1, 2. Inki mambu ya kuyituka Eliya monaka dezia na luzingu na yandi, kansi nki mambu ya kuyituka mingi yandi monaka ntangu yandi vandaka na dibulu ya matadi na Ngumba ya Orebi?

ELIYA monaka dezia mambu mingi ya kuyituka. Yandi monaka bankwankwa (to bakwanga-kwanga) ke kwisa natila yandi madia konso kilumbu, mbala zole, na kisika yina yandi bumbanaka. Yandi monaka mutindu fufu yina vandaka na kakitunga mpi mafuta yina vandaka na kadibungu manaka ve na nsungi ya nzala mosi ya ngolo. Nkutu yandi monaka tiya yina katukaka na zulu ntangu yandi salaka kisambu. (1 Bantotila, bakapu 17, 18) Kansi Eliya me monaka ntete ve diambu ya mutindu yai na luzingu na yandi.

² Ntangu yandi vandaka ya kunieka na dibulu mosi ya matadi na Ngumba ya Orebi, yandi monaka mambu ya kuyituka mingi ke landana. Ntete-ntete, mupepe lutaka. Yo ke monana nde mupepe yango kwisaka na makelele ya ngolo kibeni sambu yo pasulaka bangumba mpi panzaka matadi na yo. Na nima ntoto nikanaka, mpi yo salaka nde ngolo ya nene yina ke vandaka na ntoto kubasika. Na nsuka, tiya basikaka. Ntembe kele ve nde ntangu tiya lutaka, Eliya waka mupepe mosi ya tiya ya ngolo na nitu.—1 Bantotila 19:8-12.

3. Eliya monaka mambu ya ke monisa nki kikalulu ya Nzambi, mpi beto lenda mona banzikisa ya kikalulu yango na wapi?

³ Mambu yonso yina Eliya monaka bendaka dikebi na diambu mosi; yo vandaka kumonisa ngolo ya mingi ya Yehowa Nzambi. Ya kieleka, beto kele ve na mfunu ya kumona bimangu sambu na kundima nde Nzambi kele na ngolo. Ngolo na yandi ke monanaka bisika yonso. Biblia ke zabisa beto nde lugangu ke monisaka ‘kinzambi ya Yehowa mpi ngolo na yandi ya kukonda nsuka.’ (Baroma 1:20) Yindula mutindu nsemo ya nzasi ke bulaka na meso mpi mutindu makelele na yo ke wakanaka ntangu mvula ya mupepe ya ngolo ke nokaka, to mutindu masa ke kitaka na ngolo yonso na zulu ya ngumba mpi ke bwaka na ntoto; to mutindu zulu ke fulukaka na bambwetete! Keti nge ke monaka ve ngolo ya Nzambi na mambu yai yonso? Kansi bubu yai, bantu mingi ve ke ndimaka  na masonga yonso ngolo ya Nzambi. Bantu fioti mpamba ke bakisaka yo mbote. Kansi kubakisa kikalulu yai ya Yehowa ke pesaka beto bikuma mingi ya kukwenda pene-pene na yandi. Na kitini yai, beto ta longuka mbote-mbote ngolo ya Yehowa yina me luta yonso.

4, 5. (a) Inki kuwakana kele na kati ya zina ya Yehowa mpi ngolo na yandi? (b) Sambu na nki yo me fwana nde Yehowa kusadila mbandu ya ngombe sambu na kumonisa ngolo na yandi?

⁴ Yehowa kele na ngolo ya kuluta yonso. Yeremia 10:6 ke tuba nde: “Mfumu Nzambi, ata nzambi ya nkaka kele ve bonso nge; nge kele ngolo mingi, zina na nge mpi kele lukumu mingi.” Na verse yai, bo me tubila zina ya Yehowa kumosi ti ngolo na yandi. Yibuka; yo ke pwelele nde zina yai ke tendula, “Yandi Ke Kumisaka.” Inki ke sadisaka Yehowa na kuganga konso kima yina yandi me zola mpi kukuma yonso yina yandi ke sola na kukuma? Ntete-ntete, Ngolo na yandi. Ya kieleka, Yehowa kele ti makuki ya kukonda nsuka ya kusala mambu, mpi ya kulungisa luzolo na yandi. Ngolo ya mutindu yai kele kikalulu mosi ya mfunu na kati ya bikalulu na yandi ya mfunu.

⁵ Sambu beto lenda bakisa ve ata fioti bunene ya ngolo na yandi yonso, Yehowa ke sadilaka bambandu sambu na kusadisa beto. Mutindu beto monaka yo, yandi ke sadilaka mbandu ya ngombe ya bakala sambu na kumonisa ngolo na yandi. (Ezekiele 1:4-10) Mbandu yai me fwana, sambu ngombe ya bakala ke vandaka mbisi mosi ya nene mpi ya ngolo, ata yina bo ke sansaka. Bantu ya bwala Palestine ya ntama vandaka mpenza ve kumona bambisi ya nkaka ya ngolo kuluta ngombe. Kansi bo zabaka ngombe ya bakala ya mutindu ya nkaka, yina vandaka kupesa bo boma mingi—mpakasa mosi buna, yina ke vandaka diaka ve bubu yai. (Yobi 39:9-12) Jules César, ntotila ya Roma tubaka nde, nzioko me luta ngombe yai na nene fioti mpamba. Yandi sonikaka nde, “bo ke vandaka ngolo mingi mpi ntinu mingi.” Yindula mutindu muntu fwete kudimona fioti mpenza mpi ngolo ve na ntwala ya mbisi ya mutindu yai!

6. Sambu na nki Biblia ke binga Yehowa mpamba nde “Nkwa-Ngolo Yonso”?

 ⁶ Mutindu mosi, muntu kele fioti mpi yandi kele na ngolo ve kana beto fwanisa yandi ti Yehowa, Nzambi ya ngolo. Na meso ya Nzambi, ata makanda ya ngolo ke monanaka bonso pusiere na zulu ya kilo. (Yezaya 40:15) Yehowa me swaswana ti bigangwa yonso sambu yandi kele na ngolo ya kukonda nsuka; Biblia ke binga yandi mosi mpamba nde “Nkwa-Ngolo Yonso.” * (Kusonga 15:3) Yehowa kele na ‘ngolo ya mingi mpi ya nene mpenza.’ (Yezaya 40:26) Yandi kele na ngolo yina ke manaka ve. Ngolo na yandi ke katukaka ve na muntu ya nkaka to na kima ya nkaka, sambu yandi “kele na ngolo yonso.” (Nkunga 62:12) Kansi Yehowa ke monisaka ngolo na yandi na nsadisa ya nki?

7. Mpeve santu ya Yehowa kele nki, mpi bangogo ya kisina yina bo me sadilaka na Biblia ke pesa nki ngindu?

⁷ Yehowa muntu ke pesaka mpeve santu, mpi yo ke manaka ve. Yo kele ngolo ya Nzambi, ntangu yandi ke sala kisalu; Kuyantika 1:2 ke binga yo “mpeve.” Na baverse ya nkaka, ngogo ya Kiebreo ti ya Kigreki yina ke tendula “mpeve,” bo lenda balula yo nde “mupepe,” to “mpema.” Bantu yina ke sonikaka badiksionere ke tuba nde, ngogo yina ya kisina ke pesa ngindu ya ngolo mosi ya ke monanaka ve, kansi yo ke sala kisalu. Bonso mupepe, beto ke monaka ve mpeve ya Nzambi, kansi mambu ya yo ke salaka kele ya masonga mpi ke monanaka.

8. Na mutindu ya kifwani, Biblia ke bingaka mpeve ya Nzambi nki, mpi sambu na nki yo me fwana mpenza na kubinga yo mpidina?

⁸ Sambu mpeve santu ya Yehowa ke salaka bisalu yonso, yandi lenda sadila yo sambu na kulungisa konso lukanu yina yandi kele na yo. Yo yina, Biblia ke bingaka mpeve ya Nzambi na mutindu ya kifwani nde “musapi” na yandi, to “diboko” na yandi. (Luka 11:20; Nkunga 102:26) Muntu ke sadilaka diboko sambu na kusala bisalu mingi yina ke lombaka kusadila ngolo mpi mayele; mutindu mosi mpi Nzambi lenda sadila mpeve na yandi sambu na kulungisa balukanu na yandi yonso; mu mbandu kusala tubima ya fioti-fioti  (atome) to kukabula Nzadi-Mungwa ya Mbwaki to kusadisa Bakristu ya mvu-nkama ya ntete na kutuba na bandinga ya nkaka.

9. Yehowa kele ti kiyeka ya nki mutindu?

⁹ Sambu Yehowa kele Mfumu ya Luyalanganu, yandi ke sadilaka mpi ngolo na yandi na nzila ya kiyeka na yandi. Yindula nde nge ke yala bamilio na bamilio ya bantu ya mayele mpi ya me fwana, yina kele ti luzolo ya kulemfukila nge. Yehowa kele na kiyeka ya mutindu yai. Yandi kele ti bantu yina ke sadilaka yandi, mpi mbala mingi Masonuku ke bingaka bo, basoda. (Nkunga 68:11, NW; 110:3, NW) Kansi muntu kele ngolo mingi ve kana beto fwanisa yandi ti wanzio. Yo yina, ntangu bantu ya Asiria nwanisaka bantu ya Nzambi, wanzio mosi kaka fwaka basoda na bo 185 000 na mpimpa mosi! (2 Bantotila 19:35) Bawanzio ya Nzambi ke vandaka “ngolo mingi.”—Nkunga 103:19, 20.

10. (a) Sambu na nki Biblia ke bingaka Nkwa-Ngolo Yonso nde Yehowa ya makesa? (b) Nani me luta bigangwa yonso ya Yehowa na ngolo?

¹⁰ Bawanzio kele ikwa? Na mbonameso mosi, profete Daniele monaka bigangwa ya mpeve na zulu; bo vandaka kuluta bamilio 100 na ntwala ya kiti ya kimfumu ya Yehowa; kansi kima mosi ve ke monisa nde yina vandaka ntalu ya bawanzio yonso yina Yehowa me gangaka. (Daniele 7:10) Ziku bawanzio lenda vanda bankama ya bamilio. Yo yina Biblia ke bingaka Nzambi nde Yehowa ya makesa. Titre yai ke monisa kiyeka na yandi ya nene, sambu yandi kele Komanda ya kimvuka mosi ya ngolo mpi ya kuyidika mbote ya bawanzio. Yandi me pesaka wanzio mosi kiyeka na zulu ya bawanzio yonso ya nkaka; wanzio yango kele Mwana na yandi mosi ya yandi ke zolaka mingi, “mwana ya ntete ya lugangu yonso.” (Bakolosai 1:15) Yezu kele mishele, disongidila mfumu ya bawanzio yonso, yo vanda baserafe to basherube; yo yina, Yezu me luta bigangwa yonso ya Yehowa na ngolo.

11, 12. (a) Inki mambu ke monisaka ngolo ya ndinga ya Nzambi? (b) Inki Yezu tubaka sambu na kumonisa nde ngolo ya Yehowa kele nene?

¹¹ Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi na mutindu ya nkaka. Baebreo 4:12 ke tuba nde: “Ndinga ya Nzambi kele ya moyo mpi ngolo.” Keti nge me monaka dezia ngolo ya kuyituka ya ndinga ya Nzambi, to nsangu ya kupemama na mpeve na yandi, yina kele na Biblia? Yo lenda pesa beto kikesa, kukumisa lukwikilu na beto ngolo, mpi kusadisa beto na kusala bansoba na luzingu na beto.  Ntumwa Polo zabisaka bampangi na yandi Bakristu na kukeba na bantu yina me kudipesaka na luzingu ya mansoni. Na nima yandi yikaka nde: “Bantu ya nkaka na kati na beno vandaka mutindu yina.” (1 Bakorinto 6:9-11) Ya kieleka, “ndinga ya Nzambi” monisaka ngolo na yo na luzingu na bo mpi sadisaka bo na kusala bansoba.

¹² Yehowa kele na ngolo mingi mpi yandi ke monisaka yo na mutindu mosi ya mbote; ata kima mosi ve lenda kanga yandi nzila ya kusadila yo. Yo yina, Yezu tubaka nde: “Nzambi lenda sala mambu yonso.” (Matayo 19:26) Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi sambu na kulungisa nki balukanu?

13, 14. (a) Sambu na nki beto lenda tuba nde Yehowa kele ve ngolo mosi buna, to kaka kisika mosi buna ya kubaka ngolo? (b) Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi sambu na nki mambu?

¹³ Mpeve ya Yehowa kele ngolo mingi kuluta bangolo yonso ya nsi-ntoto; mpi Yehowa kele ve ngolo mosi buna ya kukonda mawi, to kaka kisika mosi buna ya kubaka ngolo. Yandi kele Nzambi yina kele na kimuntu mpi yandi me zaba kusadila ngolo na yandi mbote-mbote. Kansi, inki ke pusaka yandi na kusadila yo?

¹⁴ Mutindu beto ta mona yo, Nzambi ke sadilaka ngolo na yandi sambu na kuganga, kufwa, kutanina mpi kuvutula mambu mutindu yo vandaka—na bunkufi, sambu na kusala konso kima yina ke wakana ti lukanu na yandi. (Yezaya 46:10) Na bantangu ya nkaka, Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi sambu na kumonisa mambu ya mfunu ya kimuntu mpi ya minsiku na yandi. Mingi-mingi Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi sambu na kulungisa luzolo na yandi—kunungisa luyalu na yandi mpi kusantisa zina na yandi ya santu na nzila ya Kimfumu ya Mesia. Ata kima mosi ve lenda kanga yandi nzila ya kulungisa lukanu yina.

15. Sambu na nki Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi sambu na mambote ya bantu na yandi, mpi nki mutindu yo monanaka na luzingu ya Eliya?

¹⁵ Yehowa ke sadilaka mpi ngolo na yandi sambu na mambote ya konso muntu na kati na beto. Tala mambu yai 2 Bansangu 16:9 ke tuba: “Mfumu Nzambi ke talaka bantu yonso ya nsi-ntoto ya mvimba sambu na kusadisa bayina me kudipesaka na yandi mpenza.” Diambu ya Eliya monaka, yina beto tubilaka na luyantiku, kele  mbandu mosi ya ke ndimisa yo. Sambu na nki Yehowa monisilaka Eliya ngolo na yandi na mutindu yina ya kuyituka? Ntotila-Nkento ya mbi Yezabele silaka nde yandi fwete fwa Eliya. Profete yai vandaka kutina sambu na kugulusa luzingu na yandi. Yandi yindulaka nde yandi me bikala kaka yandi mosi, yandi waka boma mpi lembaka nitu—yo vandaka bonso nde bisalu yonso ya ngolo ya yandi salaka vandaka ya mpunda. Sambu na kupesa yandi kikesa, Yehowa yibusaka yandi ngolo na yandi na mutindu mosi ya kuyituka. Mupepe, kunikana ya ntoto, mpi tiya monisaka nde Muntu ya kuluta ngolo na luyalanganu ya mvimba vandaka ti Eliya. Keti yandi vandaka ti kikuma ya kuwa Yezabele boma mutindu Nzambi nkwa-ngolo yonso vandaka ti yandi?—1 Bantotila 19:1-12. *

16. Sambu na nki kuyindulula ngolo ya nene ya Yehowa ke pesaka beto kikesa?

¹⁶ Ata Yehowa ke salaka diaka ve bimangu bubu yai, yandi me sobaka ve banda na ntangu ya Eliya. (1 Bakorinto 13:8) Bubu yai mpi, yandi kele kaka ti mpusa ya mingi ya kusadila ngolo na yandi sambu na mambote ya bantu na yandi. Ata yandi ke zingaka na zulu ti bampeve ya nkaka, yandi ke vandaka ve ntama na beto. Sambu ngolo na yandi kele ve na nsuka, ata kitamina mosi ve lenda kanga yo nzila. Yehowa “kele penepene na bantu yonso yina ke bingaka yandi.” (Nkunga 145:18) Kilumbu mosi, ntangu profete Daniele lombaka lusadisu ya Yehowa, wanzio mosi basikilaka yandi na ntwala nkutu nde yandi manisa kusamba! (Daniele 9:20-23) Ata kima mosi ve lenda kanga Yehowa nzila ya kusadisa bantu yina yandi ke zolaka mpi kupesa bo kikesa.—Nkunga 118:6.

17. Ngolo ya Yehowa ke pesaka beto boma ya nki mutindu, kansi nki boma yo fwete pesa beto ve?

¹⁷ Keti beto fwete wa Nzambi boma sambu na ngolo na yandi? Beto kele ti bamvutu zole: Ee mpi ve. Mvutu ya ntete kele “ee”,  sambu kikalulu yai ke pesa beto bikuma ya mbote ya kuwa Nzambi boma na luzitu yonso; beto tubilaka na bunkufi boma mpi luzitu yina ya ngolo na kapu ya me luta. Biblia ke tuba nde, boma ya mutindu yai kele luyantiku ya “mayele.” (Nkunga 111:10) Kansi mvutu ya zole kele “ve”, sambu ngolo ya Nzambi fwete pusa beto ve na kuwa yandi boma na mutindu ya mbi to kutina kukwenda pene-pene na yandi.

18. (a) Sambu na nki bantu mingi ke tulaka ve ntima na bantu yina kele ti kiyeka? (b) Inki mutindu beto ke zaba nde ngolo ya Yehowa lenda bebisa yandi ve ata fioti?

¹⁸ Na 1887, Lord Acton, muntu mosi ya nene ya Angleterre sonikaka nde: “Mbala mingi, kiyeka ke bebisaka muntu; kana muntu kele ti kiyeka ya mingi, yo ke bebisaka yandi mingi kibeni.” Bantu mingi ke sadilaka bangogo na yandi yai mbala na mbala, ziku bo ke monaka nde yo kele ya masonga mpenza. Mutindu yo me monanaka mbala na mbala na disolo ya luzingu ya bantu, bantu ya kukonda kukuka ke sadilaka kiyeka na bo na mutindu ya mbi. (Longi 4:1; 8:9) Sambu na kikuma yai, bantu mingi ke zolaka ve kutudila bo ntima mpi ke tinaka bo. Keti ngolo ya kuluta yonso, yina Yehowa kele na yo, me bebisaka yandi na mutindu mosi buna? Ata fioti ve! Mutindu beto monaka yo, yandi kele santu, mpi ata kima mosi ve lenda bebisa yandi. Yehowa kele ve bonso bantu ya kukonda kukuka yina kele ti kiyeka na nsi-ntoto yai ya kubeba. Yandi me sadilaka ve ata fioti ngolo na yandi na mutindu ya mbi, mpi yandi ta sadila yo ve ata fioti na mutindu yina.

19, 20. (a) Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi na kuwakana ti nki bikalulu, mpi sambu na nki yo ke pesa beto kikesa? (b) Inki mbandu nge lenda pesa sambu na kumonisa nde Yehowa ke kudiyalaka, mpi sambu na nki kikalulu yango ke pesa nge kiese?

¹⁹ Beto vila ve nde Yehowa kele ve kaka ti kikalulu yai mosi, disongidila ngolo. Beto ta longuka lunungu, mayele, mpi zola na yandi. Kansi beto fwete yindula ve nde Yehowa ke monisaka bikalulu na yandi kukonda kutadila mambu ya nkaka to kaka mpidina; beto fwete yindula mpi ve nde kana yandi me monisa kikalulu mosi, yandi lenda monisa ve kikalulu ya nkaka na ntangu yina. Nkutu, beto ta mona na bakapu yina ke landa nde Yehowa ke sadilaka ntangu yonso ngolo na yandi na kuwakana ti lunungu, mayele,  mpi zola na yandi. Yindula kikalulu na yandi yai ya nkaka, yina bamfumu ya nsi-ntoto yai ke vandaka na yo ve—kudiyala.

²⁰ Yindula nde nge me kutana ti muntu mosi ya nene mpi ya ngolo, yina ke pesa nge boma. Kansi, na nima, nge me mona nde yandi kele muntu ya mawete. Yandi ke vandaka ntangu yonso na mpusa mpi pene ya kusadila ngolo na yandi sambu na kusadisa mpi kutanina bantu, mingi-mingi bantu yina kele ve na ngolo. Yandi ke sadilaka ve ata fioti ngolo na yandi na mutindu ya mbi. Kilumbu mosi bo me kusila yandi makambu; kansi yandi me wa makasi ve, me vanda pima mpi ke kudipesa luzitu; nkutu yandi ke sala kaka mambu ya mbote. Nge ke kudiyula kana nge zolaka kumonisa ntima ya mbote mpi kukanga ntima mpidina, mingi-mingi kana nge vandaka ti ngolo bonso yandi! Kana nge me zaba muntu ya mutindu yai, keti nge ta yantika ve kusosa kukwenda pene-pene na yandi? Beto kele ti bikuma mingi kibeni ya kukwenda pene-pene na Yehowa, nkwa-ngolo yonso. Tala verse yai ya mvimba, kisika ntu-diambu ya kapu yai me katuka: ‘Yehowa ke waka makasi nswalu ve, kansi yandi kele ngolo mingi.’ (Nahumi 1:3) Yehowa ke nwaninaka ve kusadila ngolo na yandi sambu na kupesa bantu ndola, ata nkutu bantu ya mbi. Yandi kele mawete mpi mbote. Yandi me monisaka nde yandi “ke waka makasi nswalu ve,” ata bantu ke sosila yandi makambu.—Nkunga 78:37-41.

21. Sambu na nki Yehowa ke pusaka ve bantu na kusala luzolo na yandi na kingolo-ngolo, mpi yo ke longa beto nki sambu na yandi?

 ²¹ Beto tadila kudiyala ya Yehowa na mutindu ya nkaka. Kana nge vandaka ti ngolo ya kukonda nsuka, keti nge ke yindula nde nge zolaka kupusa bantu, bantangu ya nkaka, na kusala mambu mutindu nge ke zolaka? Kansi Yehowa ke pusaka ve bantu na kusadila yandi na kingolo-ngolo, ata yandi kele ti ngolo mingi. Ata Yehowa me zaba nde bantu ta baka luzingu ya mvula na mvula kaka kana bo sadila yandi, yandi ke pusaka beto ve na kingolo-ngolo. Na mawete yonso, yandi ke pesaka konso muntu lukumu na mutindu yandi me bikilaka beto kimpwanza ya kupona. Yandi ke zabisaka beto na ntwala malanda ya mbote ya badesizio ya mbote, mpi malanda ya mbi ya badesizio ya mbi. Kansi yandi ke bikaka nde beto baka desizio beto mosi. (Kulonga 30:19, 20) Yehowa ke sepelaka ve ata fioti nde bantu kusadila yandi na kingolo-ngolo, to sambu bo ke wa ngolo na yandi ya nene boma na mutindu ya mbi. Yandi ke sosaka bantu yina ta sadila yandi na luzolo yonso, na zola mpenza.—2 Bakorinto 9:7.

22, 23. (a) Inki ke monisa nde Yehowa ke vandaka na kiese ya kupesa bantu ya nkaka kiyeka? (b) Inki beto ta tadila na kapu ya ke landa?

²² Beto tadila kikuma ya nsuka yina fwete pusa beto na kuwa ve Nzambi Nkwa-Ngolo Yonso boma ya mbi. Bantu yina kele ti kiyeka ya mingi ke waka boma ya kupesa bantu ya nkaka kiyeka. Kansi, Yehowa ke vandaka na kiese ya kupesa bansadi na yandi ya kwikama kiyeka. Yandi ke pesaka bantu ya nkaka kiyeka ya nene, mu mbandu Mwana na yandi. (Matayo 28:18) Yehowa ke pesaka mpi bansadi na yandi kiyeka na mutindu ya nkaka. Biblia ke tuba sambu na Yehowa nde: “Nge kele nene ti ngolo; lukumu ti kimfumu kele ya nge. Bima yonso na zulu ti awa na ntoto kele na maboko na nge. . . . Nge kele ngolo mingi mpenza, nge mpi me kuka na kukumisa nene ti ngolo muntu ya nge me zola.”—1 Bansangu 29:11, 12.

²³ Ya kieleka, Yehowa ta vanda na kiese ya kupesa nge ngolo. Nkutu, yandi ke pesaka bantu yina ke zolaka kusadila yandi “ngolo yina me luta ngolo ya bantu.” (2 Bakorinto 4:7) Ntembe kele ve nde nge ke zola kukwenda pene-pene na Nzambi yai ya ngolo, ya ke sadilaka ngolo na yandi na mutindu ya mbote mpi na kuwakana ti minsiku na yandi ya nene; mpidina ve? Na kapu ya ke landa, beto ta tula dikebi na mutindu yina Yehowa ke sadilaka ngolo na yandi sambu na kuganga.