1, 2. Riũa rĩonanagia hinya wa Jehova wa ũũmbi atĩa?

 NĨ ŨRĨ wakorũo ũikarĩte hakuhĩ na mwaki ũtukũ kũrĩ na heho? Hihi no ũkorũo waigire moko maku hakuhĩ na mwaki ũndũ ũkũigua ũrugarĩ. Waũkuhĩrĩria mũno, ũkaigua ũrugarĩ ũtangĩhota gwĩtiiria. Waũraihĩrĩria mũno, ũkaigua heho ya ũtukũ nginya ĩgagũtooria.

² Riũa no rĩringithanio na mwaki ũrĩa ũtũheaga ũrugarĩ o mũthenya. “Mwaki” ũcio wakanagĩra kilomita milioni 150 kuuma harĩa tũrĩ! a Githĩ to nginya riũa rĩkorũo nĩ rĩrĩ hinya mũingĩ mũno angĩkorũo nĩ tũiguaga ũrugarĩ wa rĩo o na rĩrĩ kũraihu ũguo! O na kũrĩ ũguo, thĩ ĩthiũrũrũkaga kĩhumo kĩu kĩa ũrugarĩ mũingĩ mũno ĩrĩ harĩa yagĩrĩire biũ. Ĩngĩkuhĩrĩria o hanini tu, maĩ mothe marĩa marĩ thĩ no kũniara mangĩniara, na ĩngĩraihĩrĩria o hanini tu, maĩ mothe mangĩtuĩka mbarabu. Ũguo nĩ kuuga ĩngĩkuhĩrĩria kana ĩraihĩrĩrie, gũtirĩ kĩndũ kĩngĩkorũo muoyo rĩngĩ. Makĩria ma ũtheri wa riũa gũkorũo ũrĩ wa bata harĩ ũtũũro thĩinĩ wa thĩ, nĩ mũtheru, nĩ mwagĩrĩru, na nĩ ũkengaga.—Kohelethu 11:7.

3. Riũa rĩtũrutaga ũndũ ũrĩkũ?

³ O na kũrĩ ũguo, andũ aingĩ matiĩciragia ũhoro wa riũa na njĩra ndikĩru o na gũtuĩka ũtũũro wao wĩhocetie harĩ rĩo. Kwoguo matimenyaga ũndũ ũrĩa rĩtũrutaga. Bibilia yugaga ũũ igũrũ rĩgiĩ Jehova: “Nĩ wathondekire ũtheri na riũa.” (Thaburi 74:16) Nĩ ma, riũa nĩ rĩgoocithagia Jehova, “Mũũmbi wa igũrũ na thĩ.” (Thaburi 19:1; 146:6) No riũa no kĩndũ kĩmwe  tu harĩ indo itangĩtarĩka iria irĩ igũrũ, iria itũrutaga igũrũ rĩgiĩ hinya mũingĩ wa Jehova wa ũũmbi. Reke tũthuthurie imwe ciacio makĩria, tũcoke tũthuthurie ũhoro wa thĩ na indo iria ciĩ muoyo ikoragwo kuo.

4, 5. Riũa rĩigana atĩa na hinya warĩo ũigana atĩa, no rĩigana atĩa rĩringithanĩtio na njata iria ingĩ?

⁴ Ta ũrĩa hihi ũngĩkorũo ũĩ, riũa nĩ njata. Rĩonekaga rĩrĩ inene gũkĩra njata iria tuonaga ũtukũ tondũ rĩkoragwo rĩrĩ hakuhĩ rĩringithanĩtio nacio. Hihi rĩkoragwo na hinya ũigana atĩa? Gĩcunjĩ-inĩ kĩarĩo harĩa gatagatĩ, hakoragwo na ũrugarĩ wa ndigirii 15,000,000 (Celsius). Ũngĩoya gacunjĩ kanini kuuma hau gatagatĩ kaigana ta kĩongo kĩa mbini ĩrĩa ĩhũthagĩrũo wabici ũkaige gũkũ thĩ, ũngĩkorũo ũrĩ ũgwati-inĩ o na ũngĩrũgama kilomita 140 kuuma harĩa karĩ! O harĩ sekondi, riũa rĩrutaga hinya ta ũrĩa ũngĩrutwo nĩ mbomu milioni magana maingĩ cia niukilia.

⁵ Riũa rĩkoragwo rĩrĩ inene ũũ atĩ no rĩiganĩre thĩ ĩngĩ na ĩngĩ  makĩria ma 1,300,000 thĩinĩ wa rĩo. No hihi riũa nĩrĩo njata ĩrĩa nene mũno? Aca, athomi a maũndũ ma njata moigaga atĩ riũa nĩ njata nini mũno ĩringithanĩtio na njata iria ingĩ. Mũtũmwo Paulo ooigire atĩ, “riri wa njata ĩmwe nĩ ngũrani na wa njata ĩngĩ.” (1 Akorintho 15:41) No kũhoteke o na ndaamenyaga ũũma wa ciugo icio itongoretio nĩ roho. Nĩ kũrĩ njata ĩmwe nene ũũ atĩ ĩngĩigwo harĩa riũa rĩrĩ, thĩ itũ ĩngĩkorũo thĩinĩ wayo. Harĩ ĩngĩ nene makĩria ũũ atĩ ĩngĩigwo o hau, ĩngĩkinya nginya harĩ thĩ ĩngĩ ĩtagwo Saturn, ĩrĩa ĩrĩ kũraihu mũno na thĩ ĩno tũikaraga. Nĩguo roketi ĩmwe ĩkinye kuo, yooire mĩaka ĩna ĩgĩthiĩ na ihenya rĩa makĩria ma maita 40 ma ũrĩa rithathi ĩthiaga ĩrathũkĩtio nĩ mũcinga wĩ na hinya.

6. Bibilia yonanagia atĩa atĩ njata nĩ nyingĩ mũno?

⁶ Ũndũ ũngĩ wa kũgegania makĩria wĩgiĩ njata ũkĩrĩte ũnene  wacio, nĩ ũingĩ wacio. Ma nĩ atĩ, Bibilia yonanagia njata nĩ nyingĩ mũno ũũ atĩ kũgeria gũcitara no ta kũgeria gũtara “mũthanga wa iria-inĩ.” (Jeremia 33:22) Ũndũ ũcio ũronania atĩ nĩ kũrĩ njata nyingĩ mũno tũtangĩhota kuona na maitho. Na nĩguo, tondũ korũo mwandĩki wa Bibilia ta Jeremia nĩ aageririe gũtara njata iria irĩ igũrũ, angĩahotire gũtara kĩndũ ta ngiri ithatũ tondũ icio nocio tu mũndũ angĩona na maitho ũtukũ gũtarĩ na matu atekũhũthĩra ndurumeni. Na icio ngiri ithatũ no iringithanirio na ngundi ya mũthanga. No ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, njata nĩ nyingĩ mũno ta mũthanga wa iria. b Nũũ ũngĩhota gũtara njata icio ciothe?

7. Ataaramu megeragĩria ngalaksĩ itũ ĩkoragwo na njata cigana na gũkoragwo na ngalaksĩ cigana?

⁷ Isaia 40:26 ĩcokagia ũũ: “Tiirai maitho manyu na igũrũ muone. Nũũ wombire indo icio? Nĩ Ũrĩa ũcitongoragia ta mbũtũ agĩcitaraga; aciĩtaga ciothe na marĩĩtwa.” Nayo Thaburi 147:4 yugaga atĩ “nĩ ataraga mũigana wa njata.” No hihi njata nĩ cigana? Kĩu ti kĩũria kĩhũthũ. Athomi a maũndũ ma njata megeragĩria atĩ gũkoragwo na makĩria ma njata bilioni 100 thĩinĩ wa ngalaksĩ (gĩkundi kĩa indo iria irĩ igũrũ) ĩtagwo Milky Way, ĩrĩa thĩ itũ ĩkoragwo. c Amwe maugaga atĩ o na no ikorũo irĩ nyingĩ gũkĩra ũguo. No ngalaksĩ itũ no ĩmwe tu harĩ ingĩ nyingĩ iria ikoragwo kuo, na nyingĩ ciacio ikoragwo na njata nyingĩ makĩria. Kũrĩ ngalaksĩ cigana hihi? Athomi amwe a maũndũ ma njata megeragĩria atĩ ikoragwo irĩ bilioni magana maingĩ, kana tiririoni nyingĩ. Kwoguo gũkinyĩria rĩu, kũroneka atĩ mũndũ ndangĩhota kũmenya wega gũkoragwo  na ngalaksĩ cigana, kana o na kũmenya nĩ njata bilioni cigana ikoragwo ngalaksĩ-inĩ icio. No Jehova nĩ oĩ nĩ cigana. Makĩria ma ũguo, aheaga o njata rĩĩtwa rĩayo!

8. (a) Ũngĩtaarĩria atĩa ũrĩa ngalaksĩ ya Milky Way ĩigana? (b) Jehova abangĩte atĩa ũrĩa indo iria irĩ igũrũ ithiaga?

⁸ Ningĩ no twĩtigĩre Ngai makĩria tũngĩciria ũrĩa ngalaksĩ cigana. Kwĩgeragĩrio atĩ gũtuĩkania ngalaksĩ ya Milky Way kũngĩoya kĩndũ mĩaka 100,000, ĩthimĩtwo na ihenya rĩa ũtheri. Ta hũũra mbica mũrũri wa ũtheri ũgĩthiĩ na ihenya rĩa kilomita 300,000 harĩ sekondi. Mũrũri ũcio ũngĩoya mĩaka 100,000 gũtuĩkania ngalaksĩ itũ! Na nĩ kũrĩ ngalaksĩ imwe nene mũno gũkĩra itũ. Bibilia yugaga atĩ Jehova atambũrũkagia “igũrũ” o ta gĩtambaya kĩa hema. (Thaburi 104:2) Ningĩ nĩwe ũbangĩte ũrĩa ũũmbi ũcio ũthiaga. Kuuma gacunjĩ karĩa kanini biũ ka rũkũngũ rũrĩa ruumaga njata-inĩ, o nginyagia ngalaksĩ ĩrĩa nene biũ, ciothe ithiaga kũringana na mawatho marĩa Ngai athondekete na agatũma marute wĩra. (Ayubu 38:31-33) Indo iria irĩ igũrũ ithiaga na mũthiĩre mũbangĩku ũndũ itangĩgũthana. Nĩkĩo athomi a sayansi maringithanagia mũthiĩre ũcio na gĩkundi kĩa athaaki a rwĩmbo maratwarana na ikinya matekũhĩtia. Rĩu ta wĩcirie ũhoro wa Ũrĩa wombire indo icio. Githĩ to ũigue gwĩtigĩra Ngai ũcio wĩ na hinya mũingĩ ũguo wa ũũmbi!

9, 10. Hinya wa Jehova wonekaga atĩa harĩ ũrĩa riũa na indo iria irĩthiũrũrũkaga, ta Jupita, thĩ, na mweri cigĩtwo?

⁹ Hinya wa Jehova wa ũũmbi nĩ wonekaga wega thĩinĩ wa thĩ ĩno itũ. Aigĩte thĩ handũ harĩa hagĩrĩire biũ. Athomi amwe a sayansi metĩkĩtie atĩ ũtũũro thĩinĩ wa ngalaksĩ nyingĩ, no ũkorũo ũrĩ mũritũ mũno ũringithanĩtio na wa thĩ ĩno tũikaraga. Gĩcunjĩ kĩnene kĩa ngalaksĩ itũ nĩ kĩonekaga wega atĩ gĩtiombirũo kĩrĩ gĩa gũtũũrũo. Gĩcunjĩ kĩayo gĩa gatagatĩ gĩkoragwo kĩiyũrĩte njata. Nĩ harĩ hinya mũingĩ mũno uumaga ho, na kaingĩ njata itigagia hanini kũgũthana. Mĩthia-inĩ yayo  gũtikoragwo na indo nyingĩ iria ibataranagia harĩ muoyo. Riũa na indo iria irĩthiũrũrũkaga ikoragwo cigĩtwo handũ harĩa hagĩrĩire biũ, gatagatĩ-inĩ ka harĩa harĩ hinya mũingĩ na harĩa hatarĩ indo nyingĩ cia bata harĩ ũtũũro.

¹⁰ Thĩ itũ nĩ ĩgitagĩrũo nĩ thĩ ĩngĩ nene na ĩrĩ kũraihu mũno ĩtagwo Jupita. Nĩ nene gũkĩra thĩ itũ makĩria ma maita ngiri ĩmwe, na nĩ ĩkoragwo na hinya mũingĩ wa gravĩtĩ. Thĩ ĩyo ĩteithagia atĩa? Nĩ ĩnyitaga indo iria ikoragwo rĩera-inĩ kana ĩgaciroria na mwena ũngĩ, nĩguo itigakinyĩre thĩ itũ na imĩthũkie. Athomi a sayansi megeragĩria atĩ korũo Jupita ndĩrĩ ho, indo nene iria igũaga ingĩthũkĩtie thĩ maita 10,000 ma ũrĩa ĩthũkĩte ũmũthĩ. Mweri nĩ kĩndũ kĩngĩ gĩkuhĩrĩirie thĩ itũ na nĩ ũmĩgunaga mũno. Makĩria ma gũkorũo ũgĩkenga na kũruta ũtheri wa ũtukũ, mweri nĩ ũtũmaga thĩ ĩikare ĩinamĩte hanini na ĩkarũma wega. Kũinama kũu gũtũmaga thĩ ĩgĩe na imera ngũrani, na ũcio nĩ ũndũ ũngĩ wa bata harĩ muoyo.

11. Rĩera rĩrĩa rĩthiũrũrũkĩirie thĩ rĩthondeketwo atĩa nĩguo rĩmĩgitagĩre?

¹¹ Hinya wa Jehova wa ũũmbi nĩ wonekaga wega harĩ ũrĩa thĩ yothe yũmbĩtwo. Ta wĩcirie ũhoro wa rĩera rĩrĩa rĩtũrigicĩirie na rĩtũgitagĩra. Riũa rĩrutaga mĩrũri mĩega na mĩũru. Rĩrĩa mĩrũri ĩrĩa mĩũru yakinyĩra rĩera rĩrĩa rĩrĩ igũrũ, ĩtũmaga rĩera rĩrĩa tũhuhagia rĩnyitane rĩkahaana ta mũrĩngĩti wa gũtũgitĩra. Naguo mũrĩngĩti ũcio ũkagiria mĩrũri ĩyo mĩũru ĩhĩtũke. Kwoguo nĩ ta thĩ itũ ĩkoragwo na iburi rĩa kũmĩhumbĩra!

12. Mũthiũrũrũko wa maĩ wonanagia atĩa hinya wa Jehova wa ũũmbi?

¹² Mũrĩngĩti ũcio no gĩcunjĩ kĩmwe tu kĩa rĩera rĩrĩa rĩtũthiũrũrũkĩirie, rĩrĩa rĩkoragwo rĩrĩ mũtukanio wa mĩthemba mĩingĩ ya rĩera, ĩrĩa ĩteithagĩrĩria ciũmbe itũũre muoyo gũkũ thĩ. Ũndũ ũmwe wa kũgegania wa rĩera rĩu nĩ mũthiũrũrũko wa maĩ. Maĩ marĩa riũa rĩgucagia o mwaka kuuma iria-inĩ no maiyũre itangi rĩa kilomita 70 kũraiha, gũkĩgama, na kũrika. Maĩ macio mathondekaga matu, namo matu macio makahurunjwo kũndũ kũingĩ nĩ rũhuho. Maĩ macio, marĩa gũkinyĩria hau makoragwo macungĩtwo na magathera, macokaga magaitĩka  marĩ mbura na mbarabu, magacoka o kũrĩa mooimire. No ta ũrĩa Kohelethu 1:7 yugaga atĩ: “Tũrũũĩ tuothe tũthereraga tũkeitĩrĩra iria-inĩ, no iria rĩtiyũraga. Kũrĩa tũrũũĩ tũu tuumaga, nokuo tũcokaga nĩguo tũtherere o rĩngĩ.” No Jehova wiki tu ũngĩhota gũthondeka mũthiũrũrũko ta ũcio.

13. Mĩmera na tĩri cionanagia atĩa hinya wa Mũũmbi?

¹³ Indo iria ciothe ciĩ muoyo ituonagia hinya wa Mũũmbi. Tũwonaga kuuma mĩtĩ-inĩ mĩnene mũno ĩtagwo sequoia ĩrĩa ĩkoragwo na ũraihu wa makĩria ma mita 100, nginya tũmĩmera-inĩ tũnini mũno tũtangĩoneka na maitho tũkoragwo iria-inĩ, tũrĩa tũtũheaga rĩera rĩrĩa tũhuhagia. Tĩri naguo ũiyũire indo ciĩ muoyo ta igunyũ, na tũnyamũ tũngĩ tũnini mũno tũtangĩoneka na maitho, na ciothe irutithanagia wĩra na njĩra nene nĩguo mĩmera ĩkũre. Nĩkĩo Bibilia yugaga atĩ tĩri nĩ ũrĩ hinya.—Kĩambĩrĩria 4:12, kohoro ka magũrũ-inĩ.

14. Atomu ĩkoragwo na hinya ũigana atĩa?

¹⁴ Hatirĩ nganja Jehova nĩwe “Mũũmbi wa thĩ kũgerera hinya wake.” (Jeremia 10:12) Hinya wa Ngai wonekaga nginya harĩ tũnyamũ tũrĩa tũnini biũ ombĩte. Kwa ngerekano, atomu milioni ĩmwe cingĩbangwo inyitanĩte, itingĩiganana na wariĩ wa rũcuĩrĩ rwa mũndũ. Na o na atomu ĩngĩnenehio nginya ĩigane ta nyũmba ya ngoroba 14, gacunjĩ kayo ga gatagatĩ kangĩkorũo kaigana ta gathanda kamwe ga cumbĩ karĩ thĩinĩ wa ngoroba ya mũgwanja. No gacunjĩ kau kanini ũguo nĩko karutaga hinya mũingĩ ũrĩa uumaga mũtuthũko-inĩ wa niukilia!

15. Jehova aarutire Ayubu ũndũ ũrĩkũ na njĩra ya kwarĩrĩria nyamũ cia gĩthaka?

¹⁵ Ũndũ ũngĩ wonanagia hinya wa Jehova wa ũũmbi nĩ ũingĩ wa nyamũ iria irĩ thĩinĩ wa thĩ. Thaburi 148 nĩ ĩgwetete indo nyingĩ iria igoocaga Jehova, na mũhari wa 10 ũgwetete atĩ nĩ nginya “nyamũ cia gĩthaka o na nyamũ ciothe cia mũciĩ.” Hĩndĩ ĩmwe Jehova nĩ aaririe na Ayubu igũrũ rĩgiĩ nyamũ ta mũrũthi, wambũi-mĩcore, ndegwa ya gĩthaka, nguuũ,  na kĩngʼangʼi, nĩguo amuonie nĩkĩ nĩ kwagĩrĩire mũndũ etigĩre Mũciũmbi. Jehova eendaga gũtĩtĩrithia ũndũ ũrĩkũ? Atĩ angĩkorũo mũndũ no agegio nĩ nyamũ icio nene cia gwĩtigĩrũo na itangĩhoorerio-rĩ, githĩ ndakĩagĩrĩirũo gwĩtigĩra Mũciũmbi o na makĩria!—Ayubu, mũrango wa 38-41.

16. Nĩ kĩĩ gĩgũkenagia harĩ nyoni imwe iria Jehova ombĩte?

¹⁶ Thaburi 148:10 ningĩ nĩ ĩgwetete “nyoni iria irĩ mathagu.” Ta wĩcirie ũhoro wa mĩthemba ĩtiganĩte yacio! Jehova nĩ eerire Ayubu igũrũ rĩgiĩ nyaga, ĩrĩa “ĩthekagĩrĩra mbarathi na mũmĩtwarithia.” Nyoni ĩyo ya ũraihu wa mita igĩrĩ na nuthu ndĩngĩhota kũmbũka, ĩndĩ no ĩhote gũtengʼera kilomita 65 harĩ ithaa, na mũtacũ ũmwe wayo nĩ wa mita inya na nuthu! (Ayubu 39:13, 18) Nayo nyoni ĩtagwo albatross ĩhũthagĩra mahinda maingĩ ma ũtũũro wayo ĩrĩ rĩera-inĩ igũrũ rĩa iria. Mathagu mayo makoragwo na ũraihu wa mita ithatũ matambũrũkĩtio. Yũmbĩtwo ĩrĩ na ũhoti wa kũreera rĩera-inĩ, na no ĩhote gũikara ũguo mathaa maingĩ ĩtekũhũũra mathagu. No ngũrani nayo, nĩ harĩ kanyoni kangĩ ka inji igĩrĩ getagwo hummingbird, na nĩko kanyoni karĩa kanini mũno thĩinĩ wa thĩ. No kahũũre mathagu mako maita 80 harĩ sekondi! Kanyoni kau, karĩa kahenahenagia ta mahiga ma goro, no kahote gũikara rĩera-inĩ ta helikopta, na no kombũke gacokete na thutha.

17. (a) Thamaki ĩrĩa ĩtagwo blue whale ĩigana atĩa? (b) Tũngĩciria ũhoro wa nyamũ iria ciũmbĩtwo nĩ Jehova-rĩ, ngoro citũ ciagĩrĩirũo gũtũma twende gwĩka atĩa?

¹⁷ Thaburi 148:7 yugaga atĩ nginya ‘ciũmbe cia iria-inĩ’ nĩ igoocaga Jehova. Ta wĩcirie ũhoro wa nyamũ ĩrĩa andũ aingĩ metĩkĩtie atĩ nĩyo nene mũno thĩinĩ wa thĩ—thamaki ĩrĩa ĩtagwo blue whale. Thamaki ĩyo ĩrĩa ĩikaraga ‘maĩ-inĩ marĩa mariku,’ no ĩkinyie ũraihu wa mita 30 kana makĩria. Ũritũ wayo no ũkinyie wa njogu 30 ngʼima. Rũrĩmĩ rwayo rwiki tu rwĩna ũritũ wa njogu ĩmwe. Ngoro yayo ĩigana gakaari kanini na ĩhũũraga maita kenda harĩ ndagĩka, ngũrani na ya hummingbird ĩrĩa ĩhũũraga maita 1,200 harĩ ndagĩka. Mũkiha ũmwe wa thamaki ĩyo ũkoragwo wĩ mũnene ũũ atĩ kaana no kahote kũgerera thĩinĩ gakurumĩte. Hatarĩ nganja, ngoro citũ no itũtindĩke  kuuga ciugo ta ici irĩkĩrĩirie ibuku rĩa Thaburi: “Kĩndũ o gĩothe kĩrĩa kĩhuhagia nĩ kĩgooce Ja.”—Thaburi 150:6.

18, 19. Indo iria irĩ muoyo Jehova ombĩte gũkũ thĩ nĩ nyingĩ na gĩkĩro kĩrĩkũ, na ũũmbi ũtũrutaga ũndũ ũrĩkũ wĩgiĩ wathani wake?

¹⁸ Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na ũrĩa Jehova aahũthĩrire hinya wake wa ũũmbi? Nĩ tũgegagio nĩ ũũmbi wa indo nyingĩ itiganĩte. Mwandĩki ũmwe wa Thaburi ooigire ũũ: “Mawĩra maku wee Jehova kaĩ nĩ maingĩ-ĩ! . . . Thĩ ĩiyũire indo iria wee ũmbĩte.” (Thaburi 104:24) Ciugo icio nĩ cia ma biũ! Athomi a indo iria irĩ muoyo maugaga atĩ gũkoragwo na makĩria ma mĩthemba milioni ĩmwe ya indo irĩ muoyo thĩinĩ wa thĩ. No angĩ maugaga atĩ no gũkorũo na mĩthemba ĩngĩ mĩingĩ. Andũ arĩa matungaga maũndũ no makinye handũ maremwo gũtunga ũndũ ũngĩ mwerũ. Ngũrani nao, Jehova ndarĩ hĩndĩ angĩthirĩrũo nĩ maũndũ maingĩ na merũ angĩka.

¹⁹ Ũrĩa Jehova aahũthĩrire hinya wake wa ũũmbi nĩ ũtũrutaga igũrũ rĩgiĩ kĩhooto gĩake gĩa gwathana. Kiugo “Mũũmbi” nĩ kĩmwamũranagia na indo iria ingĩ ciothe tondũ cio  nĩ “ciũmbe.” O na Mũrũ wake wa mũmwe ũrĩa warĩ “mũruti wĩra njorua” hĩndĩ ya ũũmbi, ndarĩ handũ thĩinĩ wa Bibilia etĩtwo Mũũmbi kana Mũũmbi mũteithĩrĩria. (Thimo 8:30; Mathayo 19:4) Handũ ha ũguo, etĩtwo “irigithathi harĩ ũũmbi wothe.” (Akolosai 1:15) Gũkorũo atĩ Jehova nĩwe Mũũmbi nĩ kũmũhete kĩhooto gĩa gũkorũo arĩ mũnene wa igũrũ na thĩ.—Aroma 1:20; Kũguũrĩrio 4:11.

20. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Jehova ahurũkĩte kuuma rĩrĩa aarĩkirie kũũmba indo gũkũ thĩ?

²⁰ Hihi Jehova nĩ atigĩte kũhũthĩra hinya wake wa ũũmbi? Bibilia yugaga atĩ Jehova arĩkia wĩra wake wa kũũmba mũthenya wa gatandatũ wa ũũmbi, “[nĩ aambĩrĩirie] kũhurũka mũthenya wa mũgwanja kuuma wĩra-inĩ wake wothe ũrĩa aakoretwo akĩruta.” (Kĩambĩrĩria 2:2) Mũtũmwo Paulo nĩ oonanirie atĩ “mũthenya” ũcio wa mũgwanja nĩ mĩaka ngiri nyingĩ tondũ no wathiaga na mbere mahinda-inĩ macio. (Ahibirania 4:3-6) No hihi “kũhurũka” kũu kũronania atĩ Jehova nĩ aatigire kũruta wĩra? Aca, Jehova ndarĩ atiga kũruta wĩra. (Thaburi 92:4; Johana 5:17) Kwoguo, kũhurũka kũu nĩ gũtiga wĩra wa kũũmba indo gũkũ thĩ. No wĩra wake wa kũhingia mĩoroto yake no ũrathiĩ na mbere. Wĩra ũcio nĩ hamwe na kwandĩkithia Bibilia. Ningĩ nĩ nginya gũtũma kũgĩe na “kĩũmbe kĩerũ,” kĩrĩa gĩkaarĩrĩrio Gĩcunjĩ-inĩ gĩa 19.—2 Akorintho 5:17.

21. Andũ arĩa ehokeku makaagunĩka atĩa kuumana na hinya wa Jehova wa ũũmbi tene na tene?

²¹ Rĩrĩa mũthenya wa Jehova wa kũhurũka ũgaakinya mũthia, nĩ akaahota kuuga atĩ wĩra wake wothe wa gũkũ thĩ nĩ ‘mwega mũno,’ o ta ũrĩa ooigire mũthia-inĩ wa thikũ iria ithathatũ cia ũũmbi. (Kĩambĩrĩria 1:31) Ihinda-inĩ rĩrĩ, tũtingĩhota kũmenya ũrĩa akaahũthĩra hinya wake wa ũũmbi thutha ũcio. O ũrĩa agaathuura gwĩka, no tũkorũo na ma atĩ nĩ tũgaathiĩ na mbere gũkenio nĩ ũrĩa Jehova ahũthagĩra hinya wake wa ũũmbi. Tũgaatũũra twĩrutaga makĩria igũrũ rĩgiĩ Jehova kũgerera ũũmbi wake tene na tene. (Kohelethu 3:11) O ũrĩa tũgaathiĩ tũkĩĩrutaga ũhoro wa Mũũmbi witũ Mũnene, noguo tũgaathiĩ tũkĩmũkuhagĩrĩria makĩria.