1, 2. E kanga taai ni kaotiota mwaakan Iehova ni karikibwai?

 KO A TIA ni mena i rarikin te ai n te tairiki teuana ae korakora te mwaitoro iai? Tao ko boni ngae naba ni kakaaeinakoi baim n te tai anne nakon te ai n te raroa ae bon tau bwa ko na kaabueei. Ma ngkana ko a manga rangi ni kaaniko ma te ai, ko na boni maaritata n te kabuebue, ao ngkana ko a manga kararoako mai iai, e na manga rotiko mwaitoron te tairiki ao ko na takaiaia ni mariri.

² Bon iai te ai ae kaabueea kunra n te ngaina. Te ai anne e ura n te tabo ae raroana mairoura 150 te mirion te kiromita! * Ai boni korakora ra ngkanne taai ni kona ni karokoa naba kabuebuena iroum e ngae ngke e bon rangi n raroakinokino! Ma e ngae n anne, e boni kakatomimiaki taai ae uramwaaka aei n te aonnaba n te raroa ae bon tau. Ngkana e rangi ni kaan te aonnaba ma taai, ao kabuebuena ngkanne e na boni bita ranin te aonnaba nakon te buane. Ngkana e a manga rangi n raroa, ao e na manga bwanin te ran. Aaro akana kakaiaki akanne, a na boni karika te aonnaba bwa e na aki kona ni maekanaki. E kainnanoaki naba te oota ibukin kateimatoan te maiu, ao ootan taai e itiaki ma ni manena, ao e kakukureiia naba aomata.​—Te Minita 11:7.

3. Te koaua raa ae kakawaki ae kaotiotia taai?

³ Ma, angiia aomata a aki tabe ma taai, e ngae ngke e boboto maiuia mai iai. N tokina, ao e aikoa reke reireiaia mai iai. E taku te Baibara ibukin Iehova: “Ko katauraoa te oota man taai.” (Taian Areru 74:16) Eng, e neboaki Iehova “are karaoa karawa ma aonaba,” n ana mwakuri taai. (Taian Areru 19:1; 146:6) Boni ngaia teuana mai buakon bwaini karawa aika mwaiti kurikuri ae reireinira taekan mwaakan Iehova ni karikibwai ae korakora. Ti na  neneri taekan bwaai aikai tabeua, ao imwina ti na iangoa taekan te aonnaba, ma bwaai aika maiu i nanona.

4, 5. Buburara ao korakorara taai, ao tera aroni kabotauana ma itoi ake tabeua?

⁴ N aron ae ataaki, taai bon te itoi naba teuana. E taraa ni bubura riki nakon itoi aika ti nonori n te tairiki, ibukina bwa ngkana e kabotauaki raroana mairoura ma raroan itoi akanne ma ngaira, ao ti kaan riki ma taai. Mwaitira korakorana? Kabuebuen taai bon 15,000,000 te tekurii tieutieti. Ngkana arona bwa ko kona n anaa mwakoron rabwatan taai ae titeboo buburana ma tabon te neiran, ma ni katikua i aon te aba, ao ko riai ni kararoako mai iai n te abwaki ae 140 te kiromita, bwa ngkana ko aki ao ko na boni bueetata! Ni katoa teekan ao taai e kaakanakoa te korakora ae titeboo ma te korakora ae nako ngkana a bane n rebwetaua boom aika mwaakaroiroi aika birion ma birion mwaitiia.

⁵ Moan te rangi ni buburakaei taai n te aro are e a kona n reke okiokin ara aonnaba aei 1,300,000 te tai bwa e aonga ni botau ma totoana. Te koaua bwa taai bon te itoi ae rangi n takabubura?  Tiaki, bwa a arana taai taan rabakau ni bwaini karawa bwa te itoi ae baboboo ae tuakarako. E koreia te abotoro Bauro bwa “e kakaokoro tamaroan te itoi teuana ma tamaroan te itoi teuana.” (1 I-Korinto 15:41) E aki kona n ataia teuaei bwa a bon rangi ni koaua taeka aikai aika a kairaki koreaia iroun te taamnei. Iai naba te itoi ae moan te rangi n totoa riki ae taekinaki bwa ngkana e kamenaki n te tabo are e mena iai taai, ao e na rabuna nako taai n ikotaki naba ma ara aonnaba. Te itoi naba teuana ae totoa riki, ngkana e mena n ana tabo taai ao e na rokoroko rabina n te buraneti are Saturn. E rangi n raroa Saturn ma ara aonnaba bwa e nakon ae aua te ririki te borau nako iai n te rokete are e kabotauaki birina bwa e riao riki nakon 40 te tai birin kanoan te katii!

6. E kanga te Baibara ni kaotia bwa e kangaanga iangoan mwaitin te itoi irouia aomata?

⁶ E kamimi riki mwaitiia itoi, ngkana e kabotauaki ma kamimin  buburaia. E katereterea te Baibara bwa a aki kona ni warekaki itoi, n aron naba “tanoni marawa” ae kangaanga warekana. (Ieremia 33:22) E kaotaki naba n te rongorongo aei bwa a mwaiti riki itoi aika a aki kona n noraki, ni kabotauaki ma mwaitin ake a kona n noraki. Ngke e kataia ngkoa te tia korea te Baibara, n aron tao Ieremia ni wareki taian itoi ake e kona n nori n te tairiki, ao bon tii tenua tengaa tabun mwaitina. Anne mwaitin itoi aika kona n noraki ni matan te aomata ngkana e aki nubono n te tairiki. E kabotauaki te ware anne ma mwaitin te tano i nanon te bai ae kamwangkongkoaki. Ma ni koauana, mwaitin taian itoi e nako riki n ai aron mwaitin tanoni marawa. * Antai ae kona ni wareka te mwaiti anne?

7. (a) E katautauaki bwa iraua mwaitin te itoi n ara nna-n-itoi ae Naiabu, ao buburara te mwaiti anne? (b) Bukin tera ngkai e teretere bwa e kangaanga irouia taan rabakau ni bwaini karawa bwa a na ataa mwaitin te nna-n-itoi, ao tera reireiara n aei ibukin mwaakan Iehova?

⁷ E kaeka ni kangai Itaia 40:28: “Kam na kaeka matami nako karawa, ao tara Ae karaoi baikai, Ae kairiia nako aia taanga ni warekiia: E kabaneia ni weteiia n araia.” E taku naba Taian Areru 147:4: “E wareki maitin itoi.” Iraua ‘mwaitin te itoi’? E aki bebete te titiraki anne. A katautaua taan rabakau ni bwaini karawa bwa e raka i aon 100 te birion mwaitin itoi n onoti tii i nanon ara nna-n-itoi ae arana Naiabu. * Ma tiaki tii teuana te nna-n-itoi bwa a bon rangi ni bati, ao iai naba nna-n-itoi aika bati ake a rangi ni kaakanoa riki n itoi. Iraua mwaitin te nna-n-itoi i karawa? Tabeman taan rabakau ni bwaini karawa, a katautaua bwa 50 te birion. Ake tabeman a katautaua bwa tao 125 te birion. Mangaia are a aki kona ni katautaua mwaitin te nna-n-itoi aomata bwa e a rangi n riao, ao kanoan te nna-n-itoi aikai ni kabane bon birion  ma birion itoi. Ma e ngae n anne, e bon ataa te mwaiti Iehova, ao e katoaia itoi ni kabane ma araia!

8. (a) Ko na kanga ni kabwarabwaraa buburan te nna-n-itoi ae ti mena iai? (b) E kanga ni bairei mwamwakurin bwaini karawa Iehova?

⁸ Ti na bon rangi ni miroaroa riki ngkana ti kaatuua bwa buburara taian nna-n-itoi. Iangoa te oota man taai ae buti n te biri ae 300,000 te kiromita ni katoa teekan. E na boni kabanea 100,000 te ririki te oota aei ni mwananga mai tabon ara nna-n-itoi nako tabona! Ao bon iai nna-n-itoi aika bati riki okiokin buburaia nakon ara nna-n-itoi. E taku te Baibara bwa e “taakina” karawa Iehova n ai aron ae kaanga bon te kunnikai ae aroraki. (Taian Areru 104:2) E bairea naba aron mwamwakurin ana karikibwai aikai. E moa butin nako ana karikibwai aikai man te bwai ae rangi ni bingingi ni karokoa nna-n-itoi aika a kokorakora, ao a bane ni mwakuri ni kaineti ma ana babaire te Atua are e a tia ni kateia. (Iobi 38:31-33) N tokina ao a a kabotaua etin mwamwakurin bwaini karawa taan rabakau, ma katean te kai ni mwaie ae kangaanga kaina! Iangoa ngkanne taekan Teuare e kariki baikai. Ko aki miroaroa ni mwaakan te Atua ni karikibwai ae akea kabotauan korakorana aei?

9, 10. E kanga n noraki mwaakan Iehova ni kaineti ma nnen ara aonnaba ma taai, nnen te buraneti ae Jupiter, ao ai te aonnaba ma namwakaina?

⁹ E rangi n otara korakoran mwaakan Iehova ni kaineti ma ara tabo ni maeka ae te aonnaba. E a tia ni karaua ni katuka raoi te aonnaba ni nnena ae riai n te iuniweeti ae buburakaei. A kakoauaa tabeman taan rabakau bwa a bati nna-n-itoi ao taabo n ara nna-n-itoi ae Naiabu aika a aki kona ni maekanaki. Nukan ara nna-n-itoi, e kebotaua n taian itoi. E korakora te katiaoki iai, ao e kuri kangaanga naba reken te mwaawa i marenan itoi bwa ngkana a buti, ao ai te kukuri naba ni kauntaba. Rengerengen nako ara nna-n-itoi aei, akea iai bwaai aika kainnanoaki ibukin te maiu. Ma e bon rangi n tamaroa raoi nnen te aonnaba ma taai ibukin kateimatoan te maiu.

¹⁰ E tekeraoi te aonnaba bwa e nangoaki raoi n te buraneti ae buburakaei ae Jupiter. E rangi ni korakora te katikitiki man te  buraneti aei, bwa e raka i aon teuana tengaa tabun mwaitin okiokin te aonnaba bwa e aonga ni kona n roko ni buburan Jupiter. Tera mwina? E katiki nakoina bwaai aika buti i karawa ao ngkana a boo ma Jupiter bwaai aikai ao a a manga tebenako. A taku taan rabakau bwa ngkana akea te buraneti ae Jupiter, ao e na rangi ni korakora riki mwaitin bwaini karawa aika a na turubakabaka ma te aonnaba n te mwaiti ae 10,000 te tai ke e nako riki. E tekeraoi naba te aonnaba ngkai e kakatomimiaki iroun namwakaina. Tiaki tii te bwai ae tamaroa namwakaina ae e kaotaa te tairiki, ma e taua naba te aonnaba bwa e na tei n rara n te aro ae riai. Raran te aonnaba e irekereke ma karikan bibitakin kanoan te bong n te ririki, ae buoka naba kanakoraoan te maiu iai.

11. E kanga karawan aonnaba ni karaoaki bwa otangan te aonnaba?

¹¹ E oti mwaakan Iehova ni karikibwai ni bwaai ni kabane aika irekereke ma te aonnaba aei. Iangoa naba karawan te aonnaba, ae riki bwa otangan te aonnaba. Iai korakora aika karuanikai ma ni kamamate aika a otiotinako man taai, ao ngkana a boo ma karawan te aonnaba are i eta, ao a na boni bita te ea nakon te kaeti ae aranaki bwa te ozone. Te kaeti ae te ozone aei e tooma angiin bwaai aika karuanikai aikai. Ni kaineti ma aei ao ai aron ae e karikaki te aonnaba ma ana kiaba ibukin kamanoana!

12. E a kanga ni kaotaki mwaakan Iehova ni karikibwai n te waaki ae kamimi ae kawain te ran?

¹² Anne bon tii te mwakuri teuana ae karaoaki ni karawan te aonnaba. A mwaiti taiani kaeti aika renganaki i karawa aika a tau ibukin kateimatoan maiun bwain te aonnaba. Te bwai ae kamimi naba ni kaineti ma karawan te aonnaba bon kawain te ran. Ni katoa ririki, e tooma te ran taai n te mwaiti ae 400,000 te cubic kiromita, mai taari ao e a riki bwa te buane. Te ran aei e a riki bwa te nang ae e ukaki nako n te ang man te tabo teuana nakon teuana. Te ran aei e a manga rangi n itiaki, ao e a manga bwaka bwa te karau, te tinoo, ao te aiti, ike e a manga kaokaki iai ranin te aonnaba. Boni kabwarabwaran raoi aei are e taekinaki n Te Minita 1:7: “A bane karanga n raanga nako marawa, ma e aki on marawa; a a manga nako karanga nakon te tabo are a nanako iai.” Bon tii Iehova ae e kona ni karaoa te babaire ae kamimi aei.

13. Baikara bwaai aika noraki n taian aroka ao te tano, ake a kakoauaa mwaakan te tia Karikiriki?

 ¹³ Ti nora mwaakan te tia Karikiriki ni bwaai ni kabane aika maiu. E noraki mwaakan Iehova aei ni bwaai ni kabane, ni moa man kaai aika abwabwaki [Sequoia sempervirens] aika rietata riki nakon te auti ae 30 borauataona, ao n arokan taari aika maiureirei aika rangi ni bingingi, ake a kaotinakoa te ea ae ti ikeikenna. E onrake naba te tano ni bwaai aika maiu, n aron taiani mwata, taningan Tabuariki, ao maan aika moan te bingingi, aika a karaoi mwakuri aika a buoka aron kamaiuraoan taian aroka.

14. Tera te mwaaka ae mena i nanon te atom ae bingingi?

¹⁴ Akea te nanououa bwa Iehova bon te tia karaoa “aonaba ni mwakana.” (Ieremia 10:12) E noraki mwaakan te Atua n ana karikibwai aika bingingi naba. N aron anne, ngkana a booreiniaki taian atom aika teuana te mirion mwaitiia n te rain, ao anaun te rain anne e na irariki riki nakon irannatun te aomata. Ao e ngae ngkana e kabuburaki te atom ni karokoa ae e a roko ni buburan te auti ae 14 borauataona, buburan ana nucleus ae mena i nukana e na iorooro ma buburan te taribi n taoro ae mena n te kaitiua ni borauatao. Ma ana nucleus te atom ane bingingingoingoi anne bon nibwan te mwaaka ae moan te korakora ae tiinako ngkana e rebwe te boom ae mwaakaroiroi!

15. Tera te reirei are e anganaki Iobi iroun Iehova ngke e maroroakin taekaia maan aika a moaanti aika a kakaokoro nako?

¹⁵ E rangi n teretere naba mwaakan Iehova ni karikibwai, n norakia maan aika mwaiti kurikuri i aon te aba. E karinani bwaai aika bati Taian Areru 148 aika a karekea neboan Iehova, n reitaki ma are e koreaki n te kibu 10 ae kangai: “Maan aika katamanti ma maan aika manana ni kabaneia.” E taetae naba ngkoa nakon Iobi te tia Karikibwai ae Iehova n taekinia maan n aron te raian, te aati ae katamwaanti, te kaomwaane ae katamwaanti, te ibobwatemwati ao ai te korokorotaire, ni kaota bukin riain mimia aomata irouna. Tera reireiara mai iai? Ngkana ngaia bwa a maakuia maan aikai aomata ibukina bwa a korakora, a kakamaaku taraaia, ao a aki kona ni kamananaki, e na tera ngkanne aroia ni kaineti ma teuare Karikiia?​—Iobi, mwakorona 38-41.

16. Tera ae ko mimi iai n aroia mannikiba tabeman ake e kariki Iehova?

 ¹⁶ E taekin naba taekaia “maan aika kibakiba” Taian Areru 148:10. Iangoi nako kakaokoroia! E tuanga Iobi Iehova taekan te mannikiba ae te aotireti bwa bon te tia “ngareakina te aoti ma te aomata ae toka i aona.” Ni koauana e bon aki kikiba te aeka ni mannikiba ae wanua te buuti abwakina aei, ma e kona ni biri n te raroa ae 65 te kiromita i nanon teuana te aoa, ao 4 ma te itera te mita te abwaki are e kona n rakaia n tii te rakana! (Iobi 39:13, 18) Ma ni kaitaraan anne te mannikiba ae te albatross e a manga rangi ni kakabanea angiin ana tai n te kiba i karawa i etan taari. Aron te mannikiba aei bon te tataabeibeti i eta ao abwakin baina ni kiba bon 3 te mita mai tabonibaina are teuana ni karokoa are teuana ngkana e taakina baina. E kona n taabeibeti i eta n te maan ae tabeua te aoa n aki kakammwakura baina ni kiba. Te mannikiba naba teuana ae arana te hummingbird [Mellisuga helenae; sometimes Calypte helenae] bon tii uoua te inti abwakina, ao boni ngaia te kabanea n uangingi i buakoni mannikiban te aonnaba. E kona ni kamwakura baina ni kiba n te mwaiti ae 80 te tai ni katoa tekan! Mannikiba aikai a raneanea n aron atibu aika kakawaki, ao a kona n tei n te ea n ai aron te erikabuta, ao a kona naba ni kiba rikaaki.

17. Buburara te kua ni marawa ae te blue whale, ao tera te bwai ae ti riai ni karaoia imwin iaiangoan raoi karikaia maan iroun Iehova?

¹⁷ E taekinna Taian Areru 148:7 (BK), bwa a neboa naba Iehova “kuani marawa.” Iangoa taekan te man ae bati n ataaki bwa te kabanea ni bubura i aon te aonnaba aei, ae aekakin te kua ni marawa teuana ae te blue whale. Te ‘kua’ ae maeka i marawa aei, abwakina 30 te mita ke e nako riki. Rawatana ngkana e katineaki e iorooro ma rawawataia 30 erebwanti aika totoa. Ngkana e tii katineaki newena, ao tinebuna e iorooro ma rawawatan temanna te erebwanti. Buburan buroona kaanga ai aron buburan te kaa ae te tiaruun. Te buroo aei e ruberube tii 9 te tai i nanon teuana te miniti, ao ngkana e kabotauaki ma ruberuben buroon te mannikiba are te hummingbird, ao e raroa nako bwa bon 1,200 te tai ruberubena i nanon teuana te miniti. Iai teuana ian te aeka ni kua ni marawa aei ae moan te rangi ni bubura, ae e kona ni kawakawa i nanona te ataei. Ni koauana ti riai ni bane ni katotonga naba are e koreaki ni kabanean te boki ae Taian Areru  are kangai: “Ke a bane n neboa Iawe baika a maiu!”​—Taian Areru 150:6, BK.

18, 19. E kanga aroni kakaokoron baika a maiu ake e kariki Iehova n te aonnaba aei, ao tera reireiara ibukin mwaakana n tautaeka ae reke man ana karikibwai?

¹⁸ Tera reireiara ae reke man mwaakan Iehova ni karikibwai? Ti rangi ni miroaroa n ana karikibwai aika a kakaokoro nako. E taku temanna te tia areru: “Iehova, ai bati ra am makuri! . . . A on aonaba n am bwai nako.” (Taian Areru 104:24) Ai boni koaua ra taeka akanne! A a tia ni karaoa aia kukune taan rabakau ni bwain te aonnaba i aoia maan aika a kakaokoro nako aroia aika raka i aon teuana te mirion mwaitiia. Ma, a taku tabeman bwa e bati riki nakon anne bwa n aia katautau e a roko n te ware ae 10 nakon 30 te mirion, ke e nako riki. E kona n namakinna te tia korobanna bwa e a kua moa n iangoa te bwai ae e na korea taamneina. Ma akea tian mwaakan Iehova ni kona ni kariki bwaai aika kakaokoro aika boou.

¹⁹ E reke reireiara ni kaineti ma mwaakan Iehova n tautaeka man noran arona ni kabongana mwaakana ni karikibwai. E kaokoroaki Iehova ma bwaai nako aika ‘karikaki,’ n te nakoa ae ‘te tia Karikiriki.’ Natin Iehova ae te riki-temanna are e riki bwa “te tia makuri ae rabakau” n tain te karikibwai, e bon aki aranaki n te  Baibara bwa te tia Karikiriki ke te kauoman n tia Karikiriki. (Taeka N Rabakau 8:30; Mataio 19:4) Ma boni ngaia “te moa ni bung i buakoni baika karikaki ni bane.” (I-Korote 1:15) Nakoan Iehova ae te tia Karikiriki e kataua bwa bon tii ngaia ae riai ni kabongana mwaakana n tautaeka i aoni bwaai ni kabane.​—I-Rom 1:20; Te Kaotioti 4:11.

20. Tera ae nanonaki n ana motirawa Iehova ngke e a bane karikan bwain te aonnaba irouna?

²⁰ E a tia ngkai Iehova ni katoka kabonganan mwaakana ni karikibwai? E taekinaki n te Baibara bwa e katiaa ana mwakuri ni karikibwai Iehova n ana kaonobong ni mwakuri ni karikibwai. E kangai: “N te Kaitibong e motirawa i muin tiani makuri ake e karaoi.” (Karikani Bwaai 2:2, BK) E taekina te kaitiua ni “bong” aei te abotoro Bauro bwa maanna ngaa ma ngaa te ririki, ibukina bwa e bon waaki naba n ana tai Bauro. (Ebera 4:3-6) Ma te koaua bwa te “motirawa” aei e nanonaki iai bwa e bon aki manga mwakuri Iehova? Tiaki ngaia anne bwa e aki kona ni katoka ana mwakuri Iehova. (Taian Areru 92:4; Ioane 5:17) E kaineti ana motirawa ma tokin ana mwakuri ni kariki bwain te aonnaba. Ana mwakuri ibukin kakoroan bukin ana kaantaninga, e teimatoa n reitinako n akea waewaeana. Teuana naba mai buakon mwakuri aikai boni kairan korean te Baibara. E irekereke naba ana mwakuri Iehova ma karikan “te aomata ae e bou,” are e na maroroakinaki ni Mwakoro 19.​—2 I-Korinto 5:17, BK.

21. Tera aron rotakia aomata aika kakaonimaki n aki toki, ni mwaakan Iehova ni karikibwai?

²¹ Ngkana e a roko n tokina ana bong ni motirawa Iehova, ao e nang atongi ngkanne ana mwakuri bwa “moan te raoiroi,” n aron naba are e karaoia ngkoa ngke a a bane ana bong ni karikibwai ake onoua. (Karikani Bwaai 1:31) E na bon noraki ngkanne arona ni manga kabongana mwaakana ni karikibwai ae akea tiana. Ti kona ni koaua bwa ti na teimatoa ni mimi n aron Iehova ni kabongana mwaakana ni karikibwai. Ti na teimatoa n reiakina taekan Iehova n aki toki rinanon ana karikibwai. (Te Minita 3:11) Ngkana ti karikirakea arora n reiakina taekana, ao e na rikirake naba arora ni karinerine, ao ti na rangi ni kaan riki iai ma ara tia Karikiriki ae Kakannato.