatan-ok ti pagarian” kapilitan a naited iti suno ni Augusto Cesar?

⁷ Kas panangituloyna iti padto, kinuna ti anghel: “Iti saadna [ni Augusto] addanto tumakder a maysa a maumsi, ket sigurado a saandanto nga isaad kenkuana ti kinatan-ok ti  pagarian; ket pudno a sumrekto bayat ti kinawayawaya iti panagdanag ket tenglenna ti pagarian babaen iti kinalamuyot. Ket no maipapan kadagiti takiag ti panglapunos, malapunosdanto maigapu kenkuana, ket madadaeldanto; kasta met ti Panguluen ti tulag.”—Daniel 11:21, 22.

⁸ Ti “maysa a maumsi” isu ni Tiberio Cesar, ti anak ni Livia, ti maikatlo nga asawa ni Augusto. (Kitaenyo ti “Napadayawan ti Maysa, Naumsi ti Sabali,” iti panid 248.) Ginura ni Augusto daytoy a siumanna gapu ta dakes ti kababalinna ket dina kayat nga isut’ sumaruno nga agbalin a Cesar. Kapilitan a naited kenkuana “ti kinatan-ok ti pagarian” kalpasan laeng a natay aminen dagiti mabalin a sumuno. Inampon ni Augusto ni Tiberio idi 4 K.P. ket isut’ pinagtawidna iti trono. Idi natayen ni Augusto, ni 54-anyos a Tiberio—daydiay maumsi—‘nagtakder,’ ket nagturay kas emperador ti Roma ken ari ti amianan.

9. Kasano a ‘tinengngel [ni Tiberio] ti pagarian babaen iti kinalamuyot’?

⁹ “Pinolitika ni Tiberio,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “ti Senado ket dina impalubos a tituluanda nga emperador iti gistay nakabulan [kalpasan a natay ni Augusto].” Imbagana iti Senado a ni laeng Augusto ti makabael a mangakem iti pannakaituray ti Imperio ti Roma ket kiniddawna kadagiti senador nga isublida ti republika babaen ti panangitalekda iti kasta nga autoridad iti maysa a grupo dagiti lallaki imbes nga iti maysa la a tao. “Yantangay dida patien ti sinaona,” insurat ni historiador a Will Durant, “nagpammarang  met ti Senado a kasla pinadayawanda ni Tiberio agingga nga inakseptarna met laeng ti panangituray.” Innayon ni Durant: “Agpapadada a nalaing nga agarte. Kayat ni Tiberio daydi kadaanan a turay, wenno impampamuspusanna a liklikan dayta; kinabuteng ken ginura ti Senado, ngem dida kayat a mangipasdek manen iti republika, kas iti daydi daan, a naibasar kadagiti sinsinan a soberano a gunglo.” Iti kasta, ‘natengngel [ni Tiberio] ti pagarian babaen ti kinalamuyot.’

10. Kasano a ‘nadadael dagiti takiag ti panglapunos’?

¹⁰ “No maipapan kadagiti takiag ti panglapunos”—dagiti puersa militar ti nanglikmut a pagpagarian—kinuna ti anghel: ‘Malapunos ken madadaeldanto.’ Idi nagbalinen ni Tiberio nga ari ti amianan, ni Germanicus Cesar a kaanakanna isut’ komandante dagiti Romano a tropa sadiay Karayan Rhine. Idi 15 K.P., indaulo ni Germanicus ti buyotna a maibusor ken Arminius a bannuar nga Aleman, ket nagballigi met. Nupay kasta, dakkel ti pukawna a maigapu iti bassit a panagbiktoria, isu a pinasardeng ni Tiberio ti pannakidangadangda iti Alemania. Imbes ketdi, babaen ti panangisungsongna iti guerra sibil, inkagumaanna a lapdan ti panagkaykaysa dagiti tribu nga Aleman. Pinaboran ni Tiberio ti sapasap a panangkontrol kadagiti baniaga a nasion ket impamaysana a pabilgen dagiti beddengna. Medio naballigi daytoy a takder. Iti kastoy natengngelna ken ‘nadadaelna’ dagiti “takiag ti panglapunos.”

11. Kasano a ‘nadadael ti Panguluen ti tulag’?

¹¹ ‘Nadadael’ met “ti Panguluen ti tulag” nga inaramid ni Jehova a Dios ken Abraham a pakabendisionan dagiti isuamin a pamilia ditoy daga. Ni Jesu-Kristo ti Bin-i ni Abraham a naikari iti dayta a tulag. (Genesis 22:18; Galacia 3:16) Idi Nisan 14, 33 K.P. nagtakder ni Jesus iti saklang ni Poncio Pilato idiay palasio ti Romano a gobernador sadi Jerusalem. Dagiti Judio a papadi pinabasolda ni Jesus iti panangliput iti empe rador. Ngem imbaga ni Jesus ken Pilato: “Ti pagariak saan a paset daytoy a lubong. . . . Ti pagariak saan a manipud itoy a gubuayan.” Tapno saan a luk-atan ti Romano a gobernador ti awan basolna a Jesus, impukkaw dagiti Judio: “No luk-atam daytoy a tao, saannaka a gayyem ni Cesar. Tunggal tao a mamagbalin iti bagina nga ari agsao a maibusor ken Cesar.” Kalpasan nga inkalikagumda ti pannakapapatay ni Jesus, kinunada: “Awan ti arimi no di ni Cesar.” Mayalubog iti linteg a “krimen a maibusor iti ari,” a pinalawa ni Tiberio tapno ramanenna ti uray ania a pananginsulto ken Cesar, inyawat ni Pilato ni Jesus tapno ‘madadael,’ wenno mailansa iti kayo a pagtutuokan.—Juan 18:36; 19:12-16; Marcos 15:14-20.

TI DIKTADOR ‘GANDATENNA DAGITI GANDATNA’

12. (a) Siasino dagiti nakialiansa ken Tiberio? (b) Kasano a nagbalin ni Tiberio “a nabileg babaen iti bassit a nasion”?

¹² Kas padto pay maipapan ken Tiberio, kinuna ti anghel: “Gapu iti panangyaliansada ti bagbagida kenkuana agaramidto iti panangallilaw ket pudno a tumpuar ken agbalin a nabileg babaen iti bassit a nasion.” (Daniel 11:23) Babaen iti konstitusion ‘nakialiansa’ dagiti miembro ti Senado ti Roma ken Tiberio, ket pormal a nagdepende kadakuada. Ngem manangallilaw, ket pudno a nagbalin “a nabileg babaen iti bassit a nasion.” Dayta bassit a nasion isu ti Romano a Guardia a Pretoreo, a nagpakarso iti asideg dagiti bakud ti Roma. Napabutngan ti Senado gapu iti kinaasidegda ket daytoy ti timmulong ken Tiberio a manglapped iti aniaman nga iyaalsa dagiti umili a maibusor iti autoridadna. Ngarud, babaen ti agarup 10,000 a guardia, nagtalinaed a nabileg ni Tiberio.

13. Kasano a linab-awan ni Tiberio dagiti ammana?

¹³ Innayon ti anghel iti padto: “Bayat ti kinawayawaya iti panagdanag, uray iti katabaan a paset ti masaksakupan a distrito sumrekto ket pudno nga aramidennanto ti saan nga inaramid dagiti ammana ken ti amma dagiti ammana. Ti samsam ken ginam-ud ken sansanikua iwarawarananto iti  tengngada; ket gandatennanto dagiti gandatna maibusor iti nasarikedkedan a luglugar, ngem agingga laeng iti maysa a tiempo.” (Daniel 11:24) Managsuspetsa unay ni Tiberio, ket adu ti insikatna a mapapatay bayat ti panagturayna. Ad-adda a maigapu iti impluensia ni Sejanus, komandante ti Guardia a Pretorio, a nakaal-alingget ti maudi a paset ti panagturayna. Kamaudiananna, nagsuspetsaanna a mismo ni Sejanus ket pinapapatayna. No iti kinadangkokna kadagiti umili, linab-awan ni Tiberio dagiti ammana.

14. (a) Kasano nga inwarawara ni Tiberio ti “samsam ken ginam-ud ken sansanikua” kadagiti amin a probinsia ti Roma? (b) Kasanot’ panangmatmatda ken Tiberio kalpasan ti ipapatayna?

¹⁴ Nupay kasta, inwarawara ni Tiberio “ti samsam ken ginam-ud ken sansanikua” kadagiti amin a probinsia ti Roma. Idi matayen, nakarangrang-ay dagiti amin nga ili a sinakupna. Saan a makapadagsen dagiti buis, ket managparabur kadagidiay lugar nga agsagsagaba iti rigat. No adda soldado wenno opisial a mangirurumen iti asinoman wenno agkunniber, namnamaenda ti pannusa ti turay. Nataginayon ti kinatalged dagiti umili gapu iti nairut a panangpetpetna iti turay, ket ti narang-ay a sistema ti komunikasion isut’ timmulong iti komersio. Sinigurado ni Tiberio nga awan maidumduma ken naannayas ti pannagna dagiti sistema iti uneg ken ruar ti Roma. Naparang-ay dagiti linteg, ket napasayaat dagiti sosial ken moral a pagalagadan gapu iti pannakaipakat dagiti reporma nga inyussuat ni Augusto Cesar. Kaskasdi, ‘inggandat’ ni Tiberio “dagiti gandatna,” isu a dineskribir ni Tacitus a Romano a historiador kas tao a managinsisingpet, nalaing a manglimlimo. Kalpasan ti ipapatay ni Tiberio idi Marso 37 K.P., imbilangda a diktador.

15. Aniat’ kasasaad ti Roma idi arinunos ti umuna ken rugrugi ti maikadua a siglo K.P.?

¹⁵ Dagiti suno ni Tiberio a nagakem kas ari ti amianan ramanenna da Gaio Cesar (Caligula), Claudio I, Nero, Vespasian, Tito, Domitian, Nerva, Trajan, ken Hadrian. “Kaaduanna,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica,  “intultuloy dagiti simmuno ken Augusto dagiti administratibo a pagalagadanna ken programana a panagpatakder, nupay basbassit ti pinabaroda ken ad-adu ti pammarangda.” Innayon pay daytoy a libro: “Nadanon ti Roma ti alimpatok ti dayag ken populasionna idi arinunos ti umuna ken rugrugi ti maikadua a siglo.” Nupay adda dagiti riribuk kadagiti imperial a pagbedngan ti Roma iti dayta a tiempo, sa la naangay ti damo a naipadto a pannakirupakna iti ari ti abagatan idi maikatlo a siglo K.P.

NARIING A MAIBUSOR ITI ARI TI ABAGATAN

16, 17. (a) Asino ti nagakem nga ari ti amianan a tinukoy ti Daniel 11:25? (b) Asino ti nagbalin nga ari ti abagatan, ken kasano a napasamak daytoy?

¹⁶ Ti anghel ti Dios intuloyna ti padto, a kunkunana: “[Ti ari ti amianan] riingennanto ti bilegna ken ti pusona maibusor iti ari ti abagatan buyogen ti dakkel a puersa militar; ket ti ari ti abagatan, iti biangna, gutugotennanto ti bagina maipaay iti gubat buyogen ti kasta unay ti kadakkelna ken kabilegna a puersa militar. Ket [ti ari ti amianan] saanto nga agtakder, agsipud ta manggandatdanto kadagiti gandat maibusor kenkuana. Ket dagidiay mismo a mangmangan iti naimas a makmakanna iyegdanto ti pannakarbana. Ket no maipapan iti puersa militarna, malapunosto, ket sigurado nga adunto ti mapasag a napapatay.”—Daniel 11:25, 26.

¹⁷ Agarup 300 a tawen kalpasan a ti Egipto pinagbalin ni Octavian a probinsia ti Roma, ni Romano nga Emperador Aurelian ti nagakem nga ari ti amianan. Kabayatanna, ni Reyna Septimia Zenobia ti Palmyra a kolonia ti Roma nagsaad nga ari ti abagatan. * (Kitaenyo ti “Ni Zenobia—Ti Mannakigubat a Reyna ti Palmyra,” iti panid 252.) Sinakup ti armada ti Palmyra ti Egipto idi 269 K.P. a pinagparangda a kasla sakupenda dayta maipaay iti Roma. Kayat a pagbalinen ni Zenobia idi ti Palmyra a dominante a siudad iti daya ken  kayatna nga iturayan dagiti makindaya a probinsia ti Roma. Gapu ta madanagan ni Aurelian iti ambision ni Zenobia, riniingna “ti bilegna ken ti pusona” a lumaban ken Zenobia.

18. Aniat’ nagbanagan ti panagsalisal da Emperador Aurelian, nga ari ti amianan, ken ni Reyna Zenobia, nga ari ti abagatan?

¹⁸ Kas maysa a turay nga indauluan ni Zenobia, ti ari ti abagatan ‘ginutugotna ti bagina’ a makidangadang iti ari ti amianan “buyogen ti kasta unay ti kadakkelna ken kabilegna a puersa militar” nga indauluan ti dua a heneral, da Zabdas ken Zabbai. Ngem pinarmek ni Aurelian ti Egipto sana inyussuat ti pannakaraut ti Asia Menor ken Siria. Naabak ni Zenobia idiay Emesa (Homs itan), ket nagsubli idiay Palmyra. Idi linakub ni Aurelian dayta a siudad, situtured nga inkaluya ni Zenobia ngem naabak. Naglibas a kaduana ti anakna a lalaki a nagturong idiay Persia, ngem kinemmeg laeng dagiti Romano idiay Karayan Eufrates. Insuko dagiti Palmyreno ti siudadda idi 272 K.P. Inispal ni Aurelian ti biag ni Zenobia, a pinagbalinna a kangrunaan a pabuya iti prosesion ti panagballigina idiay Roma idi 274 K.P. Nagbalin a matrona ti Roma agingga a natay.

19. Kasano a naabak ni Aurelian ‘gapu kadagiti gandat a maibusor kenkuana’?

¹⁹ ‘Saan a nagtakder’ ni Aurelian gapu “kadagiti gandat a maibusor kenkuana.” Idi 275 K.P., inyussuatna a labanan dagiti Persiano. Bayat nga agur-uray sadi Thrace tapno ballasiwenna ti libbawang nga agturong iti Asia Menor, nangisayangkat dagidiay ‘nakipangpangan iti taraonna’ iti maikontra kenkuana ket inyegda ti “pannakarbana.” Kayatna idi a dusaen ni Eros a sekretariona gapu iti panagkunniber. Ngem nangpalsipikar ni Eros iti listaan ti nagnagan dagiti opisial a nakalinia a mapapatay. Idi makitada ti listaan, natignay dagiti opisial a mangigakat iti panangpapatayda ken ni Aurelian.

20. Kasano a ‘nalapunos’ ti “puersa militar” ti ari ti amianan?

²⁰ Saan a nagpatingga ti kurso ti ari ti amianan idi natay ni Emperador Aurelian. Simmublat ti dadduma pay nga  agtuturay ti Roma. Adda pay tiempo nga adda emperador idiay laud ken maysa met idiay daya. Iti sidong dagitoy a lallaki ‘nalapunos’ wenno ‘nawarawara’ ti “puersa militar” ti ari ti amianan, * ket adu ti ‘napasag a napapatay’ gapu iti iraraut dagiti tribu nga Aleman manipud iti amianan. Rimmaut dagiti Goth babaen ti iseserrekda kadagiti beddeng ti Roma idi maikapat a siglo K.P. Nagsasagadsaden ti irarautda. Idi 476 K.P., inikkat ni Odoacer a nangidaulo kadagiti Aleman ti naudin nga emperador nga agturturay manipud idiay Roma. Idi nangrugi ti maikanem a siglo, nawarawaran ti Imperio ti Roma idiay laud, ket dagiti ari nga Aleman ti nangiturayen iti Britania, Gaul, Italia, North Africa, ken España. Pimmaut ti makindaya a paset ti imperio agingga idi maika-15 a siglo.

NABINGAY TI DAKKEL NGA IMPERIO

21, 22. Ania dagiti panagbalbaliw nga inangay ni Constantino idi maikapat a siglo K.P.?

²¹ Intuloy nga impadto ti anghel ni Jehova dagiti kanayonan a panagrinnaut ti ari ti amianan ken ti ari ti abagatan, ngem saanna a dinakamat dagiti di nesesita a detalye maipapan iti pannakawara ti Imperio ti Roma. Nupay kasta, ti apagbiit a panangrepaso kadagiti pasamak iti Imperio ti Roma tulongannatayo a mangilasin kadagiti dua nga agrinnibal nga ari iti maud-udi a panawen.

²² Idi maikapat a siglo, impalubos ni Romano nga Emperador Constantino ti panangbigbig ti Estado iti apostata a Kristianidad. Inangay ken personal nga immatonanna pay ti konsilio ti Iglesia idiay Nicaea, Asia Menor, idi 325 K.P. Kalpasanna, manipud Roma inyalis ni Constantino ti imperial a palasiona sadi Byzantium, wenno Constantinople, ket inaramidna a baro a kabeserana dayta a siudad. Nagtultuloy ti Imperio ti Roma babaen ti panangituray ti agsolsolo nga  emperador agingga iti ipapatay ni Emperador Theodosius I, idi Enero 17, 395 K.P.

23. (a) Kasano a nabingay ti Imperio ti Roma idi natay ni Theodosius? (b) Kaano a nagpatingga ti Makindaya nga Imperio? (c) Asino ti nangituray iti Egipto idi 1517?

²³ Idi natayen ni Theodosius, nagbingayan dagiti annakna a lallaki ti Imperio ti Roma. Innala ni Honorius ti makinlaud a paset, ket ni Arcadius ti makindaya, a ti Constantinople ti kabeserana. Karaman ti Britania, Gaul, Italia, España, ken North Africa kadagiti probinsia iti makinlaud a deppaar. Ti Macedonia, Thrace, Asia Menor, Siria, ken Egipto isuda ti probinsia ti makindaya a deppaar. Idi 642 K.P., pinarmek dagiti Saracen (Arabo) ti Alexandria a kabesera ti Egipto, ket nagbalin ti Egipto a probinsia dagiti caliph. Idi Enero 1449, ni Constantino XI ti nagbalin a naudi nga emperador ti daya. Dagiti Turko nga Ottoman nga indauluan ni Sultan Mehmed II pinarmekda ti Constantinople idi Mayo 29, 1453, a namagpatingga iti Makindaya nga Imperio ti Roma. Idi tawen 1517 nagbalin ti Egipto a probinsia dagiti Turko. Ngem, idi agangay, daytoy a daga ti nagkauna nga ari ti abagatan iturayanen ti sabali nga imperio manipud iti makinlaud a deppaar.

24, 25. (a) Sigun kadagiti dadduma a historiador, kasano a nangrugi ti Nasantuan nga Imperio ti Roma? (b) Aniat’ napasamak kamaudiananna iti titulo nga “emperador” ti Nasantuan nga Imperio ti Roma?

²⁴ Iti makinlaud a deppaar ti Imperio ti Roma limtuad ti Katoliko nga obispo ti Roma, nga isu ni Papa Leo I, a nagdinamag gapu iti panangipapilitna iti autoridad ti papa idi maikalima a siglo K.P. Idi agangay, makaammon ti papa a mangkorona iti emperador ti makinlaud a deppaar. Napasamak daytoy idiay Roma idi aldaw ti Krismas ti 800 K.P., idi kinoronaan ni Papa Leo III ni Franko nga Ari Charles (Carlomagno) nga emperador ti kabbaro a Makinlaud nga Imperio ti Roma. Insubli daytoy a koronasion ti kinaemperador idiay Roma ket, sigun iti dadduma a historiador, isu daytan ti nangrugian ti Nasantuan nga Imperio ti Roma. Nanipud idin timmanoren ti Makindaya nga Imperio ken ti  Nasantuan nga Imperio ti Roma idiay laud, nga agpada nga akuenda a Kristianoda.

²⁵ Bayat ti ilalabas ti panawen, napaneknekan a nakapuy nga agtuturay dagiti simmuno ken Carlomagno. Adda pay tiempo a bakante ti saad ti emperador. Kabayatanna, sinakup ni Aleman nga Ari Otto I ti kaaduan a paset ti makin-amianan ken sentral nga Italia. Improklamarna ti bagina nga ari ti Italia. Idi Pebrero 2, 962 K.P., kinoronaan ni Papa Juan XII ni Otto I kas emperador ti Nasantuan nga Imperio ti Roma. Adda ti kabeserana idiay Alemania, ket Aleman dagiti emperador, kasta met ti kaaduan nga inturayanda. Lima a siglo kalpasanna nagun-od ti Austriano a pamilia ti Hapsburg ti titulo nga “emperador” ket tinengngelda dayta agingga iti maudin a tawtawen ti Nasantuan nga Imperio ti Roma.

NAGMINAR MANEN DAGITI DUA NGA ARI

26. (a) Aniat’ makuna maipapan iti panagpatingga ti Nasantuan nga Imperio ti Roma? (b) Asino ti timmaud nga ari ti amianan?

²⁶ Pinagpatingga ni Napoléon I ti Nasantuan nga Imperio ti Roma idi dinan bigbigen dayta kalpasan dagiti panagbiktoriana idiay Alemania idi tawen 1805. Gapu ta dina maikaluya ti koronana, naglusulos ni Emperador Francis II kas emperador ti Roma idi Agosto 6, 1806, ket nagpakni idiay nasional a gobiernona kas emperador ti Austria. Kalpasan ti 1,006 a tawen, nagpatinggan ti Nasantuan nga Imperio ti Roma a binangon ni Leo III, papa a Romano Katoliko, ken ni Carlomagno, a Franko nga ari. Idi 1870, nagbalin ti Roma a kabesera ti pagarian ti Italia, nga independiente iti Vatican. Iti simmaganad a tawen, nangrugi ti imperio ti Alemania ken ni Wilhelm I a naawagan cesar, wenno kaiser. Gapuna, ti moderno-aldaw nga ari ti amianan—ti Alemania—timmauden iti sangalubongan nga eksena.

27. (a) Kasano a nagbalin ti Egipto a sakup ti Britania? (b) Asino ti nagsaad nga ari ti abagatan?

 ²⁷ Ngem asino ti moderno-aldaw nga ari ti abagatan? Ipakita ti historia a ti Gran Britania nagbalin nga imperial a turay idi maika-17 a siglo. Gapu ta kayatna a pasardengen dagiti ruta ti negosio ti Britania, pinarmek ni Napoléon I ti Egipto idi 1798. Bimtak ti gubat, ket pinuersa ti aliansa a Britano-Ottoman dagiti Pranses a pumanaw idiay Egipto, nga isu idi ti ari ti abagatan idi karrugi ti salisal. Iti simmaganad a siglo, pimmigsa ti impluensia ti Britania idiay Egipto. Kalpasan ti 1882, nagbalinen ti Egipto a teritoria ti Britania. Idi bimtak ti Gubat Sangalubongan I idi 1914, kukua idi ti Turkey ti Egipto ken inturayan ti khedive, wenno viceroy. Ngem idi nakidasig ti Turkey iti Alemania iti dayta a gubat, pinadisi ti Britania ti khedive ket indeklarana ti Egipto kas sakup ti Britania. Gapu ta nagin-inutda a nagsinggalut, nagbalin ti Britania ken ti Estados Unidos ti America nga Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong. Nagkaduada a nagbalin nga ari ti abagatan.

[Footnotes]

ANIA TI NAAWATANYO?

• Asino a Romano nga emperador ti immuna a timmakder kas ari ti amianan, ket kaano a nangibaon iti “mangalkalikagum”?

• Asino ti nagsaad nga ari ti amianan kalpasan ni Augusto, ken kasano a ‘nadadael ti Panguluen ti tulag’?

• Aniat’ nagbanagan ti panagsalisal da Aurelian kas ari ti amianan ken ni Zenobia kas ari ti abagatan?

• Aniat’ nagbanagan ti Imperio ti Roma, ket aniada a pannakabalin ti nangokupar kadagiti saad ti dua nga ari idi agngudon ti maika-19 a siglo?

[Salsaludsod]

 [Kahon/Ladawan iti panid 248-251]

NAPADAYAWAN TI MAYSA, NAUMSI TI SABALI

TI MAYSA pinagbalinna a sangalubongan nga imperio ti nakagulgulo a republika. Ti sabali pinabaknangna dayta iti maminduapulo a daras iti las-ud ti 23 a tawen. Napadayawan ti maysa idi natay, ngem naumsi ti sabali. Ti panagturay dagitoy dua nga emperador ti Roma sinaklawda ti panagbiag ken ministerio ni Jesus. Asino dagitoy? Ken apay a napadayawan ti maysa, ngem saan daydiay sabali?

“NADANONANNA A LADRILIO TI ROMA KET PINANAWANNA A MARMOL”

Idi 44 K.K.P., idi a napapatay ni Julio Cesar, 18 anyos laeng ni Gaius Octavian, nga apoko ti kabsatna a babai. Gapu ta inampon ni Julio Cesar kas anak ken kangrunaan a personal nga agtawid, dinagdagus ni agtutubo nga Octavian ti napan sadi Roma tapno akuenna ti tawidna. Nasarangetna sadiay ti nakaam-amak a kasalipna—ni Mark Antony a kangrunaan nga opisial ni Cesar, a nangnamnama nga isu ti kangrunaan nga agtawid. Nagpaut iti 13 a tawen ti simmaruno a napolitikaan a rinnisiris ken panaginnagaw iti turay.

Sa la nagparang ni Octavian kas di masupiat nga agturay iti Imperio ti Roma idi inabakna ti nagtipon a puersa ni Egipcio a Reyna Cleopatra ken ni Mark Antony a kaayan-ayatna (idi 31 K.K.P.). Nagpakamatay da Antony ken Cleopatra iti simmaruno a tawen, ket sinakup ni Octavian ti Egipto. Naikkat ngarud ti kakaisuna a natda a paset ti Imperio ti Grecia, ket ti Roma ti nagbalin a pannakabalin ti lubong.

Gapu ta ti kinadiktador ni Julio Cesar ti nakaigapuan ti nangpapatayanda kenkuana, nagan-annad ni Octavian a di maulit dayta a kamali. Tapno dina masair ti rikna dagiti Romano nga agtartarigagay iti maysa a republika, pinagparangna a ti kinaa rina ket maysa a gobierno a republika. Dina inawat dagiti titulo nga “ari” ken “diktador.” Mainayon pay, impakaammona a panggepna nga iyallatiw iti Romano a Senado ti panangtengngel kadagiti amin a probinsia ket insingasingna nga aglusulos kadagiti saadna. Nagballigi daytoy a taktika. Indagadag ti maragragsakan a Senado nga agtalinaed ni Octavian kadagiti saadna ken iturayanna dagiti dadduma a probinsia.

Mainayon pay, idi Enero 16, 27 K.K.P., ginaladan ti Senado ni Octavian iti titulo nga “Augusto,” a kayatna a sawen, “Naitan-ok, Sagrado.” Inawat ni Octavian ti titulo ken impanaganna pay kenkuana ti maysa a bulan sa bimmulod ti maysa nga aldaw iti Pebrero tapno ti Agosto agpada ti kaadu ti aldawna iti Hulio, ti bulan a naipanagan ken Julio Cesar. Iti kasta ni Octavian ti nagbalin nga umuna nga emperador ti Roma ket naawagan ngarud kas Cesar Augusto wenno “Daydiay Naitan-ok.” Kalpasanna inakemna pay ti titulo a “pontifex maximus” (nangato a padi), ket idi 2 K.K.P.—daydi tawen a pannakayanak ni Jesus—ginaladan ti Senado iti titulo a Pater Patriae, “Ama ti Pagilianna.”

Iti daydi met la a tawen, “rimmuar ti bilin manipud ken Cesar Augusto a ti amin a mapagnaedan a daga ket maipasalista; . . . ket amin a tattao nagdaliasatda tapno maipasalistada, tunggal maysa iti bukodna a siudad.” (Lucas 2:1-3) Kas resulta daytoy a bilin, nayanak ni Jesus idiay Betlehem a kaitungpalan ti padto ti Biblia.—Daniel 11:20; Mikias 5:2.

Saan a kusit ti gobierno ni Augusto ken nasayaat ti panagandar ti ekonomiana. Nangipasdek pay ni Augusto iti epektibo a sistema ti koreo ken nagaramid kadagiti kalsada ken rangrangtay. Pinasayaatna ti armada, nangaramid iti permanente a navy, ken nangipasdek iti napili a bunggoy dagiti naarian a guardia a naawagan Guardia a Pretorio. (Filipos 1:13) Gapu iti suportana, dimmur-as dagiti mannurat a kas kada Virgil ken Horace ket naimnas ti gapuanan dagiti eskultor a  maaw-awagan itan kas estilo klasiko. Inleppas ni Augusto dagiti patakder a di nairingpas ni Julio Cesar ket pinabarona dagiti adu a templo. Ti inyussuatna a Pax Romana (“Talna iti Roma”) pimmaut iti nasurok a 200 a tawen. Idi Agosto 19, 14 K.P., idi agtawenen iti 76, natay ni Augusto ket dinaydayawda nanipud idin.

Imparammag ni Augusto a “nadanonanna a ladrilio ti Roma ket pinanawanna a marmol.” Gapu ta dina kayat nga agsubli manen ti Roma iti dati a nagulo a republika, inggakatna a sanayen ti sumaruno nga emperador. Ngem awan met pagpilianna a sumuno kenkuana. Natay ti kaanakanna, dua nga appokona, manugangna, ken maysa a siumanna, ket ni laeng siumanna a Tiberio ti mabalin a sumuno.

TI “MAYSA A MAUMSI”

Awan pay nakabulan kalpasan ti ipapatay ni Augusto, pinagbalin ti Romano a Senado nga emperador ni 54-anyos a Tiberio. Nagbiag ken nagturay ni Tiberio agingga idi Marso 37 K.P. No kasta, isut’ emperador ti Roma bayat ti publiko a panagministerio ni Jesus.

Kas emperador, adda dagiti nasayaat ken dakes nga ugali ni Tiberio. Maysa a nasayaat nga ugalina ket saan nga aggasto kadagiti kinaluho. Kas resultana, bimmaknang ti imperio ket adda pundona a timmulong no adda dagiti didigra ken dakes a panawen. Mapadayawan ni Tiberio tangay minatmatanna ti bagina kas gagangay laeng a tao, nagkedkedanna dagiti adu a titulo a pammadayaw, ket gagangay nga inturongna ken Augusto ti panagrukbabda iti emperador imbes nga iti bagina. Awan bulan ti kalendario nga impanaganna iti bagina kas ti inaramid da Augusto ken ni Julio Cesar, ket dina met impalubos ti asinoman a mangpadayaw kenkuana iti kasta a wagas.

Ngem ad-adu ti dakes ngem ti nasayaat nga ugali ni Tiberio. Managsuspetsa unay ken managinsisingpet kadagiti sabsabali,  ken naruay ti pinapapatayna bayat iti panagturayna—ket kadagita a biktima, adu ti dati a gagayyemna. Pinalawana ti saklawen ti linteg a lèse-majesté (panangdangran iti ari) nga inramanna, malaksid kadagiti sedision, uray sao laeng a pammadakes kenkuana. Nalabit a gapu iti daytoy a linteg, pinilit dagiti Judio ni Romano a Gobernador Poncio Pilato tapno mapapatay ni Jesus.—Juan 19:12-16.

Inyasideg ni Tiberio idiay Roma ti Guardia a Pretorio babaen ti panangaramidna kadagiti nasarikedkedan a kuartel iti amianan dagiti bakud ti siudad. Gapu iti kaadda ti Guardia, nagbuteng ti Romano a Senado, a mamagpeggad idi iti turay ni Tiberio, ken dayta ti nangatipa iti gulo a parnuayen dagiti umili. Ginuyugoy pay ni Tiberio dagiti para ipulong, ket nakaal-alingget dagidi naud-udi a paset ti panagturayna.

Idi natayen, imbilangda ni Tiberio a diktador. Nagragsak dagiti Romano idi natay ket di kinayat nga itan-ok ti Senado. Maipuon kadagitoy a rason ken dadduma pay, makitatayo a natungpal ken Tiberio ti padto a kunana a ti “maysa a maumsi” tumakderto a kas “ari ti amianan.”—Daniel 11:15, 21.

ANIA TI NAAWATANYO?

• Kasano a nagbalin ni Octavian nga umuna nga emperador ti Roma?

• Aniat’ makuna maipapan kadagiti gapuanan ti gobierno ni Augusto?

• Aniada dagiti nasayaat ken dakes a kababalin ni Tiberio?

• Kasano a natungpal ken Tiberio ti padto maipapan iti “maysa a maumsi”?

[Ladawan]

Tiberio

 [Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 252-255]

NI ZENOBIA—TI MANNAKIGUBAT A REYNA TI PALMYRA

“KAYUMANGGI ti kudilna . . . Maris perlas ti pudaw dagiti ngipenna, ken naisangsangayan ti panagrimat dagiti dadakkel a nangisit a matana, a nabuyogan iti makaay-ayo unay a kinaimnas. Napuersa ken makaay-ayo ti timekna. Babaen ti panagadal, napabileg ken napasayaat ti pannakatarusna iti akem ti lalaki. Ammona ti agsao iti Latin, ngem kasta met laeng ti laingna nga agsao iti Griego, Syriac, ken dagiti lenguahe ti Egipto.” Kasta ti panangidayaw ni historiador Edward Gibbon ken ni Zenobia—ti mannakigubat a reyna ti Palmyra a siudad ti Siria.

Ti asawa ni Zenobia ket natan-ok a taga Palmyra a ni Odaenathus, a nagunggonaan iti saad a konsul ti Roma idi 258 K.P. gapu ta nagballigi a nakidangadang iti Persia para iti Imperio ti Roma. Dua a tawen kalpasanna, inawat ni Odaenathus ti inggalad kenkuana ti Emperador ti Roma a ni Gallienus kas corrector totius Orientis (gobernador iti intero a Dumaya). Daytoy ket panangbigbig iti panangabakna ken ni Ari Shāpūr I ti Persia. Idi agangay, ginaladan ni Odaenathus ti bagbagina nga “ari dagiti ar-ari.” Dagitoy a balligi ni Odaenathus ket maikuna unay a gapu iti tured ken sirib ni Zenobia.

TARIGAGAYAN NI ZENOBIA TI MANGBUKEL ITI IMPERIO

Idi 267 K.P., iti kangitingitan ti panagturayna, napapatay ni Odaenathus ken ti pagtawidenna. Ni Zenobia ti simmukat iti saad ni lakayna, tangay ubing pay unay ti anakna. Gapu ta napintas, determinado, kabaelanna ti mangituray, naruam a nangamkampania a kadua ni lakayna, ken makapagsao iti nadumaduma a lenguahe, nagun-odna ti panagraem ken suporta dagiti iturayanna. Magusgustuan idi ni Zenobia ti agadal ket kinapulpulapolna dagiti mamasirib. Maysa idi kadagiti mammagbagana ni pilosopo ken orador Cassius Longinus—a naawa gan a “sibibiag a libraria ken magmagna a museo.” Iti libro a Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, kuna ni autor Richard Stoneman: “Kabayatan ti lima a tawen kalpasan ti ipapatay ni Odenathus . . . , naipaneknek ni Zenobia kadagiti tattaona nga isu ti reyna iti Dumaya.”

Adda idi ti Persia iti maysa a deppaar ti pagturayan ni Zenobia, a pinakapuyda nga agassawa, ket iti sabali a bangir adda sadiay ti marmarpuogen a Roma. Maipapan iti kasasaad ti Imperio ti Roma iti daydi a tiempo, kuna ni historiador J. M. Roberts: “Ti maikatlo a siglo ket . . . nakaam-amak a tiempo iti Roma agpadpada kadagiti sarikedkedna iti dumaya ken iti lumaud, idinto ta iti pagilian nangrugin ti baro a panawen ti gerra sibil ken panagsasalisal a mangagaw iti poder. Nagsasaruno  a nagturay ti duapulo ket dua nga emperador (malaksid kadagiti nanglimlimo).” Iti sabali a bangir, ti reyna ti Siria ket naan-anay a naipasdeknan ti kinaturayna iti pagarianna. Kuna ni Stoneman: “Yantangay makontrolna dagiti dua nga imperio [ti Persia ken Roma], mabalinna a gandaten ti mangpataud iti maikatlo a mangdominar kadakuada a dua.”

Naaddaan ni Zenobia iti gundaway a mangpalawa iti pagarianna idi 269 K.P., idi adda nagpammarang idiay Egipto a manglaban iti turay ti Roma. Sipapartak a dinarup ti buyot ni Zenobia ti Egipto, pinarmekda dagiti rebelde, ket sinakupda ti pagilian. Nagaramid kadagiti sinsilio a naipanagan kenkuana tapno ipakaammona nga isu ti reyna ti Egipto. Limmawan ti pagarianna manipud iti karayan Nilo agingga iti karayan Eufrates. Iti daytoy a tiempo ti panagbiagna nga inokuparan ni Zenobia ti saad kas “ari ti abagatan.”—Daniel 11:25, 26.

TI KABESERA A SIUDAD NI ZENOBIA

Pinabileg ken pinapintas ni Zenobia ti kabeserana a Palmyra nga uray la a nagbalin a kas kadagiti daddadakkel a siudad ti Roma. Napattapatta a nasurok a 150,000 ti populasionna. Ti siudad ti Palmyra, a napalawlawan kadagiti pader a naikuna a 21 a kilometro ti paglikawanna, ket napno kadagiti nangayed a pasdek publiko, templo, hardin, sadiri, ken monumento. Iti kangrunaan a kalsada, naintar dagiti adigi a Corinthian pillar a nasurok a 15 a metro ti katayagda—nga agarup 1,500 ti kaaduda. Naruay dagiti estatua ken ladawan dagiti bannuar ken  nababaknang a managparabur iti siudad. Idi 271 K.P., nangipatakder ni Zenobia iti estatuana ken estatua ti pimmusay a lakayna.

Maysa idi ti Templo ti Init kadagiti kasasayaatan a patakder idiay Palmyra ket di pagduaduaan a dayta ti katan-okan a narelihiosuan a buya iti siudad. Nalabit nagdaydayaw a mismo ni Zenobia iti didiosen a nainaig iti dios-init. Nupay kasta, ti Siria idi maikatlo a siglo ket nagpupuniponan ti adu a relihion. Iti pagturayan ni Zenobia adda dagiti makunkuna a Kristiano, Judio, ken agdaydayaw iti init ken bulan. Kasano ti panangmatmatna kadagitoy a nadumaduma a porma ti panagdayaw? Kuna ni autor Stoneman: “Ti masirib nga agturay ibilangna a napateg dagiti aniaman a kustombre nga agparang a nasayaat kadagiti tattaona. . . . Ninamnamada a dagiti didios naintarda iti dasig ti Palmyra.” Agparang nga impalubos ni Zenobia ti wayawaya iti relihion.

Babaen ti naisangsangayan a personalidadna, adu ti nangraem ken Zenobia. Ti kapatgan isu ti akemna a nangibagi iti napolitikaan a turay a naipakpakauna iti padto ni Daniel. Nupay kasta, saan a simmurok iti lima a tawen ti panagturayna. Ti Emperador ti Roma a ni Aurelian inabakna ni Zenobia idi 272 K.P. sa kalpasanna dinadaelna ti Palmyra agingga a saanen a mabalin a tarimnen. Naipaayan ni Zenobia iti asi. Naipadamag a nakiasawa iti maysa a senador ti Roma ken maipagarup a nagnaed sadiay iti unos ti panagbiagna.

ANIA TI NAAWATANYO?

• Kasano a nadeskribir ti personalidad ni Zenobia?

• Ania ti sumagmamano a nagapuanan ni Zenobia?

• Kasanot’ panangmatmat ni Zenobia iti relihion?

[Ladawan]

Kasarsarita ni Reyna Zenobia dagiti soldadona

 [Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 246]

AR-ARI ITI DANIEL 11:20-26

Ti Ari Ti Ari

ti Amianan ti Abagatan

Daniel 11:20 Augusto

Daniel 11:21-24 Tiberio

Daniel 11:25, 26 Aurelian Reyna Zenobia

Ti naipadto a Ti Imperio Britania,

pannakarba ti ti Alemania a sinaruno ti

Imperio ti Roma Anglo-Americano

nagbanag iti a Pannakabalin

pannakabuangay ti lubong

[Ladawan]

Tiberio

[Ladawan]

Aurelian

[Ladawan]

Ti estatua ni Carlomagno

[Ladawan]

Augusto

[Ladawan]

Bapor de gerra ti Britania idi maika-17 a siglo

 [Ladawan iti panid 230]

[Ladawan iti panid 233]

Augusto

[Ladawan iti panid 234]

Tiberio

 [Ladawan iti panid 235]

Gapu iti bilin ni Augusto, napan da Jose ken Maria idiay Betlehem

 [Ladawan iti panid 237]

Kas naipadto, ‘nadadael’ ni Jesus ken patay

 [Dagiti Ladawan iti panid 245]

1. Carlomagno 2. Napoléon I 3. WilhelmvI 4. Dagiti soldado nga Aleman, Gubat Sangalubongan I