Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

 5 YATICHÄWI

Diosajj “alajjpach akapach” lurañatakejj wali chʼamaniwa

Diosajj “alajjpach akapach” lurañatakejj wali chʼamaniwa

1, 2. ¿Kunjamsa Intejj Diosan wali chʼamanïtap uñachtʼayistu?

MÄ JUYPHI arumanjja, ¿ninamp juntʼuchasirïtati? Wali amuyumpiw amparsa juntʼuchtʼasirïpachätajja. Sint jakʼachasismajj qhatiriristamwa, jitheqtjjasma ukhasti thayjarakiristamwa.

2 Ukampis sapüru juntʼuchasir yaqha jachʼa “ninaw” utjaraki. Uka ninasti Inti satawa, aka Oraqetjja 150 millón kilometronak ukha jayankiwa. * ¿Kunjamatsa ukha jayatpach juntʼojj purinpacha? ¡Sinti paripunïpachawa! Aka Oraqejj uka Inti jakʼanwa muyuski, ukampis janiw sinti jakʼankkisa, ni añcha jayankkarakisa. Sint jakʼachasispa ukhajja, oraqejj qʼal wañsjjaspa, ukat jayarstʼaspa ukhasti chhullunkrantjjaspawa. Ukhamasti, janiw aka Oraqen jakañajj utjkaspati. Cheqansa, lupejja sum jakasiñatakejj wali wakisiriwa ukat qʼomarakiwa (Eclesiastés 11:7).

‘Intejj’ Jehová Diosan luratawa

3. ¿Kuns Intejj yatichistu?

3 Jan Intïkaspa ukhajj janiw khitis jakkaspati, ukampis yaqhepajj janiw yäqapkiti, ukat Intejj kunsa Dios toqet yatichistu uksa janirakiw amuyapkiti. Biblianjja, ‘Intejj’ Jehová Diosan lurataw siwa (Salmo 74:16). Ukhamasti, “alajjpach akapach” Luriri Jehová Diosaruw Intejj jachʼañchi (Salmo 19:1; 146:6). Ukampis alajjpachanjja, Intjam yaqha luratanakajj waljapuniw utji, Jehová Diosajj kunja chʼamanisa ukwa ukanakajj uñachtʼayistu. Uka toqenakat jichhajj mä qhawq yatjjatañäni. Ukatjja, aka Oraqeta ukat kunanakas aka Oraqen utji ukanakat parltʼarakiñäni.

 “Alajjpach uñtapjjam ukatsti uñatatapjjarakim”

4, 5. 1) ¿Qhawqha chʼamanisa ukat qhawqchʼasa Intejja? 2) ¿Kunjamas mayni warawaranakat sipansa?

4 Kunjamtï yatktanjja, Intejj mä warawarakiwa. Ukampis wali jakʼankatap laykojja, mayni warawaranakat sipansa jukʼamp jachʼaw uñjasi. ¿Qhawqha chʼamanïpachasa? Chika taypipajj sinti paripuniwa (15.000.000 °C). Inti taypit qañaw jathar uñtat mä jiskʼa sankʼa Oraqer apaqansna ukhajja, jan jiwañatakejj 140 kilometronak jitheqtañaw wakisispa. Mä chʼipjjtanjja, walja millón millón bomba atomicanakas phallkaspa ukhamaw Intejj qhantʼi.

5 Intejj wali jachʼapuniwa. Aka Oraqet sipansa, mä millón kimsa patak waranqa ukha kutimp jachʼawa. Ukat ¿Intit sipansa janit yaqha jachʼa warawaranakajj utjkpacha? Jïsa, jukʼamp jachʼanakaw utji. Ukat astronomía toqet yatjjatirinakajj Intirojj “jiskʼa qʼellu” sasaw sutichapjje. Ukat apóstol Pablojj akham sasaw säna: “Pachpa warawaranak taypitsa utjarakiwa yaqha casta kʼajiri warawaranakajja” sasa (1 Corintios  15:41). Janisay Pablojj uka toqet sum amuykchïnjja, Diosan amuytʼayataw ukham qellqäna. Ukham mä jachʼa warawarat parltʼañäni. Uka warawarar Inti lanti uchsna ukhajja, aka Oraqkamaw purinispa, ukat aka Oraqsa chhaqtayaspawa. Ukat yaqha jukʼamp jachʼa warawarajj Saturno sat planetkamaw purispa. Aka Oraqet Saturnkamajj wali jayawa. Wali chʼaman pistolat illaptʼat (jan ukajj qʼajjchtʼat) balat sipansa, pusi tunk kuti jukʼamp sarkasasa, mä nave espacialajj pusi maratwa Saturnor puritayna.

6. ¿Qhawqha warawaraw utji sis Bibliajja, ukat kunatsa ukajj muspharkañajja?

6 Ukat qhawqha warawaranakas utji ukajj jukʼamp muspharkañawa. ‘Lamar qota lakankiri chʼallar uñtatawa’ siw Bibliajja (Jeremías 33:22). Ukhamajj jan jaktʼkañapuniwa.  Uñjktan uka warawaranakat sipansa, jukʼamp walja warawaranakaw utji, ukwa Jeremiasan arunakapajj uñachtʼayistu. Uka tiempon mä jaqejj jaktʼañ munaspäna ukhajja, kimsa waranqarukiw jan qenayrantat mä arumanjja purispäna. Ukasti kunjamatï mä amparamp chʼall jachʼttanjja ukamp sasikiwa. Cheqas niya ukhakiw mä aruman uñjasi. Ukhamajj warawaranakajja, lamar qota lakan utjki uka chʼallar uñtatawa. * ¿Khitis uk jaktʼaspa?

Diosajj “sapaqat mayniruw sutitkam jawsaraki”

7. 1) ¿Qhawqha warawaranakas Viá Láctea sat galaxian utji, ukat mayni galaxianakat sipansa jila warawaranakanïpachati? 2) Astronomía toqet yatjjatatanakajj qhawqha galaxianakas utji uk janiw yatirjamäpkiti, ¿kunsa ukajj Jehová Diosan chʼamapat yatichistu?

7 Isaías 40:26 qellqatajj akham siwa: “Alajjpach uñtapjjam ukatsti uñatatapjjarakim: ¿Khitis taqe ukanak uskojja? Khititejj jupanakar mayat mayat jalanoqki ukajj sapaqat mayniruw sutitkam jawsaraki” sasa. Ukat Salmo 147:4 qellqatajj akham sarakiwa: “Jupaw warawaranak jaktʼi” sasa. ¿Qhawqha warawaranakas utjpacha? Janiw sum yatiñjamäkiti. Astronomía toqet yaqhep yatjjatatanakajja, Vía Láctea sat galaxiasanjja, 100.000 millón warawaranakatsa jilaw utji sapjjewa. * Ukatjja, walja galaxianakaw utji, ukanakansti jukʼamp walja warawaranakaw utji sapjjewa. ¿Qhawqha galaxianakas utjpacha? Uka toqet yaqhep yatjjatirinakajj 50.000 millonaw utji sapjjewa, yaqhanakasti 125.000 millonaw utji sapjjarakiwa. Cheqas jaqejja, qhawqha galaxianakas utji, qhawqha warawaranakas utji ukjja janiw yatkaspati. Ukampis ¡Jehová Diosajj uk sum yati ukat sapa mayniruw suti ucharaki!

8. 1) ¿Qhawqchʼäpachas Vía Lacteajja, ukat kunjamsa uk qhanañchtʼasma? 2) ¿Kunjamatsa warawaranakajj yäpar onjjtapjje?

 8 Galaxianakajj qhawqchʼanakäpachas uka toqet jichhajj yatjjatarakiñäni, uk amuyasajj jukʼampiw Jehová Diosar respetañäni ukat jachʼañcharakiñäni. Amuytʼañatakejj Vía Láctea galaxiat parltʼañäni. Maysat maysaru puriñatakejja, 300.000 kilometronak sapa chʼipjjtan sarsna ukhasa, 100.000 maranakatwa pursna. Ukat jukʼamp jachʼa galaxianakaw utji. Jehová Diosajj “alajjpacharojj isir uñtat” janatati siw Qollan Qellqatanakanjja (Salmo 104:2). Ukat ukanakajj kunjamarus onjjtapjjañapa uksa Jehová Diosaw saraki. Warawaranak taypin utjki uka jiskʼa chʼallanakasa ukat jachʼa galaxianakasa Diosan uchat leyinakarjamaw onjjtapjje (Job 38:31-33). Jan pantjasas yäpar thoqopkaspa ukhamaw sasaw cientificonakajj sapjje. Taqe ukanakajj Jehová Diosan suma lurtʼatawa, ukanak lurañatakejj kunja chʼamanisa uk amuytʼasajj walpun musphartanjja.

“Tatitojj chʼamapampiw aka oraqe luri”

9, 10. Aka Oraqesa, Intisa, phajjsisa ukat Júpiter planetasa suma lugarar uskutäpjjewa, ¿kunsa ukajj Diosan chʼamapat yatichistu?

9 Aka Oraqejj kawkjar suma uchtʼatasa uk yatisaw Jehová Diosan chʼamanïtapjja amuyaraktanjja. Aka Oraqejj yaqha galaxianakan uchatäspa ukhajj janiw jakañajj utjkaspati sasaw yaqhep cientificonakajj sapjje. Ukat Vía Láctea galaxiansa mä cheqanakwa jakañajj utjaspa. Chika taypejj walja warawaranakampi phoqantatawa, ukanakasti wali jakʼapur pasjasipjje ukat walja radiacionaw utjaraki. Ukat thiyanakansa (jan ukajj qawayanakansa) janirakiw jakañajj utjkaspati. Intisa Oraqesa janiw sinti taypinkkisa, ni sinti thiyankkisa, jan ukasti suma lugarapar uskutäpjjewa.

10 Ukatjja, aka Oraqe jarkʼaqer mä jachʼa planetaw wali jayan utjaraki, Júpiter satawa. Uka planetajj aka Oraqet sipansa, wali jachʼapuniwa, waranq kuti jilawa. Ukat mä  jachʼa imanar uñtatawa. ¿Kunjamsa aka Oraqer yanaptʼi? Walja jachʼa qalanakaw aka Oraqerojj purinispa, ukampis uka planetaw ukanak waykatasi jan ukajj maysar uñtayi, ukhamatwa jarkʼaqestu. Janitï uka planetajj utjkaspa ukhajja, jichhajj purinki uka qalanakat sipansa, chhijchjamaw uka jachʼa qalanakajj purinispa ukat 10.000 ukha chʼamampiw purinirakispa sasaw cientificonakajj sapjje. Ukatjja, yaqha ukham yanaptʼiriw Oraqe jakʼan utjaraki, Phajjsi satawa. Janiw aleq suma qhanirikïkiti, jan ukasti aka Oraqen mä jukʼa altʼatäñapatakiw yanaptʼi. Ukatwa, awtipachas jallupachas horasapar purini, ukhamat sum jakasiñasataki.

11. Atmósfera satäkis ukajj aka Oraqer jarkʼaqañapatakejja, ¿kunjam waktʼayatasa?

11 Aka Oraqejj kunjam lurtʼatasa ukaw Jehová Diosan chʼamapat yatiyarakistu. Aka Oraqejja, atmósfera sat mä jarkʼaqeriniwa. Intin qhanapajja, jakañatakejj wali askiwa, ukampis jan waltʼayir qhananakarakiw Oraqer purinispa. Kunapachatï ukanakajj Oraq patjjar purini ukhajja, oxígeno satäkis ukaw capa ozonorojj tuku, ukaw Intin jan waltʼayir qhananakapjja aka Oraqer jan mantayankiti. Cheqpachansa, capa ozonojja chʼiwjjatkaspas ukhamaw aka Oraqer jarkʼaqe.

12. ¿Kunsa jallojj Jehová Diosan chʼamapat yatichistu?

12 Ukampis atmósfera toqet yatjjatañajj waljaw utjaski. Ukanjja, walja jewqʼenakaw utjaraki, ukhamatwa aka Oraqen jakañajj utji. Uka toqet parlkasajja, kunjamatsa jallojj purjjatani uka toqet jichhajj amuytʼarakiñäni. Jallu puriñatakejj waljapuniw umajj qotanakatsa lamar qotanakatsa alajjpachar makati. Amuytʼañataki: Titicaca sat qotan utjki uka umatjja jilas mä urun alajjpachar makatkaspa ukhamawa. Ukat thayarakiw uka qenayanakarojj yaqha cheqanakar api. Uka umajj qʼomachatäjjasaw jalljamasa, khunjamasa ukat chhijchjamas wasitampi oraqer purinjje. Kunjamtï Eclesiastés 1:7 qellqatajj siskejja, “taqe jawiranakaw jachʼa  lamar qotarkama sarapjje, ukampis lamar qotajj janipuniw phoqharkiti; jawiranakasti qallta sartäwiparuwa kuttʼani, wastatampi uka pachpa jawiranak jalañataki”. Taqe ukanakajj Jehová Diosan suma lurtʼatawa.

13. Alinakasa ukat oraqen utjki uka laqʼonakasa, ¿kunsa Jehová Diosan chʼamapat yatichistu?

13 Kawkintï jakañajj utjki ukansa, Jehová Diosan wali chʼamanïtapajj qhanaw uñjasiraki. Amuytʼañäni: Niya patak metroni secuoya sat jachʼa qoqanakasa, lamar qotan utji uka jiskʼa chʼimi alinakasa Jehová Diosan luratarakiwa. Taqe uka qoqanakas alinakas jakañasatakiw oxígeno utjayi. Maysa toqetjja, kunayman jiskʼa laqʼonakaw aka oraqen utjaraki, sillqʼonaka, laqatunaka ukat yaqhanakampi. Ukanakaw alinakarus jilañ yanaptʼapjjaraki.

14. ¿Jiskʼa atomonakajj kunja chʼamanisa?

14 Cheqpachansa, Jehová “Tatitojj chʼamapampiw aka oraqe luri” (Jeremías 10:12). Kuna jiskʼa luratanakansa qhanaw Diosan chʼamapajj uñjasi. Uk amuytʼañatakejj átomo sat mä jiskʼa luratapat parltʼañäni. Uka atomojj wali jiskʼakipuniwa, mä millón atomonak tawqtʼsna ukhasa janiw mä juchʼus ñikʼutarükaspasa. Ukat átomo taypin utjki ukas wali chʼamaniwa, ukampiw bomba atomicanaksa phallayapjje.

Taqpach jakirinaka

15. Ajjsarkañ jachʼa animalanakat parlasajja, ¿kunsa Jehová Diosajj Job chachar yatichañ munäna?

15 Aka Oraqenjja kunayman animalanakaw utjaraki, ukanakaw Jehová Diosan wali chʼamanïtapjja uñachtʼayarakistu. Salmo 148 jaljanjja, kunanakas Jehová Diosar jachʼañchi ukanakatwa parlaski, ukat 10 jiskʼa tʼaqansti ajjsarkañ ‘animalanakampit ukat uta uywanakampit parlaraki’. Kunatsa jaqenakajj Jupar ajjsarapjjañapa uk uñachtʼayañatakejja, león, cebra, Behemot (hipopótamo) ukat Leviatán (amuyatajj cocodrilo) sat animalanakatwa Jehová Diosajj Job chachar mä kutejj arjjayatayna, ukat jan jakʼachasiñjam jachʼa  wakanakampit arjjayarakitayna. ¿Kunsa jiwasajj yateqsna? Cheqpachansa, uka jachʼa animalanakajj wali ajjsarañjamäpjjewa. Ukhamajj ¿janit uka animalanakan Luririparojj jukʼampi ajjsartʼañasäkaspa? (Job 38-41 jaljanaka.)

16. Jehová Diosan luratanakapatjja, ¿kunas wal muspharaytamjja?

16 Salmo 148:10 qellqatajj “thoqnaqer jamachʼinaka[twa]” parlaraki. Kunayman jamachʼinakaw utji. Jehová Diosajj Job chacharojj avestruz sat jachʼa jamachʼit parlkasajj akham sataynawa: “Caballonakatsa, ukhamaraki [caballot] sarir jaqenakatsa larusiwa” sasa (Job 39:13, 18). Uka jachʼa jamachʼejja pä metro chikataniwa, janisay chheqanakapampi jaltañ yatkchejja, mä horanakwa 65 kilometronak tʼijuspa, ukat mä chellqtanakwa niya phesqa metror purispa. Ukat albatros sat jamachʼit parltʼarakiñäni. Kimsa metroni chheqap jan onjjtayasaw walja horanak lamar qota patjjan jalnaqe. Ukampis miskʼi chʼamu lurinsu kasta mä jiskʼa jamachʼejja, sapa chʼipjjtanakwa kimsaqallq tunk kutejj chheqanakap jawqʼarasi, ukat cuerpopajj ampar qallu lukʼanat sipansa menosakiwa, janiw jukʼamp jiskʼa jamachʼejj utjkiti. Ukat uka munkañ llipheqkir suma jamachʼinakajj helicopterjamaw alajjan mayawjar saytʼapjjaspa ukat qheparus jittʼapjjarakispa.

17. ¿Ballena azul sat jachʼa chawllajj qhawqchʼasa, ukat Jehová Diosan luratanakapat yatjjatasajj kunjamsa jikjjatastanjja?

17 Salmo 148:7 qellqatajj akham siwa: “Tatiturojj [...] jachʼañchapjjam, lamar qotankir chawllanaka, ajjsarkañ animalanaka” sasa. Ballena azul sat mä jachʼa chawllat parltʼañäni, taqe animalanakat sipansa wali jachʼapuniwa sasaw sapjje. Pʼeqet wichʼinkkamajj 30 metroniwa, ukat niya 150.000 kilonakaniw uka jachʼa chawllajja, mä arunjja, 30 elefantenakaruwa. Lajjrapakiw niya phesqa wakarojja. Ukat venapansa mä jiskʼa wawajj kumpnaqaspawa. Ukatjja, chuymapajj mä jiskʼa automp sasiwa ukat mä minutonjja llätunk kutikiw putoqe. Ukampis lurinsut amtañäni, uka  jiskʼa jamachʼin chuymapajj 1.200 kutiw mä minuton putoqe. Cheqpachansa, kunjamtï salmonak qellqerejj siskänjja, ukhamarakiw jiwasajj ukanak yatisajj chuymasan jikjjatastanjja, “taqpach jakirinakajj Tatitur yupaychapjjpan” sasaw Salmo librojj tukuyi (Salmo 150:6).

Kunsa Diosan luratanakapat yateqtanjja

18, 19. ¿Jehová Diosajj qhawqha kasta animalanakarus lurpacha, ukat ukajj kunsa taqe kunjjar Munañanïtapat yatichistu?

18 Diosan luratanakapajja, ¿kunsa chʼamapat yatichistu? Kunayman luratanakap uñjasajja walpun musphartanjja. Salmo qellqerejj akham sänwa: “Tatay, luräwinakamajj waljapuniwa! [...] Oraqejj luratanakaman phoqhantatawa” sasa (Salmo 104:24). Ukajj cheqäskapuniwa. Aka Oraqenjja walja kasta animalanakaw utji, mä millonatsa jilaw sasaw uka toqet yatjjatirinakajj sapjje. Yaqhepanakasti, tunka millón jan ukajj kimsa tunka millonatsa jilaw utjpacha sasaw sapjjaraki. Jehová Diosajj kun lurañatakis wali yatiñaniwa ukat wali chʼamanirakiwa, uka chʼamapas yatiñapas janiw tukuskaspati, ukampis jaqejj janiw ukhamäktanti, awisajj amuyus chʼamaktʼjjakiwa.

19 Jehová Diosan luratanakapajja, taqe kunjjar Munañani Diosätapwa yatichistu. Taqe kunatï utjki ukajj Jupan  luratawa, ukatwa jupa saparukejj “Luriri” sasejja. Jesusajj Diosan irnaqeripjamas taqe kun lurañ yanaptʼkchïnjja, Biblianjja janiw juparojj mä cheqansa “Luriri” satäkiti (Proverbios 8:30NM; Mateo 19:4). Jan ukasti, “Yoqapasti taqe kunatejj utjki ukatjja nayrïriwa” sasaw qhanañchi (Colosenses 1:15). Niyakejjay Jehová Diosajj taqe kun Lurirïchejja, jupakiw taqe kunjjar Munañanejja (Romanos 1:20; Apocalipsis 4:11).

20. ¿Diosajj samaränwa siski uka arojj kamsañs munpacha?

20 Kunjamtï Bibliajj siskejja, sojjtïr urunjja “Diosajj taqe luräwinakapwa tukuyäna, ukatsti [paqallq urunjja] samaränwa” (Génesis 2:2). Ukhamajj ¿janit Jehová Diosajj kuns lurjjpacha? Uka samarañ urut parlkasajja, uka urojj walja waranq maranak sañ muni sasaw apóstol Pablojj säna, jupas uka urunwa jakaskäna (Hebreos 4:3-6). Ukhamajj “samarañ” siski uka arojja, ¿Jehová Diosajj taqe kun lurañ jaytjje sañti munpacha? Janiwa, jupajj jan inaktʼasaw irnaqaski (Salmo 92:4; Juan 5:17). Ukhamasti, samariwa sasinjja, kunjamsa Jehová Diosajj aka Oraqen lurañanakap tukuyi uk sañ munpacha. Jupajj amtanakap phoqañatakejj irnaqaskakiwa. Jupaw Qollan Qellqatanaksa amuytʼayäna. Ukat kunjamtï 19 yatichäwin uñjkañänejja, Juparakiw mä ‘machaq luräwsa’ uttʼayäna (2 Corintios 5:17MT).

21. ¿Kunjamsa Diosan luratanakapajj taqe chuym servirinakaparojj wiñay wiñayataki yanaptʼani?

21 Kunapachatï samarañ urojj tukusjjani ukhajja, aka Oraqen kunanaktï lurawayki ukanakjja wali askitwa Jehová Diosajj uñjarakini, kunjamtï sojjta urun luratanakap ‘sumätap’ uñjkänjja ukhama (Génesis 1:31). Jutïrin kunanakjjay lurarakchini ukjja janiw yatktanti, ukampis muspharaskakiñäniwa. Jehová Diosan luratanakapat yateqañajj janiw tukuskaniti (Eclesiastés 3:11). Taqe kun Lurir Diosat jukʼamp yateqaskakiñäni ukhajja, jukʼamp jupar respetañäni, jukʼampirakiw jupar jakʼachasiñäni.

^ tʼaqa 2 Uk sum amuytʼañatakejj wali tʼijur mä autot parltʼañäni. Mä horan 160 kilometronak jan saytʼas uruy aruma wal saraspa ukhajja, patak jila maranakatwa Intir puriskaspa.

^ tʼaqa 6 Yaqhepajj akham sapjjewa: “Warawaranakajj jan jaktʼkañaw sasajja, ¿kunatsa Biblia qellqerinakajj sapjjpachäna? Uka tiemponakanjja, telescopiojj utj-jjpachänwa” sasa. Ukham amuyasajja, Bibliajj janis Jehová Diosan amuytʼayatäkaspa ukham sañ munapjje (2 Timoteo 3:16).

^ tʼaqa 7 ¿Qhawqha tiempotsa 100.000 millón warawaranak jaktʼsna? Uruy aruma jan samartʼasa, sapa minuton 60 warawaranak jaktʼsna ukhajja, 3.171 maranakatwa tukuyasksna.