Kauhanyo 14

Malena Ba Babeli Bao B’a Cinca

1, 2. (a) Kiñi se ne si tisize kuli Antiokusi IV a latelele litaelo za Roma? (b) Siria ne i bile lili kalulo ya mubuso wa Maroma?

ANTIOKUSI IV mubusi wa Siria u apala Egepita mi wa icolisa fa bulena bwa yona. Roma ha i kupiwa ki Mulena Pitolemi VI wa Muegepita, i luma ndumeleti ya bizwa Caius Popilius Laenas kwa Egepita. U taha ni lisepe za ndwa ze komokisa ni litaelo za Katengo ka ka pahami ka Siroma za kuli Antiokusi IV a tobohe bulena bwa Egepita mi a tunuhe mwa naha yeo. Kwa sifukambanda sa Alexandria se si bizwa Eleusis, mulena wa Siria ni ndumeleti wa Muroma ba kopana. Antiokusi IV u kupa ku fiwa nako kuli a buzane ni baelezi ba hae, kono Laenas u lala sikwenda ku potolosa mubusi y’o ni ku mu bulelela kuli a alabe a si ka zwa kale mwateñi. A nz’a swabile, Antiokusi IV u latelela litaelo za Roma mi u kutela kwa Siria ka 168 B.C.E. Twanisano ya mulena wa kwa Mutulo wa Musiria ni mulena wa kwa Mboela wa Muegepita i fela cwalo.

² Roma ye s’e zamaisa litaba za mwa Middle East, i zwelapili ku laela Siria. Kabakaleo, nihaike kuli malena ba bañwi ba lusika lwa Seleukisi ba busa Siria hamulaho wa lifu la Antiokusi IV ka 163 B.C.E., ha ba swali situlo sa “mulena wa kwa Mutulo.” (Daniele 11:15) Siria kwa nalulelule i ba kalulo ya mubuso wa Maroma ka 64 B.C.E.

3. Roma ne i pahamezi Egepita lili, mi ili kamukwaufi?

³ Lusika lwa Pitolemi lo lu busa Egepita lu zwelapili ku swala situlo sa “mulena wa kwa Mboela” ka lilimo ze fitelelanyana ze 130 hamulaho wa lifu la Antiokusi IV. (Daniele 11:14) Ka nako ya ndwa ya kwa Actium, ka 31 B.C.E.,  Octavian mubusi wa Muroma u fenya limpi ze kopani za Kilopatira VII—yena mufumahali wa mafelelezo wa lusika lwa Pitolemi—ni Mark Antony, nyazi ya hae wa Muroma. Kilopatira h’a ipulaya silimo se si tatama, Egepita ni yona i ba kalulo ya mubuso wa Maroma mi ha isali yona mulena wa kwa Mboela. Silimo sa 30 B.C.E. hasi to esha, Roma se i pahamezi Siria ni Egepita. Kana cwale lwa kona ku libelela lipuso ze ñwi ku ba mulena wa kwa Mutulo ni mulena wa kwa Mboela?

MULENA YO MUNCA U LUMA “MUTELISI”

4. Ki kabakalañi ha ne lu ka libelela puso ye ñwi ku ba mulena wa kwa Mutulo?

⁴ Ka maliha a mbumbi ya 33 C.E., Jesu Kreste n’a bulelezi balutiwa ba hae kuli: “Ha mu ka bona bumaswe bo bu shandaula, bo bu bulezwi ki mupolofita Daniele, kuli bu inzi mwa Sibaka se si kenile, . . . fohe, ba ba inzi mwa Judea ba sabele mwa malundu.” (Mateu 24:15, 16) Ka ku itusisa Daniele 11:31, Jesu a lemusa balutiwa ba hae ka za “bumaswe bo bu shandaula” bo ne bu sa taha. Bupolofita b’o, bo bu talusa mulena wa kwa Mutulo ne bu bulezwi lilimo ze bat’o eza 195 hamulaho wa lifu la Antiokusi IV, yena mulena wa mafelelezo wa kwa Mutulo wa Musiria. Luli, yo muñwi n’a na ni ku ba mulena wa kwa Mutulo. N’a ka ba mañi yena y’o?

5. Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mutulo, sona situlo sa n’a kile a swala Antiokusi IV?

⁵ Lingeloi la Jehova Mulimu ne li polofitile kuli: “Mwa sibaka sa hae [sa Antiokusi IV] ku ka ina mulena yo muñwi ya ka luma mutelisi mwa sibaka se si bubekeha sa mubuso; kono mulena yo u ka lobeha fa mazazinyana, isi ka buhali kamba ka ndwa.” (Daniele 11:20) Ya n’a ‘inzi’ cwalo ne li Octavian, ya n’a bizwa Sesare Augusto, yena mubusi wa pili wa mubuso wa Maroma.—Mu bone taba ye li, “Mubusi Yo Muñwi N’a Kutekeha, Yo Muñwi N’a Nyazahala,” ye fa likepe 248.

6. (a) “Mutelisi” n’a keni lili mwa “sibaka se si bubekeha sa mubuso,” mi ki kabakalañi nto yeo ha ne i li ya butokwa? (b) Ku konwa ku bulelelwañi kuli Augusto n’a si ka shwa “ka buhali kamba ka ndwa”? (c) Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mutulo?

 ⁶ “Sibaka se si bubekeha sa mubuso” wa Augusto ne si kopanyeleza “naha ye kateleha”—yona Judea ye ne li kalulo ya mubuso wa Maroma. (Daniele 11:16) Ka 2 B.C.E., Augusto a luma “mutelisi” ka ku laela kuli ku be ni ku iñolisa, kamba sipalo, mwendi ilikuli a kone ku ziba palo ya batu ka mulelo wa ku nonoya mitelo ni ku kenya batu mwa mpi. Kabakala taelo yeo, bo Josefa ni Maria ba liba kwa Betelehema kuli ba y’o iñolisa, mi Jesu a pepelwa mwa sibaka seo se ne si polofitilwe. (Mika 5:2; Mateu 2:1-12) Ka August ya 14 C.E.—“fa mazazinyana,” kamba hamulahonyana wa ku laela za sipalo, Augusto a shwa a li wa lilimo ze 76, isi “ka buhali” bwa mubulai kamba “ka ndwa,” kono kabakala ku kula. Mulena wa kwa Mutulo kaniti n’a s’a cincize! Ka nako yeo, mulena y’o ne li mubuso wa Maroma ka babusi ba yona.

‘MUTU YA NYAZAHALA WA INA’

7, 8. (a) Ki mañi ya n’a inzi mwa situlo sa Augusto sa ku ba mulena wa kwa Mutulo? (b) Ki kabakalañi shwana wa Augusto Sesare ha n’a fulunyekilwe “litukelo za ku yola bulena”?

⁷ “Mutu ya nyazahala u ka ina mwa situlo sa hae [sa Augusto], ili ya si na litukelo za ku yola bulena; mi u ka itahisa mwa linako za buiketo, a hape bulena ka kalembeshwa.  Mi limpi ze ka taha inge munda li ka lelekiswa fapil’a hae, mi li ka fenyiwa; mane ku fenyiwe ni mulena [muñ’a] bulikani.”—Daniele 11:21, 22.

⁸ “Mutu ya nyazahala” yo ne li Tibere Sesare, mwan’a Livia musali wa bulalu wa Augusto. (Mu bone taba ye li “Mubusi Yo Muñwi N’a Kutekeha, Yo Muñwi N’a Nyazahala,” ye fa likepe 248.) Augusto n’a toile mwan’a mwenda-ku-mongo y’o kabakala tulemeno twa hae to tu maswe mi n’a sa lati kuli a be yena Sesare ya tatama. N’a fulunyekilwe “litukelo za ku yola bulena” boshwana ba bañwi ha se ba timezi kaufela. Augusto n’a añuzi Tibere ka 4 C.E. ni ku mu keta ku ba shwana wa lubona. Hamulaho wa lifu la Augusto, Tibere wa lilimo ze 54—yena mutu ya nyazahala—‘a ina’ mwa situlo sa mubusi wa Maroma ni sa mulena wa kwa Mutulo.

9. Tibere n’a ‘hapile cwañi bulena ka kalembeshwa’?

⁹ Hatiso ye bizwa The New Encyclopædia Britannica i li: “Tibere n’a swala-swalile Katengo ka ka pahami fa meto mi n’a si ka ka lumeleza ku mu yolisa ibat’o ba ka kweli mutumbi [hamulaho wa lifu la Augusto].” N’a bulelezi Katengo kao kuli ki Augusto fela ya n’a kona ku shakatela mushimbo wa ku busa mubuso wa Maroma mi a kupa makwambuyu ba kona kuli ba kutise puso ya ba bañata ku fita ku fa fela mutu a li muñwi ku busa. Will Durant, caziba wa ze ezahezi, n’a ñozi kuli: “Ka ku saba ku amuhela za  n’a bulela, Katengo ni yena ba kala ku ikinamiseza litoho ku fitela a lumela ku busa.” Durant n’a ekelize kuli: “Bote ne ba ezize zeo ka sitalifi. Tibere n’a bata bubusi, kabe n’a sa bu bati n’a ka be a batile nzila ya ku bu picuka; Katengo ne ka mu saba ni ku mu toya, kono ne ka ikalezwi ku kutisa puso ya ba bañata ye pumisezwa kuli i tomile fa puso ya tutengo twa milao, sina mo ne i bezi puso ya kale.” Tibere ‘a hapa cwalo bulena ka kalembeshwa.’

10. ‘Limpi ze ne taha inge munda’ ne li ‘fenyizwe’ cwañi?

¹⁰ Lingeloi ne li bulezi kuli “limpi ze ka taha inge munda”—ili limpi za mibuso ye n’e li mabapa—‘li ka lelekiswa ni ku fenyiwa.’ Tibere ha n’a bile mulena wa kwa Mutulo, Germanicus Sesare mwan’a munyan’a hae n’a li mueteleli wa masole ba Maroma kwa nuka ya Rhine. Ka 15 C.E., Germanicus a etelela masole ba hae ku y’o lwanisa Arminius mutabani wa Mujelemani, a mu tula hanyinyani. Niteñi, ku tula ko kunyinyani k’o ne ku tisize lisinyehelo ze ñata, mi Tibere hamulaho a tuhela ku lwanela mwa Germany. Kono, ka ku fuzelela ndwa mwahal’a mishobo ya mwa Germany, a lika ku i paleliswa ku swalisana. Tibere ka nañungelele n’a bata ku sileleza naha ya hae mi a tukufalelwa ku tiisa miseto. Muezezo w’o n’o kondilenyana. ‘Limpi ze ne taha inge munda’ za tibelwa ni ku “fenyiwa” cwalo.

11. ‘Mulena muñ’a bulikani’ n’a ‘fenyizwe’ cwañi?

¹¹ Ne ku ‘fenyizwe’ ni ‘mulena muñ’a bulikani’ bwa n’a ezize Jehova Mulimu ni Abrahama kuli a fuyole macaba kaufela a lifasi ka bona. Jesu Kreste ne li yena Peu ya Abrahama ya n’a sepisizwe mwa bulikani bwani. (Genese 22:18; Magalata 3:16) La Nisani 14, ka 33 C.E., Jesu a yema fapil’a Ponse Pilato mwa ndu ya mubusisi wa Muroma mwa Jerusalema. Baprisita ba Majuda ne ba tamile Jesu taba ya ku fetuhela mubusi. Kono Jesu n’a bulelezi Pilato kuli: “Mubuso wa ka hasi wa lifasi le.” Majuda bao, ka ku sa lata  kuli mubusisi wa Muroma y’o a lukulule Jesu ya n’a si na mulatu, ba huwaka kuli: “Haiba u mu lukulula, ha u sepahali ku Sesare; kakuli mutu ufi kamba ufi ya ikeza Mulena, u lwanisa Sesare.” Ha se ba showilikani kuli Jesu a bulawe, ba bulela, ba li: “Ha lu na mulena u sili, konji Sesare.” Ka ku latelela mulao wa “ku foseza mulena,” w’o Tibere n’a shangezi ku ona kafoso kafi kamba kafi ku Sesare, Pilato a ba fa Jesu kuli a “fenyiwe,” kamba ku ngongotelwa fa kota ya linyando.—Joani 18:36; 19:12-16; Mareka 15:14-20.

MUSWENYI ‘WA FUMBA’

12. (a) Ki bomañi be ne ba isweli bulikani ni Tibere? (b) Ne ku tile cwañi kuli Tibere a “tule ka batu ba banyinyani”?

¹² Lingeloi ne li sa polofita za Tibere, la li: “H’a s’a isweli bulikani ni yo muñwi, u ka sebeza ka bupumi, a mu pumele ndwa mi a mu tule ka batu ba banyinyani.” (Daniele 11:23) Ka mulao, lilama za Katengo ka ka pahami ka Siroma ne ba “isweli bulikani” ni Tibere, mi yena n’a itingile ku bona ka mulao. Kono Tibere ne li kayama, a ‘tula ka batu ba banyinyani.’ Batu ba banyinyani bao ne li balibeleli ba mubusi wa Maroma, be ne ba na ni mafulo bukaufi ni makwakwa a Roma. Ku ba kwa bona fakaufi cwalo ne ku kalelisizwe Katengo kao mi ne ku tusize Tibere ku tibela nyangela ku mu fetuhela. Kacwalo, ka balibeleli ba ba bat’o eza 10,000, Tibere a zwelapili ku tiya.

13. Tibere n’a fitile bokukw’a hae kwañi?

¹³ Lingeloi la zwelapili ku polofita kuli: “U ka kena mwa mabaka a nunile a naha, ka nako ya buiketo. U ka eza ka mukwa o muñwi, wo, bokuku a hae, ni kuku wa bokuku a hae ne ba sika eza ka ona: U ka abela batu ba hae ze lobezwi, ni ze hapilwe, ni bufumu; mane u ka fumba ku y’o lwanisa minzi ye tiile, a eze cwalo ka nako ye ñwi.” (Daniele 11:24) Tibere n’a kona hahulu ku nahanela batu bumaswe, mi mwahal’a puso ya hae, batu ba bañata-ñata ne ba bulailwe ka taelo. Sihulu kabakala kukuezo ya Sejanus  muzamaisi wa balibeleli ba mubusi, kalulo ya mafelelezo ya puso ya hae ne i sabisize maswe-maswe. Kwa nalulelule, Sejanus ka sibili a shungulwa mi a bulawa. Kwa ku swenya maswe batu, Tibere n’a fitile bokukw’a hae.

14. (a) Tibere n’a abezi cwañi “ze lobezwi, ni ze hapilwe, ni bufumu” mwa likalulo za mubuso wa Maroma kaufela? (b) Tibere n’a ngiwa cwañi ka nako ya n’a shwile?

¹⁴ Niteñi, Tibere n’a abezi “ze lobezwi, ni ze hapilwe, ni bufumu” mwa likalulo za mubuso wa Maroma kaufela. Nako ya lifu la hae ha i to esha, babusiwa kaufela ne ba onyokile. Mitelo ne i si ye buima, mi n’a kona ku tusa be ne ba pila mwa lilalanda ze ne kandauka. Masole kamba makwambuyu ha ne ba limba ufi kamba ufi kamba ku eza lika ka ku sa sepahala, ne ba kona ku fiwa koto ki mubusi. Ku busa ka ku swalela fa kakoshi ne ku bukelelize buiketo bwa nyangela, mi linzila ze zwezipili ne li tusize ku za lipisinisi. Tibere n’a boni teñi kuli litaba ne li zamaiswa hande ku si na sobozi mwa Roma ni ko kuñwi. Milao ne i bolosozwi, mi ni likuka za nyangela ni muzamao ne li bolosozwi ka ku zwisezapili licinceho za n’a tisize Augusto Sesare. Niteñi, Tibere n’a ‘fumbile’ lika ka sitalifi, kuli mane Tacitus, caziba wa Muroma wa ze ezahezi, n’a mu talusize ku ba mutu ya n’a tezi buipi, ili ya n’a kona hahulu ku itimeza mitala. Ka nako ya n’a shwile Tibere, ka March 37 C.E., n’a s’a ngiwa ku ba muswenyi ya maswe.

15. Mubuso wa Maroma n’o li cwañi kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa pili C.E. ni kwa makalelo a za bubeli C.E.?

¹⁵ Ba bañwi ba boshwana ba Tibere be ne ba tilo swala situlo sa mulena wa kwa Mutulo ne li bo Gayusi Sesare (Caligula), Klaude I, Nero, Vespasian, Titus, Domitian, Nerva, Trajan, ni Hadrian. The New Encyclopædia Britannica i li: “Ka nañungelele, boshwana ba Augusto ne ba likanyisize muzamaisezo wa hae ni buyahi bwa hae, nihaike isi ka ku tisa ze nca mi ili ka ku kanyiseza maswe.” Hatiso ye swana yeo i ekeza kuli: “Kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa  pili ni kwa makalelo a za bubeli, libubo la mubuso wa Maroma ni palo ya bayahi ba ona za fita fa masetela a zona.” Nihaike mubuso wa Maroma n’o katalizwenyana kwa miseto ya ona mwahal’a nako yeo, twanisano ya ona ya pili ni mulena wa kwa Mboela ye ne polofitilwe ne i ezahezi hamulaho, mwahal’a lilimo za mwanda wa bulalu C.E.

U LWANISA MULENA WA KWA MBOELA

16, 17. (a) Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mutulo ya bulezwi kwa Daniele 11:25? (b) Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mboela, mi ne ku tile cwañi kuli a be cwalo?

¹⁶ Lingeloi la Mulimu la zwelapili ku bulela bupolofita b’o, la li: “Ka mata ni ka pilu ye tiile [mulena wa kwa Mutulo] u ka y’o lwanisa mulena wa kwa Mboela ka mpi ye tuna ni ye mata hahulu; [mi mulena wa kwa Mboela, yena, u ka ipakanyeza ku y’o mu lwanisa ka mpi ye tuna hahulu-hulu ili ye tiile maswe, NW]; kono [mulena wa kwa Mutulo] h’a na ku tiya, kakuli ba ka mu teya ka ku mu shemba. Bona ba ba ca lico za hae ze nde, ki bona ba ba ka mu bulaya, mi limpi za hae li ka hasana; ku bulaiwe ba bañata.”—Daniele 11:25, 26.

¹⁷ Lilimo ze bat’o eza 300 ku zwa fo Octavian n’a ngungekezi Egepita kwa mubuso wa Maroma, Aurelian mubusi wa Maroma a ba yena mulena wa kwa Mutulo. Ka nako yeo, Mufumahali Septimia Zenobia wa kwa Palmyra, ye ne li mwatas’a Maroma, a ba yena mulena wa kwa Mboela. * (Mu bone taba ye li “Zenobia—Mufumahali wa kwa Palmyra Ya N’a Li Mulwani,” ye fa likepe 252.) Mpi ya Palmyra ya hapa Egepita ka 269 C.E. ni ku ipumiseza kuli ne i bata ku sileleleza Maroma naha yeo. Zenobia n’a bata ku ezisa Palmyra ku ba ona muleneñi o feza kwa upa mi n’a  lakaza ku busa likalulo za kwa upa za mubuso wa Maroma. Aurelian, ka ku sabiswa ki takazo yeo, “ka mata ni ka pilu ye tiile” a y’o lwanisa Zenobia.

18. Ne ku ezaheziñi hamulaho wa twanisano ya Mubusi Aurelian, yena mulena wa kwa Mutulo, ni Mufumahali Zenobia, yena mulena wa kwa Mboela?

¹⁸ Zenobia, ya n’a li yena toho ya mulena wa kwa Mboela, ‘a ipakanyeza’ ku y’o lwanisa mulena wa kwa Mutulo “ka mpi ye tuna hahulu-hulu ili ye tiile maswe” ye ne zamaiswa ki baeteleli ba babeli, bo Zabdas ni Zabai. Kono Aurelian a hapa Egepita mi cwale a kena mwa Asia Minor ni Siria inz’a lwana. Zenobia a fenyiwa kwa Emesa (Homs cwale), mi a sabela kwa Palmyra. Aurelian ha n’a ambekile muleneñi w’o, Zenobia a u lwanela ka bundume kono kwa pala. Yena ni mwan’a hae ba sabela kwa Peresia, kono Maroma ba ba swala fa nuka ya Eufrati. Ba kwa Palmyra ba tuhela ku lwanela muleneñi wa bona wo ka 272 C.E. Aurelian a hauhela Zenobia, mi a mu bonahaza hahulu mwa munyololo wa tulo mwa Roma ka 274 C.E. Kihona Zenobia a ba musal’a likwambuyu wa Muroma ku fitela lifu la hae.

19. Aurelian n’a shwile cwañi ka ku ‘teelwa’?

¹⁹ Aurelian ka sibili n’a ‘si ka tiya, kakuli ne ba mu teezi ka ku mu shemba.’ Ka 275 C.E., a y’o lwanisa Maperesia. Ha n’a nz’a libelela mwa Thrace kuli a fumane kolo ya ku silela mwa Asia Minor, be ne ba ‘canga lico za hae’ ba mu teela ni ku mu “bulaya.” N’a fumbile ku ota Eros muñoli wa hae kabakala mafosisa a mañwi a n’a ezize. Kono Eros a ipangela mukoloko wa mabizo a makwambuyu ba bañwi ba ba atulezwi lifu. Makwambuyu bao ha ne ba boni mukoloko wo, ba lelisana lifu la Aurelian mi ba mu bulaya.

20. “Limpi” za mulena wa kwa Mutulo ne li ‘hasani’ cwañi?

²⁰ Misebezi ya mulena wa kwa Mutulo ne i si ka fela ka lifu la Mubusi Aurelian. N’a tatamwi ki babusi ba bañwi ba Maroma. Ka nakonyana, ne ku bile ni mubusi wa kwa wiko ni yo muñwi wa kwa upa. Mwatas’a babusi bao, “limpi”  za mulena wa kwa Mutulo ne li ‘hasani,’ mi ba bañata ne ba “bulailwe” ki mishobo ya Majelemani ye ne zwelela kwa mutulo. Ma-Goth ne ba punyize miseto ya Maroma mwa lilimo za mwanda wa bune C.E. Hasamulaho, miseto ya punyakiwa ka ku tatahanyeza. Ka 476 C.E., Odoacer mueteleli wa Mujelemani a tulula mubusi wa mafelelezo ya n’a buseza mwa muleneñi wa Roma. Isali kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 6, mubuso wa Maroma wa tubiwa kwa wiko, mi malena ba Sijelemani ba busa mwa Britannia, Gaul, Italy, mutulo wa Africa, ni Spain. Kalulo ya kwa upa wa mubuso w’o ne i tilo punya mwa lilimo za mwanda wa bu 15.

MUBUSO O MUTUNA WA ALUHANA

21, 22. Constantine n’a tisize licinceho mañi mwahal’a lilimo za mwanda wa bune C.E.?

²¹ Ku si na ku bulela litaba ze sa tokwahali ka za ku bulumuka kwa mubuso wa Maroma, ko ne ku tandile lilimo ze mianda-nda, lingeloi la Jehova la zwelapili ku polofita za misebezi ye miñwi ya mulena wa kwa Mutulo ni mulena wa kwa Mboela. Nihakulicwalo, lundululonyana ya lika ze ñwi ze ne ezahezi mwa mubuso wa Maroma i ka lu tusa ku ziba malena ba babeli bao ba ba sa utwani ba hasamulaho.

²² Mwa lilimo za mwanda wa bune, Constantine mubusi wa Maroma n’a file Bukreste bo bu kwenuhile tumelezo ya Muso. Mane n’a ungekile ni ku okamela mukopano wa keleke kwa Nicaea, mwa Asia Minor, ka 325 C.E. Hasamulaho, Constantine a tisa kuli ndu ya mubusi i si ke ya bela mwa Roma, kono i be mwa Byzantium, kamba Constantinople. A fetula Byzantium ku ba ona muleneñi wa hae o munca. Mubuso wa Maroma wa zwelapili ku busiwa ki mubusi a li muñwi ku fitela lifu la Mubusi Theodosius I, la January 17, 395 C.E.

23. (a) Mubuso wa Maroma n’o aluhani cwañi hamulaho wa lifu la Theodosius? (b) Mubuso wa kwa Upa n’o felisizwe lili? (c) Ki mañi ya n’a busa Egepita 1517 ha i t’o esha?

 ²³ Hamulaho wa lifu la Theodosius, bana ba hae ba ikabela mubuso wa Maroma. Honorius n’a fumani kalulo ya kwa wiko, mi Arcadius a fumana ya kwa upa, mi Constantinople ya ba muleneñi wa hae. Britannia, Gaul, Italy, Spain, ni mutulo wa Africa ne li ze ñwi za libaka za kalulo ya kwa wiko. Masedonia, Thrace, Asia Minor, Siria, ni Egepita ne li fumaneha mwa kalulo ya kwa upa. Ka 642 C.E., Alexandria, muleneñi wa Egepita, ya hapiwa ki Mambali (Maarabu), mi Egepita ya ba kalulo ya baeteleli ba Mamozilemu. Ka January ya 1449, Constantine XI a ba yena mubusi wa mafelelezo wa kwa upa. Bayahi ba Turkey mwatas’a Mulena Mehmed II ba hapa Constantinople ka May 29, 1453, ba felisa cwalo mubuso wa Siroma wa kwa Upa. Ka 1517, Egepita ya fetuha kalulo ya Turkey. Niteñi, nako ha ne i nze i ya, naha yeo mo ne ku kile kwa ba mulena wa kwa Mboela kale ya to zamaiswa ki mubuso o muñwi o n’o zwelela kwa wiko.

24, 25. (a) Mubuso wa Maroma o mwatas’a papa n’o kalile cwañi, ka mo ba bulelela bocaziba ba bañwi ba ze ezahezi? (b) Kwa nalulelule, kiñi ze ne ezahezi kwa lilumbatina la “mubusi” wa mubuso wa Maroma o mwatas’a papa?

²⁴ Kwa wiko wa mubuso wa Maroma kwa to ba ni bishopu wa Roma, ili wa Mukatolika, yena Papa Leo I, ya n’a bubana ka ku ipa m’ata a bupapa mwa lilimo za mwanda wa bu 5 C.E. Nako ha i nze i ya, papa a ipa m’ata a ku yolisa mubusi wa kalulo ya kwa wiko. Nto yeo ne i ezahezi la Ngilisimusi ka 800 C.E., Papa Leo III ha n’a yolisize Mulena Charles (Charlemagne) wa ma-Frank ku ba yena mubusi wa mubuso wa Siroma o munca wa kwa Wiko. Coliso yeo ne i kutisize puso ya mubusi mwa Roma mi, ka mo ba bulelela bocaziba ba bañwi ba ze ezahezi, ya ba ona makalelo a mubuso wa Maroma o mwatas’a papa. Ku zwelela f’o, kwa ba ni mubuso wa kwa Upa ni mubuso wa Maroma o  mwatas’a papa kwa wiko. Sibeli sa yona ne i ipala ku ba ya Sikreste.

²⁵ Nako ha i nze i ya, boshwana ba Charlemagne ba fumanwa ku ba babusi ba ba si na tuso. Fokuñwi mane ne ku sa bangi ni mubusi. Ka nako yeo, Mulena Otto I wa Germany n’a busa buñata bwa kalulo ya Italy ye kwa mutulo ni ye fahali. A icolisa fa bulena bwa Italy. La February 2, 962 C.E., Papa John XII a eza Otto I ku ba mubusi wa mubuso wa Maroma o mwatas’a papa. Muleneñi wa ona n’o li mwa Germany, mi malena ni buñata bwa bayahi ba ona ne li Majelemani. Lilimo ze 500 ku tuha f’o, lubasi lwa silena lwa Hapsburg lwa mwa Austria lwa ipa lilumbatina la “mubusi” ni ku itusisa lona ka buñata bwa lilimo ze ne siyezi za mubuso wa Maroma o mwatas’a papa.

MALENA BA BABELI BAO HAPE BA IPONAHAZA HANDE

26. (a) Ku konwa ku bulelwañi ka za ku fela kwa mubuso wa Maroma o mwatas’a papa? (b) Ki naha ifi ye ne bile mulena wa kwa Mutulo?

²⁶ Napoléon I n’a shandaulisize mubuso wa Maroma o mwatas’a papa ka ku hana puso ya ona ha s’a fenyize Germany mwahal’a silimo sa 1805. Mubusi Francis II, ha s’a palezwi ku lwanela mubuso wo, a itulula fa lubona lwa Roma la August 6, 1806, mi a kutela kwa mulonga wa naha ya hae ku yo ba mubusi wa Austria. Mubuso wa Maroma o mwatas’a papa—o n’o tomilwe ki Leo III, papa wa keleke ya Katolika, ni Charlemagne, mulena wa ma-Frank—wa fela cwalo hamulaho wa lilimo ze 1,006. Ka 1870, Roma ya ba ona muleneñi wa mubuso wa Italy ye lukuluhile kwa tamaiso ya mapapa ba kwa Vatican. Silimo se si tatama, mubuso wa Majelemani wa tomwa ka ku biza Wilhelm I ku ba sesare, kamba kaiser [mubusi]. Kacwalo, Germany ya ba yona mulena wa kwa Mutulo wa miteñi ye.

27. (a) Ne ku tile cwañi kuli Egepita i zamaiswe ki Britain? (b) Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mboela?

 ²⁷ Kono cwale ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mboela wa miteñi ye? Ze ezahezi li bonisa kuli Britain ne i bile mubuso o m’ata mwa lilimo za mwanda wa bu 17. Kuli a sinyeze Britain pisinisi, Napoléon I n’a hapile Egepita ka 1798. Ndwa ya zuha, mi Britain ni Turkey za swalisana ku tunula Mafura mwa Egepita, ye ne bile yona mulena wa kwa Mboela kwa makalelo a twanisano yeo. Mwahal’a lilimo za mwanda ze ne tatami, tamaiso ya Britain mwa Egepita ya ekezeha. Hamulaho wa 1882, Egepita ya ba mwatas’a Britain. Ndwa ya Lifasi ya I ha ne i tumbukile ka 1914, Egepita ne i li mwatas’a Turkey mi ne i busiwa ki ndumeleti wa mubusi wa Turkey. Kono Turkey ha ne i yemezi Germany mwa ndwa yani, Britain ya tulula ndumeleti yo ni ku eza Egepita ku ba mulonga o zamaiswa ki Britain. Hanyinyani-hanyinyani, Britain ni United States of America za swalana bulikani, mi za ba ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi wa Anglo-America. Sibeli sa zona za ba yena mulena wa kwa Mboela.

[Litaluso za kwatasi]

MU ITUTILEÑI?

• Ki ufi mubusi wa Maroma ya n’a bile wa pili ku ba mulena wa kwa Mutulo, mi n’a lumile lili “mutelisi”?

• Ki mañi ya n’a bile mulena wa kwa Mutulo hamulaho wa Augusto, mi ‘mulena muñ’a bulikani’ n’a ‘fenyizwe’ cwañi?

• Kiñi ze ne tisizwe ki twanisano ya Aurelian mulena wa kwa Mutulo ni Zenobia mulena wa kwa Mboela?

• Mubuso wa Maroma n’o tezwi kiñi, mi ki mibuso ifi ye ne bile yona malena ba babeli bao mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 19 ha to esha?

[Lipuzo za Tuto]

 [Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 248-251]

MUBUSI YO MUÑWI N’A KUTEKEHA, YO MUÑWI N’A NYAZAHALA

A LI muñwi ku bona n’a fetuzi naha ye ne ilamwi ki mañañazwana ku i bisa mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi. Yo muñwi yena n’a i onyokisize ha 20 ku fita kale mwa lilimo ze 23. Yo muñwi n’a kutekeha ha n’a shwile, kono yo muñwi n’a nyazahala. Nako ya lipuso za babusi ba babeli bao ba Maroma ne i kopanyelelize nako ya bupilo ni bukombwa bwa Jesu. Ne li bomañi bona bao? Mi ki kabakalañi yo muñwi ku bona ha n’a kutekeha, hailif’o yo muñwi n’a nyazahala?

N’A “FUMANI ROMA I LI YA MASITINA FELA MI A I SIYA I LI YA MARABULU”

Ka 44 B.C.E., Juliusi Sesare ha n’a bulailwe, Gayusi Octavian muikuly’a kaizel’a hae n’a li wa lilimo ze 18 fela. Bakeñisa kuli n’a añuzwi ki Juliusi Sesare ya n’a mu ketile ku ba yena shwana wa hae, Octavian wa mucaha honaf’o a liba kwa Roma kuli a yo mu yola. Kwateñi a kopana ni sila se si m’ata—ili ndumeleti ya pahami wa Sesare, yena Mark Antony, ya n’a kulubela ku ba yena shwana. Milelo ya buikupuli ye hoha mamelelo ni ku lwanela ku busa ko ne ku latelezi ne ku tandile lilimo ze 13.

Octavian n’a bile yena mubusi wa mubuso wa Maroma fo ku si na likañi hamulaho wa ku fenya limpi ze kopani za Mufumahali Kilopatira wa Egepita ni Mark Antony nyazi ya hae (ka 31 B.C.E.). Silimo se ne si tatami, Antony ni Kilopatira ba ipulaya, mi Octavian a hapa Egepita. Ñolamenyi ya mubuso wa Sigerike ya fela cwalo, mi mubuso wa Maroma wa ba ona mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa lifasi.

Octavian ha hupula kuli Juliusi Sesare n’a bulailwe kabakala ku busa ka buswenyi, a tokomela ku sa kutela mafosisa a’ swana. A ipumisa kuli n’a sa busi a nosi ilikuli a si ke a nyemisa  Maroma be ne ba bata kuli naha i zamaiswe ki ba bañata. N’a hanile malumbatina a “mulena” ni “mubusi.” Mi a zibahaza kuli n’a bata ku fa Katengo ka Siroma ka ka pahami ku zamaisa likalulo kaufela mi a sepisa ku itulula fa litulo za n’a na ni zona. Mashakambila ao n’a sebelize. Katengo kao ka buitumelo ka susueza Octavian ku zwelapili mwa litulo za hae ni ku zamaisa ze ñwi za likalulo zeo.

Mi la January 16, 27 B.C.E., Katengo ka pateka Octavian lilumbatina la “Augusto,” le li talusa “Ya Pahami, Ya Kenile.” Octavian n’a lumezi lilumbatina leo mi a biza kweli ye ñwi ka libizo leo mi a’ nga lizazi kwa kweli ya February ilikuli August i be ni mazazi a likana ni a July, kweli ye ne beilwe libizo la Juliusi Sesare. Octavian a ba cwalo yena mubusi wa pili wa mubuso wa Maroma mi hasamulaho a t’o bizwa Sesare Augusto kamba “Mulena ya Kutekeha.” N’a tilo ipa ni lilumbatina la “pontifex maximus” (muprisita yo muhulu), mi ka 2 B.C.E.—sona silimo sa n’a pepilwe Jesu—Katengo ka mu fa lilumbatina la Pater Patriae, le li talusa “Ndate Naha ya Hae.”

Silimo se si swana seo, “kwa taha taelo ya Sesare Augusto ye li, ku ezwe sipalo sa lifasi kaufela. . . . Mi batu kaufela ne ba y’o ñolwa, mutu ni mutu mwa munzi wa habo.” (Luka 2:1-3) Kabakala taelo yeo, Jesu a pepelwa mwa Betelehema, a taleleza cwalo bupolofita bwa Bibele.—Daniele 11:20; Mika 5:2.

Mulonga wa Augusto n’o na ni busepahalinyana ni mali a’ m’ata. Augusto n’a tahisize ni nzila ye nde ya ku lumela ka yona mañolo mi a yaha mikwakwa ni limbilici. A cinca mpi, a eza lisepe za ndwa ze inelela, mi a toma ni sitopanyana se si m’ata sa balibeleli ba ndu ya mulena. (Bafilipi 1:13, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Ka tuso ya hae, bañoli ba ba cwale ka Virgil ni Horace ba kondisa mi baconkomoni ba cakula maswaniso ao cwale a bizwa mutomo wa buconkomoni bwa maswaniso. Augusto n’a felize ku yaha miyaho ya n’a siile Juliusi Sesare mi a zusa litempele ze ñata. Pax Romana (“Kozo  ya Siroma”) ya n’a tahisize ne i tandile lilimo ze fitelela 200. La August 19, 14 C.E., Augusto a timela a li wa lilimo ze 76, mi hasamulaho a t’o ngiwa kuli ki mulimu.

Augusto n’a itumbile kuli n’a “fumani Roma i li ya masitina fela mi a i siya i li ya marabulu.” Kuli mubuso wa Maroma u si ke wa kutela kwa ku ba mo n’o bezi mulonga wa kale wa misunga, a singanyeka ku bakanya mubusi ya n’a ka mu yola. Kono n’a si na hande wa ku keta. Mwan’a muhabo, baikulu ba babeli, mukwenyani, ni mwana wa mwenda-ku-mongo kaufela ne se ba timezi, mi ya n’a siyezi fela kuli a mu yole ne li Tibere mwan’a musal’a hae wa ku pepa ku sili.

“MUTU YA NYAZAHALA”

Ku si ka fita kale kweli hamulaho wa lifu la Augusto, Katengo ka Siroma ka ka pahami ka keta Tibere wa lilimo ze 54 ku ba yena mubusi. Tibere n’a pilile ni ku busa ku fitela March 37 C.E. Kacwalo, ki yena ya n’a busa mubuso wa Maroma ka nako ya bukombwa bwa Jesu.

Tibere n’a na ni mikwa ye minde ni ye maswe ha n’a busa. O muñwi wa mikwa ya hae ye minde ne li wa ku sa lata ku sinyeza mali fa sifumu se siñata-ñata. Kabakaleo, mubuso wa onyoka mi a ba ni mali a ku itusisa ka nako ya makandauko. Ka ku eza hande, Tibere a ikunga ku ba mutu fela, a hana malumbatina a mañata a’ kutekeha, mi ka nañungelele a tisa kuli ku lapelwe Augusto, isiñi yena. N’a si ka cinca libizo la kweli ifi kamba ifi kuli i bizwe ka libizo la hae sina mo ne ba ezelize bo Augusto ni Juliusi Sesare, mi n’a si ka lumeleza ba bañwi ku mu ezeza cwalo.

Kono bumaswe bwa Tibere ne bu fitela kwahule bunde bwa hae. N’a kona maswe ku nahanela ba bañwi bumaswe mi n’a eza batu ka buipi, mi mwahal’a puso ya hae ne ku bulailwe batu ba bañata-ñata ka taelo—hamoho ni buñata bwa be ne ba banga balikani ba hae. N’a shangezi kwa mukoloko  wa mulao wa likezo ze foseza mulena, a ekeza teñi manzwi fela a ku mu shwaula kwand’a likezo za bukwenuheli. Ku bonahala kuli, ka ku itusisa mulao wo, Majuda ba hapeleza Mubusisi Ponse Pilato wa Muroma ku bulaisa Jesu.—Joani 19:12-16.

Tibere n’a kungile balibeleli ba ndu ya mulena bukaufi ni Roma ka ku yaha minganda ya masole ye tiile kwa mutulo wa mamota a muleneñi wo. Ku ba teñi kwa balibeleli bao ne ku sabisize Katengo ka Siroma, ka ne ka kona ku mu tulusa, mi kwa tibela bukwenuheli bufi kamba bufi bwa batu. Tibere hape n’a kukuelize batu ku n’o ñusa ba bañwi, mi kalulo ya mafelelezo a puso ya hae ne i sabisa maswe-maswe.

Ka nako ya n’a shwile, Tibere n’a ngiwa ku ba muswenyi ya maswe. Ha n’a shwile, Maroma ba nyakalala hahulu mi Katengo ka hana ku m’u nga kuli ki mulimu. Ka mabaka ao ni a mañwi, Tibere a taleleza bupolofita bo bu li “mutu ya nyazahala” n’a ka ba “mulena wa kwa Mutulo.”—Daniele 11:15, 21.

MU ITUTILEÑI?

• Ne ku tile cwañi kuli Octavian a be mubusi wa pili wa mubuso wa Maroma?

• Ku konwa ku bulelwañi ka za ze n’o petile mulonga wa Augusto?

• Ki ifi mikwa ye minde ni ye maswe ya n’a na ni yona Tibere?

• Bupolofita bwa za “mutu ya nyazahala” ne bu talelelizwe cwañi ki Tibere?

[Siswaniso]

Tibere

 [Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 252-255]

ZENOBIA—MUFUMAHALI WA KWA PALMYRA YA N’A LI MULWANI

“LITALO la hae ne li le linsu . . . Meno a hae ne li a masweu inge pelela, mi meto a hae a mansu a matuna n’a myamyata, kono n’a kateleha luli. Linzwi la hae ne li tiile mi ne li si na malundu. Kutwisiso ya hae ya sinna ne i tibisizwe ni ku bolosolwa ki ku ituta. N’a ziba puo ya si-Latin, mi n’a ziba hande ni lipuo za Sigerike, si-Syriac, ni Siegepita.” Ki mona m’o Edward Gibbon caziba wa ze ezahezi n’a lumbaetezi Zenobia—yena mufumahali wa mulwani wa kwa Palmyra muleneñi wa Siria.

Munn’a Zenobia ne li Odaenathus nduna wa Palmyra ya n’a filwe situlo sa bubusisi mwa mubuso wa Maroma ka 258 C.E. kakuli n’a tusize mubuso wa Maroma ku bita Peresia. Lilimo ze peli ku tuha fo, Mubusi Gallienus wa Maroma a kayeka Odaenathus lilumbatina la corrector totius Orientis (mubusisi wa Upa yote). N’a li filwe kabakala ku tula Mulena Shāpūr I wa Peresia. Kwa nalulelule, Odaenathus a ipa lilumbatina la “mulena wa malena.” Lika za n’a kondisize Odaenathus zeo mwendi ne li konahalisizwe ki bundume ni mano a Zenobia.

ZENOBIA U LELA KU EZA MUBUSO

Ka 267 C.E., Odaenathus ha n’a s’a fitile fa masetela a misebezi ya hae, yena ni shwana wa hae ba bulawa. Zenobia a yola munn’a hae, kakuli mwan’a hae n’a sa li mwanana. Ku kateleha, ku ikupula, ku kona ku zamaisa, ku twaela ku zamaya a potela nyangela ni munn’a hae, ni ku pyopyola lipuo li sikai ne ku tisize kuli a kutekiwe ni ku yemelwa ki babusiwa ba hae. Zenobia n’a lata hahulu ku ituta mi n’a ezize sango ni be ne ba itutile hahulu. Yo muñwi wa baelezi ba hae ne li Cassius Longinus wa filosofi ili ya n’a li mubuleli  yo mutuna—ya bulelwa kuli n’a li “lukumbu lwa zibo.” Mwa buka ye bizwa Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, muñoli Richard Stoneman u li: “Mwahal’a lilimo ze ketalizoho ku zwa fa n’a shwezi Odenathus . . . , Zenobia mwa minahano ya batu n’a bile yena mufumahali ya n’a zamaisa Upa.”

Kwa lineku le liñwi la kalulo ya n’a zamaisa Zenobia ne ku inzi Peresia, yeo yena ni munn’a hae ne ba fokolisize, mi ku le liñwi ne ku inzi mubuso wa Maroma o n’o shandauka. J. M. Roberts u bulela cwana ka za mo ne li inezi lika ka nako yeo mwa mubuso wa Maroma: “Lilimo za mwanda wa bulalu ne li . . . tatafalezi mubuso wa Maroma kwa miseto ya kwa upa ni kwa wiko kaufela, mi mwa mubuso  ndwa ya bayahi ye nca ni licoliso ze ne ñoñolehiwa za kala. Babusi ba 22 (isi ku bala baipumisi) ne ba busize ka ku tatamana.” Kono mufumahali wa Siria n’a bile mubusi ya m’ata mwa kalulo ya n’a busa. Stoneman u li, “Ka ku ba ni susuezo ye tuna fa mibuso ye mibeli [wa Peresia ni wa Maroma], n’a kona ku lela ku tahisa wa bulalu o n’o ka pahamela sibeli sa yona.”

Zenobia n’a bile ni kolo ya ku ekeza kwa puso ya hae ka 269 C.E. muipumisi ya n’a lwanisa puso ya Maroma ha n’a keni mwa Egepita. Mpi ya Zenobia kapili-pili ya kena mwa Egepita, ya tuba mukwenuheli yo, mi ya hapa naha yeo. Ha s’a ikezize yena mufumahali wa Egepita, Zenobia a ipangela muwayawaya wa hae. Mubuso wa hae cwale n’o s’o yandulukile ku zwa nuka ya Nile ku isa ku ya Eufrati. F’o Zenobia ki fona fa n’a bezi “mulena wa kwa Mboela.”—Daniele 11:25, 26.

MULENEÑI WA ZENOBIA

Zenobia n’a matafalize ni ku zelenga Palmyra, muleneñi wa hae, kuli mane ya to likana ni mileneñi ye mituna ku yona ya mwa mubuso wa Maroma. Ku akalezwa kuli bayahi ba yona ne ba fitelela 150,000. Miyaho ya nyangela ye minde-nde, litempele, masimu, misumo, ni macwe a kupuzo ne li cicalile mwa Palmyra, muleneñi o n’o li mwa makwakwa a bulelwa kuli n’a eza likilomita ze 21 ku a potoloha. Nzila ye tuna ka ku fitisisa ne i beilwe mwahali ki makozwana a n’a  ezizwe ka misumo ya kwa Korinte ye bat’o ba ye 1,500 ya butelele bwa limita ze 15. Maswaniso a batu ba ba tumile ni limbombo ze ne tusize batu ne a atile mwa muleneñi wo. Ka 271 C.E., Zenobia a ngangula maswaniso a hae ni a nyandi munn’a hae.

Tempele ya Lizazi ne li ye ñwi ya miyaho ye buheha hahulu mwa Palmyra mi ku si na kakanyo ne i tama ku za bulapeli mwa muleneñi wo. Zenobia ka sibili mwendi n’a lapelanga mulimu o n’o swalisani ni mulimu wa lizazi. Kono Siria mwa lilimo za mwanda wa bulalu ne li naha mo ne ku atile bulapeli. Mwa mubuso wa Zenobia ne ku na ni be ne ba ipala ku ba Bakreste, ni Majuda, ni balapeli ba lizazi ni kweli. N’a nga cwañi bulapeli bo bu fitana-fitana bo? Muñoli Stoneman u li: “Mubusi ya butali ha keshebisi lizo lifi kamba lifi ze bonahala kuli za swanela babusiwa ba hae. . . . Ne ku sepiwa kuli milimu . . . ne i kopanezi ku yemela Palmyra.” Ku bonahala kuli Zenobia n’a si ka hanisa bulapeli bufi kamba bufi.

Batu ba bañata ne ba lata Zenobia kabakala ku tukulwa ki butu bwa hae. Taba ye tuna ka ku fitisisa kikuli n’a bile mulena ya taleleza za n’a polofitile Daniele. Nihakulicwalo, puso ya hae ne i si ka fitelela lilimo ze ketalizoho. Mubusi Aurelian wa Maroma n’a fenyize Zenobia ka 272 C.E. mi kwa nalulelule a luba-luba Palmyra. Zenobia n’a swalezwi. Kutwi n’a nyezwi ki likwambuyu wa Muroma mi kutwi n’a shwile cwalo ku si na za n’a eza.

MU ITUTILEÑI?

• Butu bwa Zenobia bu se bu talusizwe cwañi?

• Ki ifi ye miñwi ya misebezi ya Zenobia?

• Zenobia n’a nga cwañi bulapeli?

[Siswaniso]

Mufumahali Zenobia u bulela fapil’a masole ba hae

 [Chati/Maswaniso a fa likepe 246]

MALENA BA MWA DANIELE 11:20-26

Mulena wa kwa Mutulo Mulena wa kwa Mboela

Daniele 11:20 Augusto

Daniele 11:21-24 Tibere

Daniele 11:25, 26 Aurelian Mufumahali Zenobia

Ku shandauka ko ne Mubuso Britain,

ku polofitilwe kwa wa Majelemani ni mubuso wa

mubuso wa Maroma Anglo-America

ku tisa kuli ku tomwe hamulaho

[Siswaniso]

Tibere

[Siswaniso]

Aurelian

[Siswaniso]

Kaswaniso ka Charlemagne

[Siswaniso]

Augusto

[Siswaniso]

Lisepe za ndwa za Britain za mwa lilimo za mwanda wa bu 17

 [Siswaniso se si fa likepe mutumbi la 230]

[Siswaniso se si fa likepe 233]

Augusto

[Siswaniso se si fa likepe 234]

Tibere

 [Siswaniso se si fa likepe 235]

Kabakala taelo ya Augusto, Josefa ni Maria ba liba kwa Betelehema

 [Siswaniso se si fa likepe 237]

Ka mo ne ku polofitezwi, Jesu n’a ‘fenyizwe’ ka ku bulaiwa

 [Siswaniso se si fa likepe 245]

1. Charlemagne 2. Napoléon I 3. Wilhelm I 4. Masole ba Germany, Ndwa ya Lifasi ya I