1, 2. Kasano nga idemostra ti init ti pannakabalin ni Jehova nga agparsua?

NAPADASAM kadin ti nagtakder iti asideg ti apuy iti nalam-ek a rabii? Nalabit inyasidegmo dagiti imam iti kalkalainganna a kaadayo iti apuy tapno matagiragsakmo ti aginudo. No naasidegka unay, makasinit ti pudotna. No adayoka unay, pagkutimermerennaka ti nalamiis nga angin ti rabii.

² Adda “apuy” a mangpabara iti kudiltayo iti aldaw. Sumsumged dayta nga “apuy” iti agarup 150 milion a kilometro ti kaadayona! * Anian a nagbileg ti init yantangay mariknam ti pudotna nupay kasta ti kaadayona! Ngem rikrikusen ti daga dayta a nakaam-amak a thermonuclear nga urno iti kalkalainganna a kaadayo. No asideg unay, maatianan ti daga; no adayo unay, agyelo amin a danum. Di mabalin ti agbiag iti planetatayo no mapasamak ti aniaman kadagita. Malaksid iti kinapateg dayta iti biag ditoy daga, nadalus met ken makagunggona ti lawag ti init, ken makaay-ayo pay.—Eclesiastes 11:7.

3. Ania a napateg a kinapudno ti paneknekan ti init?

³ Nupay kasta, saan unay a pampanunoten ti kaaduan a tattao ti pateg ti init, nupay agpannuray iti dayta ti biagda. Gapuna, naikapisda iti maisuro kadatayo ti init. Kuna ti Biblia maipapan ken Jehova: “Sika insaganam ti silaw, ti mismo nga init.” (Salmo 74:16) Wen, ti init itan-okna ni Jehova, “ti Nangaramid iti langit ken daga.” (Salmo 19:1; 146:6) Maysa laeng dayta kadagiti di mabilang a banag iti langlangit a mangisuro kadatayo maipapan iti naindaklan a pannakabalin ni Jehova nga agparsua. Usigentayo nga ad-adda pay ti dadduma kadagitoy sa kalpasanna, isublattayo nga usigen ti daga ken dagiti agbibiag ditoy.

4, 5. Kasano ti kabileg ken kadakkel ti init, ngem kasano a mayasping dayta iti dadduma a bituen?

⁴ Nalabit ammomon a ti inittayo ket maysa a bituen. Kasla dakdakkel ngem kadagiti bituen a makitatayo iti rabii gapu ta asideg unay dayta no idilig kadagidiay a bituen. Kasano ti kabilegna? Agarup 15,000,000 degrees Celsius ti kapudot ti bugas ti init. No koma ta makaalaka iti kas ti kabassit ti ulo ti aspili iti bugas ti init ket ipanmo ditoy daga, madangranka iti dayta nagbassit a gubuayan ti pudot uray 140 a kilometro ti kaadayom manipud iti dayta! Kada segundo, ti enerhia a parparuaren ti init ket katupag ti panagbettak ti ginasgasut a milion a nuklear a bomba.

⁵ Nakadakdakkel ti init, ta malaonna ti nasurok a 1,300,000 a planeta a kas ti kadakkel ti dagatayo. Dakkel kadi unay a bituen ti init? Saan, awagan dayta dagiti astronomo a yellow dwarf. Insurat ni apostol Pablo a “ti bituen naiduma ti dayagna iti sabali a bituen.” (1 Corinto 15:41) Dina ammo idi ti kinapudno dagita a naipaltiing a sasao. Adda bituen a nakadakdakkel a no maipan koma iti mismo nga ayan ti init, masakupanna ti dagatayo. Ti sabali pay a higante a bituen a no maipan sadiay ket sakupenna ti  Saturn—nupay nakaad-adayo dayta a planeta manipud iti daga, a dinaliasat ti lugan iti law-ang iti uppat a tawen, iti kapardas a nasurok nga 40 a daras a naparpartak ngem iti maiputok a bala ti nabileg a paltog!

6. Kasano ti panangipakita ti Biblia a nakaskasdaaw ti kaadu dagiti bituen no iti imatang ti tao?

⁶ Ad-adda pay a nakaskasdaaw ti kaadu dagiti bituen ngem iti kadakkelda. Kinapudnona, iparipirip ti Biblia a di mabilang dagiti bituen, a kas ti karigat ti panangbilang kadagiti “darat ti baybay.” (Jeremias 33:22) Ipasimudaag daytoy nga ad-adu nga amang dagiti bituen ngem iti makita ti mismo a mata. Kinapudnona, no timmangad koma iti rabii ti maysa a mannurat iti Biblia, a kas ken Jeremias, ket pinadasna a bilangen dagiti makitana a bituen, nakabilang laeng koma iti tallo a ribu wenno ad-adu pay, ta kasta laeng ti kaadu ti makita ti mata ti tao iti naariwanas  a rabii. Mabalin a mayasping dayta iti kaadu ti sangarakem laeng a darat. Ngem kinapudnona, nakaskasdaaw ti kaadu dagiti bituen, a kas kadagiti darat ti baybay. * Siasino ti makabilang iti kasta a kaadu?

7. (a) Agarup mano a bituen ti linaon ti galaksitayo a Milky Way, ket kasano kadakkel dayta a bilang? (b) Apay a makapainteres ti kinapudno a marigatan dagiti astronomo a mangbilang kadagiti galaksi, ket ania ti isuro daytoy kadatayo maipapan iti pannakabalin ni Jehova nga agparsua?

⁷ Sumungbat ti Isaias 40:26: “Itangadyo dagiti matayo sadi ngato ket kitaenyo. Siasino ti namarsua kadagitoy a banag? Isu Daydiay mangiruruar iti buyotda sigun a mismo iti bilang, isuda amin awaganna sigun a mismo iti nagan.” Kuna ti Salmo 147:4: “Bilangenna ti dagup dagiti bituen.” Mano “ti dagup dagiti bituen”? Saan a simple dayta a saludsod. Pattapattaen dagiti astronomo nga adda nasurok a 100 bilion a bituen iti laeng galaksitayo a Milky Way. * Ngem maysa laeng daytoy kadagiti adu a galaksi, ket adu kadagita ti addaan iti ad-adu pay a bituen. Kasano ti kaadu dagiti galaksi? Pattapattaen ti dadduma nga astronomo a 50 bilion. Dagiti dadduma pattapattaenda a nalabit 125 bilion. No kasta, saan pay ketdi a kabaelan ti tao nga ammuen ti bilang dagiti galaksi, nangnangruna pay ti eksakto a dagup dagiti binilion a bituen a linaonda. Ngem ammo ni Jehova ti bilangda. Kasta met, inagananna ti kada bituen!

8. (a) Kasanom nga ilawlawag ti kadakkel ti galaksi a Milky Way? (b) Iti ania a wagas nga iyurnos ni Jehova ti panaggaraw dagiti nailangitan a banag?

⁸ Ad-adda pay nga agamangatayo no utobentay ti kadakkel dagiti galaksi. Napattapatta a ti rukod ti galaksi a Milky Way ket agarup 100,000 a light-year no ballasiwen. Iladawam ti silnag ti lawag nga agdaliasat iti nakaskasdaaaw a kapartak a 300,000 a kilometro kada segundo. Dayta a lawag lasatenna ti galaksitayo iti  100,000 a tawen! Ket dakdakkel iti adu a daras ti dadduma a galaksi no idilig iti galaksitayo. Kuna ti Biblia nga ‘iyunnat’ ni Jehova dagitoy a nakalawlawa a langlangit a kasla maysa laeng a lupot. (Salmo 104:2) Iyurnosna met ti panaggaraw dagitoy a parsua. Manipud iti kabassitan a tulnek ti tapok dagiti bituen agingga iti kabibilgan a galaksi, agtignayda amin a maitunos kadagiti pisikal a linteg nga impasdek ken pinaandar ti Dios. (Job 38:31-33) Gapuna, ti eksakto a panagtignay dagiti nailangitan a banag ket inyasping dagiti sientista kadagiti garaw ti komplikado a sala a ballet! Gapuna, panunotem Daydiay nangparsua kadagitoy a banag. Dika aya agamanga iti Dios nga addaan iti kasta a naindaklan a pannakabalin nga agparsua?

9, 10. Kasano nga agminar ti pannakabalin ni Jehova no mainaig iti pannakaipuesto ti sistema solartayo, ti Jupiter, ti daga, ken ti bulan?

⁹ Ti pannakabalin ni Jehova nga agparsua ket agminar iti daga a pagtaengantayo. Siaannad nga insaadna ti daga iti daytoy naglawa nga uniberso. Patien ti dadduma a sientista nga adu ti galaksi a kasla di mabalin a pagyanan ti biag no idilig iti planetatayo. Nabatad a di nairanta a pagyanan ti biag ti adu a paset ti galaksitayo a Milky Way. Napusek kadagiti bituen ti tengnga ti galaksi. Nakaro ti radiasion, ken masansan a gistay agdidinnungpar dagiti bituen. Dagiti igid ti galaksi ket awanan iti adu nga elemento a nasken iti biag. Apagpagisu ti pannakaipuesto ti sistema solartayo iti nagbaetan dagita a nakaro a kasasaad.

¹⁰ Magunggonaan ti Daga gapu iti adayo ngem higante a salaknib—ti planeta a Jupiter. Yantangay nasurok a sangaribu a daras a dakdakkel ngem iti Daga, nakaam-amak ti kapigsa ti epekto ti grabidad ti Jupiter. Ti resultana? Igupen wenno isiasina dagiti banag a lumasat iti tangatang. Pattapattaen dagiti sientista a no saan a gapu iti Jupiter, nakarkaro koma iti 10,000 a daras ti panagtudo dagiti makadadael a banag ditoy daga ngem iti agdama. Ad-adda pay a makapainteres, naparaburan ti dagatayo iti naisangsangayan a satellite—ti bulan. Malaksid iti pintas ken  ‘raniagna iti rabii,’ ti bulan ti mangtengtengngel iti patinayon ken saan nga agbalbaliw a panaglikig ti daga. Dayta a panaglikig ti pakaigapuan ti permanente ken masinunuo a paniempo ti daga—sabali pay a pagimbagan unay ti biag ditoy.

11. Kasano a nadisenio ti atmospera ti daga tapno agserbi kas pangsalaknib a kalasag?

¹¹ Ti pannakabalin ni Jehova nga agparsua ket agminar iti amin nga aspeto ti pannakadisenio ti daga. Usigem ti atmospera, nga agserbi kas pangsalaknib a kalasag. Mangpatpataud ti init kadagiti nasayaat ken makapapatay a silnag. No dumanon dagiti makapapatay a silnag iti makinngato nga atmospera ti daga, pagbalinenda nga ozone dagiti ordinario nga oksihena. Kas resultana, ti napataud nga ozone layer ti mangagsep iti kaaduan kadagita a silnag. Kayariganna, nadisenio ti planetatayo nga addaan iti bukodna a pangsalaknib a payong!

12. Kasano a ti siklo ti danum iti atmospera iyilustrarna ti pannakabalin ni Jehova nga agparsua?

¹² Maysa laeng dayta nga aspeto ti atmosperatayo, a buklen ti komplikado a panaglalaok dagiti gas a maitutop unay a mangsustento kadagiti parsua nga agbibiag ditoy daga wenno iti tangatang. Maysa kadagiti nakaskasdaaw iti atmospera isu ti siklo ti danum. Kada tawen, ipangato ti init ti nasurok nga 400,000 kilometro kubiko a danum kas alingasaw manipud kadagiti taaw ken baybay ti daga. Dagita a danum ti mangbukel kadagiti ulep, nga iwaras dagiti angin ti atmospera. Daytoy a nasagat ken napasin-awen a danum ti agtinnag kas tudo, niebe, ken yelo, a mangnayon manen kadagiti abasto a danum. Maitunos dayta iti kuna ti Eclesiastes 1:7: “Amin dagiti ayus iti kalam-ekna mapanda iti baybay, kaskasdi a ti met laeng baybay saan a mapno. Iti lugar a papanan dagiti ayus iti kalam-ekna, sadiay agsublida tapno mapanda.” Ni Jehova laeng ti makapataud iti kasta a siklo.

13. Ania nga ebidensia ti pannakabalin ti Namarsua ti makitatayo kadagiti mulmula ken iti daga?

¹³ Sadinoman a pakakitaantayo iti biag, makitatayo ti ebidensia ti pannakabalin ti Namarsua. Manipud kadagiti nakaskasdaaw  a kayo ti sequoia a nangatngato pay ngem iti 30 a kadsaaran a patakder agingga kadagiti mikroskopiko a mulmula a nakaad-adu iti taaw ken mangipapaay iti adu kadagiti oksihena nga ang-angsentayo, agminar kadagita ti pannakabalin ni Jehova nga agparsua. Ti mismo a daga ket napno kadagiti sibibiag a banag—igges, fungi, ken mikrobio, nga agtitinnulong iti komplikado a wagas tapno dumakkel dagiti mula. Maitutop ti kuna ti Biblia nga adda bileg ti daga.—Genesis 4:12.

14. Ania a potensial a puersa ti adda uray iti nakabasbassit nga atomo?

¹⁴ Awan duadua, ni Jehova “ti Nangaramid iti daga babaen iti pannakabalinna.” (Jeremias 10:12) Makita ti pannakabalin ti Dios uray kadagiti kabassitan a parsuana. Kas pagarigan, napuspuskol ti maysa a buok ti tao ngem kadagiti agaabay a maysa a milion nga atomo. Ken uray no mapadakkel ti maysa nga atomo agingga iti katayag ti 14 a kadsaaran a patakder, ti nucleusna ket kas ti kadakkel ti maysa laeng nga asin a masarakan iti maikapito a kadsaaran. Kaskasdi, dayta a nakabasbassit a nucleus ti gubuayan ti nakaam-amak a puersa iti nuklear nga eksplosion!

15. Babaen ti panangdakamatna iti nadumaduma nga atap nga animal, ania a leksion ti insuro ni Jehova ken Job?

¹⁵ Ti sabali pay a nabatad a pammaneknek iti pannakabalin ni Jehova nga agparsua ket masarakan kadagiti naruay nga animal ditoy daga. Dakamaten ti Salmo 148 ti adu kadagiti banag a mangidayaw ken Jehova, ket kastoy ti iraman ti bersikulo 10: “Dakayo nga atap nga an-animal ken dakayo amin a naamo nga an-animal.” Tapno ipakitana no apay a rumbeng nga agamanga ti tao iti Namarsua, iti naminsan dinakamat ni Jehova ken ni Job ti maipapan kadagiti animal a kas iti leon, sebra, atap a toro, Behemot (wenno hipopotamo), ken Leviatan (nalawag a ti buaya). Ania ti kayatna nga ipaganetget? No agamanga ti tao kadagitoy a nabileg, nakabutbuteng, ken naatap a parsua, saan aya nga ad-adda pay koma nga agamanga iti Namarsua kadagita?—Job, kapitulo 38-41.

16. Ania ti pagsiddaawam maipapan iti dadduma kadagiti tumatayab a pinarsua ni Jehova?

 ¹⁶ Dakamaten met ti Salmo 148:10 dagiti “nagpayak a tumatayab.” Panunotem laengen ti nadumaduma a kitada! Dinakamat ni Jehova ken ni Job ti maipapan iti abestrus, a “katawaanna ti kabalio ken ti nakasakay iti dayta.” Kinapudnona, nupay di makatayab daytoy 2.5 metro ti katayagna a tumatayab, matarayna ti 65 a kilometro kada oras, nga agingga iti 4.5 metro ti kada askawna! (Job 39:13, 18) Iti sabali a bangir, iti ngatuen ti taaw ti kaaduan nga ayan ti albatross kabayatan ti panagbiagna. Kadawyanna nga agalindayag daytoy a tumatayab, ket agarup 3 metro ti kaatiddog dagiti payakna no nakaukrad. Mabalinna ti agampayag iti adu nga oras a di agpayakpak. Maisupadi kadagita, ti bee hummingbird ti kabassitan a tumatayab ditoy lubong tangay dua a pulgada laeng ti kaatiddogna. Makapagpayakpak agingga iti 80 a daras iti maysa a segundo! Dagita a hummingbird, a rumimatrimat a kunam la no babassit a nagpayak a saniata, mabalinda ti agintek a kas kadagiti helikopter ken makatayabda pay a paatras.

17. Kasano ti kadakkel ti blue whale, ket ania ti natural a konklusiontayo kalpasan ti panangutobtayo kadagiti animal a pinarsua ni Jehova?

¹⁷ Kuna ti Salmo 148:7 nga uray dagiti “ulimaw ti baybay” ket idaydayawda ni Jehova. Panunotem ti ibagbaga dagiti adu kas ti kadakkelan nga animal iti daytoy a planeta, ti blue whale. Daytoy nga “ulimaw” ti taaw mabalin a dumakkel iti 30 metro wenno at-atiddog pay. Maabutna ti kas iti kadagsen ti pangen ti 30 a nataengan nga elepante. Ti dilana laengen ket kasla kadagsen ti maysa nga elepante. Kasla bassit a kotse ti kadakkel ti pusona. Maminsiam laeng iti kada minuto ti panagpitik daytoy nakadakdakkel nga organo—saan a kas iti puso ti hummingbird nga agpitik iti agarup 1,200 a daras iti kada minuto. Adda urat ti blue whale a nakadakdakkel a mabalin pay nga agkaradap iti unegna ti maysa nga ubing. Sigurado a matignay ti pusotayo a mangyebkas iti pammaregta a masarakan iti ngudo ti libro dagiti Salmo: “Tunggal agang-anges a banag—idaydayawna koma ni Jah.”—Salmo 150:6.

18, 19. Kasano ti kinanadumaduma dagiti sibibiag a banag nga inaramid ni Jehova ditoy daga, ket ania ti isuro kadatayo ti sangaparsuaan maipapan iti kinasoberanona?

¹⁸ Ania ti masursurotayo iti panangusar ni Jehova iti pannakabalinna nga agparsua? Agamangatayo unay iti kinanadumaduma dagiti parsua. Indir-i ti maysa a salmista: “Anian a nagadu ti aramidmo, O Jehova! . . . Ti daga napno kadagiti pinataudmo.” (Salmo 104:24) Pudno unay dayta! Nabigbigen dagiti biologo ti nasurok a maysa a milion a kita dagiti sibibiag a banag ditoy daga; kaskasdi, nagduduma ti opinionda no maipapan iti kaadu ti kita dagiti sibibiag a banag, nga adda agkuna a 10 milion, 30 milion, wenno ad-adu pay. No dadduma, ti maysa a pintor ket nalabit saanen a makapanunot iti baro a banag nga ipintana. Maisupadi iti dayta, nabatad a saan a limitado ti kinamanagpartuat ni Jehova—ti pannakabalinna nga agpartuat ken agparsua kadagiti baro ken nagduduma a banag.

¹⁹ Ti panangusar ni Jehova iti pannakabalinna nga agparsua isurona kadatayo ti maipapan iti kinasoberanona. Ti mismo a sao a “Namarsua” ti mangilasin ken Jehova manipud iti isuamin a banag iti uniberso, nga amin dagita ket “parsua.” Uray ti bugbugtong nga Anak ni Jehova, a nagserbi kas “nasigo a managobra” kabayatan ti panamarsua, di pulos naawagan iti Biblia a Namarsua wenno kadua a Namarsua. (Proverbio 8:30; Mateo 19:4)  Imbes ketdi, isu “ti inauna iti isuamin a parsua.” (Colosas 1:15) Yantangay ni Jehova ti Namarsua, adda naan-anay a kalinteganna a mangusar iti naisangsangayan a katan-okan a pannakabalin iti intero nga uniberso.—Roma 1:20; Apocalipsis 4:11.

20. Iti ania nga anag a naginana ni Jehova sipud idi nairingpas ti panamarsuana ditoy daga?

²⁰ Insardeng kadin ni Jehova nga usaren ti pannakabalinna nga agparsua? Bueno, kuna ti Biblia nga idi nairingpas ni Jehova ti panamarsuana iti maikanem nga aldaw ti panamarsua, “naginana iti maikapito nga aldaw iti amin a gapuananna nga inaramidna.” (Genesis 2:2) Impasimudaag ni apostol Pablo nga agpaut iti rinibu a tawen daytoy maikapito nga “aldaw,” gapu ta agtultuloy pay laeng dayta idi kaaldawanna. (Hebreo 4:3-6) Ngem ti kadi ‘inana’ kayatna a sawen a saanen a pulos nga agtartrabaho ni Jehova? Saan, di pulos sumardeng ni Jehova nga agtrabaho. (Salmo 92:4; Juan 5:17) No kasta, ti panaginanana sigurado nga agaplikar laeng iti panagsardeng ti pisikal a panamarsuana no maipapan iti daga. Nupay kasta, di pulos nagsardeng ti trabahona a panangtungpal kadagiti panggepna. Dayta a trabaho ramanenna ti pannakaipaltiing ti Nasantuan a Kasuratan. Nairaman pay iti trabahona ti panangpataud iti “baro a parsua,” a maisalaysayto iti Kapitulo 19.—2 Corinto 5:17.

21. Kasano a ti pannakabalin ni Jehova nga agparsua apektarannanto iti agnanayon dagiti matalek a tattao?

²¹ Inton agpatinggan ti aldaw ti panaginana ni Jehova, maibagananton a “nasayaat unay” dagiti amin a gapuananna ditoy daga, a kas ti naikunana iti ngudo dagiti innem nga aldaw ti panamarsua. (Genesis 1:31) Makitanto no kasano ti kayatna a panangusar iti mangnibinibi a pannakabalinna nga agparsua. Iti aniaman a kasasaad, masiguradotayo nga agtultuloyto a pagsiddaawennatayo ti panangusar ni Jehova iti pannakabalinna nga agparsua. Iti agnanayon, ad-adunto pay ti maadaltayo maipapan ken Jehova babaen kadagiti parsuana. (Eclesiastes 3:11) Bayat nga ad-adu ti maadaltayo maipapan kenkuana, ad-addanto pay ti panagamangatayo—ken ad-adda a sumingedtay iti Naindaklan a Namarsua kadatayo.