Skip to content

Skip to table of contents

KAROA 5

Havaraia Siahuna​​—‘Guba bona Tanobada Ia karaia Tauna’

Havaraia Siahuna​​—‘Guba bona Tanobada Ia karaia Tauna’

1, 2. Edena dala ai dina ese Iehova ena havaraia siahuna ia hahedinaraia?

 IA KERU hanuaboina ta ai lahi badinai oi gini vadaeni, a? Lahi amo oi gini ena daudau be hegeregere bona ena siahu oi mamia totona emu imana be lahi badinai oi atoa. Bema oi lao kahirakahira momokani, lahi be ia siahu bada herea momokani. Bema oi gini daudau, hanuaboi ena lai kerumana oi mamia diba bona do oi keru.

2 Dina ai “lahi” ta ese iseda tauanina ia hasiahua. Unai “lahi” be ia araia noho kilomita 150 milioni tanobada amo! a Dina be mai ena siahu bada dainai, ena be ia be daudau herea ia noho to ena siahu oi mamia diba! To, unai niuklia lahi bada hereana amo tanobada ena daudau be hegeregere. Bema dina be tanobada kahirakahira momokani, tanobada ena ranu ibounai be gasi ai do ia lao; bema ia daudau herea, ranu ibounai be aisi ai do ia lao. Unai dainai bema tanobada be dina kahirakahira momokani eiava daudau herea ia noho, mauri gauna ta do ia noho lasi. Dina dainai tanobada dekenai mauri gaudia idia noho diba, danu dina be ia goeva bona ita ia hamoalea.​—Hadibaia Tauna 11:7.

3. Dina ese dahaka hereva momokanina ia hadibaia?

3 Ena be dina dainai taunimanima idia mauri noho diba, to idia momo ese dina idia laloa bada lasi. Unai dainai, dina ese ita ia hadibaia diba gaudia idia reaia. Baibel ese Iehova be inai bamona ia herevalaia: “Oi ese dina bona hanuaboi oi karaia.” (Salamo 74:16) Oibe, dina ese “guba bona tanobada ia karaia” tauna, ia hanamoa. (Salamo 19:1; 146:6) Dina be Iehova ese ia havaraia guba gaudia ta, bona ia ese Iehova ena havaraia siahuna ena bada ita dekenai ia hadibaia. Mani idia haida ita tahua namonamo, unai murinai tanobada bona ia lalonai idia mauri gaudia ita tahua.

Iehova ese ‘diari bona dina, ia karaia’

“Emui Matana Umui Abia isi, Bona Guba Umui Itaia”

4, 5. Dina ena siahu bona ena bada be edena bamona, to hisiu ma haida ida ita hahegeregerea neganai, ia be edena bamona?

4 Reana oi diba vadaeni, iseda dina be hisiu ta. Ia be hanuaboi ai ita itadia hisiu amo ia bada, badina ia be tanobada kahirakahira ia noho. Ena siahu ena bada be edena bamona? Ena lalona momokani dekenai, ena siahu ena bada be 15,000,000°C. Bema dina ena lalona ena kahana ta, nita ena uhe bamona oi kokia bona tanobada dekenai oi atoa, kilomita 150 lalonai unai gau maragi herea ena siahu oi haheaukalaia diba lasi! Sekeni ibounai lalonai, dina ese ia havaraia siahuna be hegeregere niuklia bomu milioni momo idia pou bamona.

5 Dina be bada herea dainai, planeti ibounai 1,300,000 bamona edia bada be tanobada bamona, be dina lalonai idia noho diba. Dina be hisiu bada hereana ta, a? Lasi, guba gaudia idia stadilaia taudia ese dina idia gwauraia hisiu ielo maragina ta. Aposetolo Paulo ia gwau: “Hisiu ta ta edia hairai be idauidau.” (1 Korinto 15:41) To ia torea herevadia edia anina ia diba namonamo lasi. Hisiu ta be bada herea, bema ia be dina ia noho gabuna dekenai idia atoa, iseda tanobada be ia lalonai do ia noho. Hisiu badana ma ta danu bema dina ia noho gabuna dekenai idia atoa, gabu bada herea do ia abia ela bona planeti Saturn dekenai. Unai planeti be tanobada amo ia daudau herea dainai, roketi ta be tanobada ia rakatania neganai, lagani foa murinai unai planeti dekenai ia ginidae, ena be ia heau ena haraga ese ipidi amo idia pidia buleti ena haraga, be nega 40 amo ia hanaia!

6. Baibel ese edena bamona ia hahedinaraia hisiu be momo herea?

6 Hisiu edia bada ita hoalaia, to edia momo dekenai ita hoa bada danu. Oibe, Baibel ia gwau hisiu be ita duahia diba lasi, “kone ena miri” ita duahia diba lasi hegeregerena. (Ieremia 33:22) Unai siri ese ia hahedinaraia, iseda matana ese hisiu haida sibona ia itaia. Badina bema Baibel torea tauna ta hegeregere Ieremia, be hanuaboi ai guba dekenai ena matana ia negea bona ia itaia diba hisiu ia duahidia toho, reana hisiu 3,000 sibona do ia duahia, badina ori lasi hanuaboina ai, taunimanima ese unai bamona namba sibona idia itaia diba. Unai namba be iseda imana amo ita abia diba miri ena bada ida ita hahegeregerea diba. To momokani, hisiu be momo herea vaitani, kone ena miri bamona. b Daika ese unai bamona namba ia duahia diba?

“Idia ibounai be edia ladana hegeregerena ia boiria”

7. Iseda Milky Way galaksi lalonai hisiu, eiava galaksi hida idia noho edia namba oi gwauraia diba?

7 Isaia 40:26 ia haere ia gwau: “Emui matana umui abia isi bona guba umui itaia. Inai gaudia be daika ese ia karaia? Dirava ese idia be orea ta ta bamona ia hakaua. Idia ibounai be edia ladana hegeregerena ia boiria.” Salamo 147:4 ia gwau: “Ia ese hisiu ibounai ia duahia.” “Hisiu edia namba” be hida? Unai be henanadai aukana. Guba gaudia idia stadilaia taudia idia laloa, ita noholaia hisiu oreana eiava galaksi ladana Milky Way sibona lalonai, hisiu bilioni 100 bona ma haida idia noho. c To haida idia gwau, unai galaksi sibona ia noho lasi, galaksi momo idia noho bona idia ta ta lalonai hisiu momo herea idia noho. Galaksi hida idia noho? Guba gaudia idia stadilaia taudia haida idia laloa, bilioni 100 bamona, reana galaksi bilioni bilioni momo idia noho. Unai dainai, toana be taunimanima be galaksi bona idia lalonai idia noho hisiu ibounai edia namba korikorina idia diba lasi. To, Iehova be edia namba ia diba. Danu, hisiu ta ta dekenai edia ladana ia henia!

8. (a) Iseda Milky Way galaksi ena bada be edena bamona oi gwauraia diba? (b) Iehova ese edena dala ai guba gaudia edia heau dalana ia naria?

8 Galaksi edia bada ita laloa neganai, ita hoa bada. Ita noholaia galaksi ena bada be kilomita bilioni momo. Sekeni tamona lalonai diari be kilomita 300,000 ia heau diba, unai be haraga herea momokani. Unai sipidi dekenai ia heau diarina be lagani 100,000 murinai, iseda galaksi ena kahana ta amo ia heau lao diba ma kahana ta dekenai! Galaksi haida edia bada ese iseda galaksi ena bada ia hanaia momokani. Baibel ia gwau, Iehova ese “guba be palai ruma ena dabua ta bamona [ia] kehoa badabada.” (Salamo 104:2) Guba gaudia edia heau dalana ia naria danu. Hisiu edia kahu maragina amo ela bona hisiu orea badadia dekenai, gau iboudiai be Dirava ese ia karaia bona ia atoa taravatuna idia badinaia. (Iobu 38:31-33) Unai dainai, saiens taudia idia gwau guba dekenai idia noho gaudia edia heau dalana maorona be hegeregere mavaru ta lalonai taunimanima ese mavaru dalana ta idia badinaia namonamo, bona ta ta idia bampaia lasi hegeregerena! Vadaeni, unai gaudia ia karaia Tauna mani oi laloa. Momokani, unai gaudia ia havaraia Diravana ena siahu badana oi hoalaia bada, ani?

“Ena Siahu amo, Tanobada Ia Karaia”

9, 10. Edena dala ai Iehova ese iseda sola sistem, Jupiter, tanobada, bona hua ia atoa dalana ese ena havaraia siahuna idia hahedinaraia?

9 Iseda noho gabuna, tanobada dekenai, Iehova ena havaraia siahuna ia hedinarai goevagoeva. Inai unives bada hereana lalonai, Iehova ese gabu namona dekenai iseda tanobada ia atoa. Saiens taudia haida idia laloa galaksi momo lalonai, mauri gaudia idia noho planeti, iseda tanobada hegeregerena, be idia noho lasi. Iseda tanobada ia noho hisiu oreana ena kahana badana lalonai mauri gaudia idia noho diba lasi. Milky Way ena huanai be hisiu momo herea idia noho. Idia halasia siahu be bada herea bona nega momo hisiu be kahirakahira ta ta idia bampaia. Bona Milky Way ena hetoana dekenai mauri idia durua anina bada gaudia idia noho lasi. Unai dainai iseda sola sistem be gabu maorona dekenai ia noho.

10 Iseda tanobada be planeti badana ta ladana Jupiter ese ia gimaia, ena be tanobada amo ia daudau herea. Jupiter ena bada be nega tausen momo tanobada ena bada ia hanaia, bona graviti ena siahu bada herea ia halasia. Unai ese dahaka ia havaraia? Guba amo mai sipidi bada ida idia moru gaudia be ia ese ia veria vareai, eiava ia doria siri. Saiens taudia idia gwau bema Jupiter ia noho lasi, guba amo idia moru gaudia momo herea ese tanobada do idia botaia, bona hari idia moru gaudia be nega 10,000 amo do ia hanaia. Tanobada kahirakahira dekenai, ita ia durua satelait idauna ta ia noho—hua unai. Hua be mai ena hairai bona “hanuaboi ai diari ia henia” gauna ta sibona lasi. Tanobada be ia gini maoromaoro lasi, bona hua ese tanobada be ena gabu korikorina dekenai ia dogoatao. Unai gini dalana ese keru, medu bona siahu negadia ia havaraia, bona idia be mai anina bada tanobada ena mauri gaudia dekenai.

11. Edena dala ai tanobada ia hagegea hodahoda be damaru ta bamona tanobada ia gimaia?

11 Iehova ena havaraia siahuna be tanobada ia karaia dalana dekenai ia hedinarai. Mani tanobada ia hagegea hodahoda (atmosphere) ita laloa, ia be tanobada ia gimaia. Dina ese siahu namodia bona dikadia ia halasia. Siahu dikadia ese tanobada ia hagegea hodahoda ia botaia neganai, oksijen be ma gasi ta ladana, ozone ai ia lao. Unai ozone gasi ese dina amo idia mai siahu dikadia ia haorea. Momokani, iseda tanobada be mai ena damaru, sibona ia gimaia totona!

12. Edena dala ai ranu ena heau dalana ese Iehova ena havaraia siahuna ia hahedinaraia?

12 Tanobada ia gegea hodahoda ia karaia gaukarana ta be unai, ia lalonai idia noho gasi idauidau be tanobada ai idia noho mauri gaudia idia durua. Unai hodahoda ese ia karaia hoa gauna ma ta be, ranu be guba amo medu bamona ia diho bena ia daekau lou. Lagani ta ta ai, dina ena siahu ese davara ena ranu ena bada kubik kilomita 400,000 bamona ia abia daekau. Unai ranu be ori ai ia lao, bena lai ese gabu idauidau dekenai ia odaia lao. Unai ranu goevana be medu, sinou bona aisi bamona ia moru diho, bena tanobada ena ranu ma ia hahonua lou. Unai be Hadibaia Tauna 1:7 ena hereva hegeregerena: “Sinavai edia ranu be davara dekenai idia aru lao, to davara be ia honu diba lasi. Sinavai be idia aru matamaia gabuna dekenai idia giroa lou, davara dekenai ma idia aru diho lou totona.” Iehova sibona ese unai bamona ranu ena heau dalana ia atoa diba.

13. Tanobada ena tubutubu gaudia bona tano ese edena dala ai Havaraia Tauna ena siahu idia hahedinaraia?

13 Mauri gaudia ita itaia neganai, unai ese Havaraia Tauna ena siahu idia hamomokania. Sitori 30 rumadia idia hanaia Sequoia au latadia amo ela bona davara lalonai idia noho tubutubu gaudia maragi herea—ese oksijen be ita dekenai idia henia, unai dainai ita hahodi diba—Iehova ena havaraia siahuna idia hahedinaraia goevagoeva unai. Tano lalonai mauri gaudia momo herea idia noho—biluga, fungi bona matana amo ita itaia diba lasi mauri gaudia maragimaragi, idia ibounai idia gaukara hebou tubutubu gaudia idia durua idia tubu totona.

14. Atom maragi hereana lalonai ia noho siahu ena bada be edena bamona?

14 Ita diba momokani Iehova be ena “siahu amo tanobada ia karaia.” (Ieremia 10:12) Dirava ese ia havaraia gaudia maragi herea danu ese ena siahu idia hahedinaraia. Hegeregere, bema atom 1,000,000 be laini dekenai oi atoa edia lata be taunimanima edia huina ta ena lababa do ia hanaia lasi. To, atom huanai ia noho nadi maragina be mai ena siahu bada, ena siahu be niuklia bomu ia pou neganai ia hedinarai!

“Mauri Gaudia Ibounai”

15. Iehova ese animal idauidau ia herevalaia neganai, Iobu dekenai dahaka ia hadibaia?

15 Iehova ena havaraia siahuna ia hahedinaraia gauna ma ta be, tanobada ena animal idauidau. Salamo 148 ese Iehova idia hanamoa gaudia momo ia gwauraia bona siri 10 ese “uda animal” bona idia ubua animal ibounai ia gwauraia. Taunimanima ese mai hemataurai ida Havaraia Tauna idia gari henia ena badina ia hahedinaraia totona, Iehova ese Iobu dekenai animal haida hegeregere laiona, uda doniki, boromakau tau, Behemoto bona huala ia herevalaidia. Unai hereva ena anina be dahaka? Bema taunimanima ese unai goada bada, mai garina bona dagedage animal idia hoalaia, unai gaudia ia Havaraia Tauna be edena bamona idia laloa be namo?​—Iobu, karoa 38-41.

16. Iehova ese ia havaraia manu haida dekenai dahaka gaudia oi hoalaia?

16 Salamo 148:10 ese “manu ibounai” ia herevalaia danu. Idia be idauidau bona momo herea! Iehova ese Iobu dekenai ostris (kokokoko bamona manu) ia herevalaia, ia ese “hosi bona ena guia tauna ia halusia diba.” Momokani, unai manu ena lata be mita 2.5 bona ia roho diba lasi, to hora tamona lalonai kilomita 65 ia heau diba, ena aena ia atoa ena daudau be mita 4.5! (Iobu 39:13, 18) To, manu ma ta ladana albatross ena mauri laganidia ibounai be davara ataiai ia roho loaloa. Unai manu be lai latanai ia roho bona ena apena rua edia lata be mita toi bamona. Hora momo lalonai unai bamona do ia roho bona ena apena do ia hamarerea lasi. To bee hummingbird be idau, tanobada ibounai lalonai ia sibona be manu maragi hereana, ena lata be sentimita faiv sibona. Sekeni tamona lalonai ena apena be nega 80 ia hamarerea diba! Unai manu maragidia edia apena be siliva bamona idia diaridiari, bona helikopeta bamona gabu tamona dekenai nega daudau idia roho diba bona murina amo idia roho lou diba.

17. Blue whale ena bada be edena bamona bona Iehova ese ia havaraia animal ita lalohadailaia murinai, dahaka ita gwau diba?

17 Salamo 148:7 ia gwau: “Davara ena animal badadia” danu ese Iehova idia hanamoa. Animal ta mani ita laloa, taunimanima momo idia gwau tanobada ibounai lalonai animal ibounai amo ia be bada herea momokani, ia be blue whale. Unai davara ena ‘animal badana’ ena lata be 30 mita bamona be “davara ena dobu gabudia” ai ia nahu. Iena metau be elefant badadia 30 edia metau bamona. Iena malana ena metau be elefant tamona ena metau bamona. Iena kudouna ena bada be motuka maragina hegeregerena. Unai kudouna be miniti tamona lalonai nega 9 sibona ia marere—to bee hummingbird ena kudouna be idau, miniti tamona lalonai nega 1,200 ia marere. Blue whale ena rara varovarona ta be ia bada herea dainai, natu maragina ta be ia lalonai ia rau vareai diba. Momokani, iseda kudouna ese ita ia veria Salamo bukana ena siri ginigabena ena hereva ita gwauraia totona, ia gwau: “Idia mauri noho gaudia ibounai e, Iah umui hanamoa.”​—Salamo 150:6.

Iehova Ena Havaraia Siahuna amo Diba Ita Abia

18, 19. Iehova ese inai tanobada dekenai, ia havaraia mauri gaudia idauidau be hida bona Ia havaraia gaudia ese dahaka ia hadibaia ena lohia siahuna dekenai?

18 Iehova ese ena havaraia siahuna ia gaukaralaia dalana amo, dahaka ita dibaia? Ia havaraia gaudia idauidau ita hoalaidia bada. Salamo torea tauna ta, ia gwau: “Iehova e, oi karaia gaudia be momo herea! . . . Tanobada be oi karaia gaudia amo ia honu momokani.” (Salamo 104:24) Momokani vaitani! Tubutubu gaudia bona animal edia mauri idia stadilaia taudia idia gwau, mauri gaudia idauidau milioni ta mai kahana bamona be tanobada dekenai idia noho; to ma haida idia gwau mauri gaudia reana milioni momo herea idia noho ita diba lasi. Laulau penia tauna be nega haida laulau matamatana penia dalana dekenai ena lalohadai ia ore. To Iehova be ia idau, ena siahu gau matamatadia bona idauidaudia havaraia totona be ia ore diba lasi.

19 Iehova ese ena havaraia siahuna ia gaukaralaia dalana ese ita dekenai ena lohia siahuna ia hadibaia. Inai hereva “Havaraia Tauna” ese Iehova be guba bona tanobada ai idia noho gaudia ibounai amo ia parara, idia ibounai be ia “havaraia gaudia.” Iehova ena lalokau Natuna tamona, “gaukara karaia namonamo tauna” unai, ese gau ibounai havaraia negana ai ena Tamana ia durua, to Baibel ia gwau lasi ia be Havaraia Tauna. (Aonega Herevadia 8:30; Mataio 19:4) To, ia be “Dirava ese ia havaraia gaudia ibounai amo ia be ginigunana.” (Kolose 1:15) Iehova be Havaraia Tauna dainai, ia sibona be mai ena maoro guba bona tanobada dekenai idia noho gaudia ibounai ia lohiaia totona.​—Roma 1:20; Apokalupo 4:11.

20. Iehova ese tanobada gaudia ia havaraia murinai ia laga-ani ena anina be dahaka?

20 Iehova ese ena havaraia siahuna gaukaralaia karana ia hadokoa vadaeni, a? Baibel ia gwau Iehova be gaukara dina namba 6 dekenai ena gaukara ia haorea neganai, “dina namba 7 ai, ia karaia gaukara ibounai amo ia laga-ani matamaia.” (Genese 2:2) Aposetolo Paulo ia hahedinaraia, unai “dina” namba 7 ena daudau be lagani tausen momo, badina Paulo ena nega dekenai Iehova ia do laga-ani noho. (Heberu 4:3-6) To “laga-ani” ena anina be Iehova be ena gaukara ia hadokoa vaitani, a? Lasi, Iehova be ena gaukara ia hadokoa diba lasi. (Salamo 92:4; Ioane 5:17) To, ia laga-ani ena anina be tanobada dekenai ia ese mauri gaudia havaraia gaukarana ia hadokoa. To, ena ura ia hagugurua totona ia karaia gaukaradia be ia do karaia noho, ia hadokoa lasi. Unai bamona gaukara ta be, lauma helaga ese taunimanima ia hasiahua Buka Helaga idia torea totona. Danu ena gaukara ma ta be gau ‘matamatana ia havaraia,’ Karoa 19 ese unai do ia herevalaia.​—2 Korinto 5:17.

21. Edena dala ai abidadama taudia ese Iehova ena havaraia siahuna do idia laloa noho ela bona hanaihanai?

21 Iehova ena laga-ani dinana ia ore neganai, do ia gwau diba tanobada dekenai ia karaia gaukara ibounai be “namo herea,” dina namba 6 ena dokona ai ia hereva bamona. (Genese 1:31) Gabeai ena havaraia siahu badana be edena bamona do ia gaukaralaia be ita do diba lasi. Herevana dahaka ia vara, to ita diba momokani Iehova ese ena havaraia siahuna ia gaukaralaia dalana dekenai do ita hoa noho. Iehova ese ia havaraia gaudia amo ena kara momo do ita dibaia ela bona hanaihanai. (Hadibaia Tauna 3:11) Iehova ena kara momo ita dibaia neganai, iseda hemataurai ia dekenai do ia bada ia lao—bona Iseda Havaraia Tauna Badana kahirakahira do ita lao.

a Unai namba badana oi lalo-pararalaia totona, mani inai oi laloa: Bema unai bamona gabu daudauna be motuka amo oi lao, ena be hora 24 lalonai, hora ta ta lalonai kilomita 160 dekenai oi heau, lagani 100 murinai do oi ginidae!

b Taunimanima haida idia laloa, Baibel negadiai idia noho taudia be reana teleskoup gunana ta idia gaukaralaia. Badina taunimanima idia gwau, bema unai bamona teleskoup ta ia noho lasi, edena bamona unai negai idia noho taudia idia diba hisiu be momo herea? Unai bamona anina lasi hereva ese Baibel ia Torea Tauna, Iehova, ena ladana ia hanamoa lasi.​—2 Timoteo 3:16.

c Hisiu bilioni 100 oi duahia diba totona, oi duahia nega ena bada mani oi laloa. Bema sekeni ta ta lalonai hisiu ta oi duahia—bona hora 24 lalonai unai bamona oi karaia—lagani 3,171 lalonai unai hisiu ibounai do oi duahia haorea!