1, 2. E ntangwa nkia mpila kesongelanga o nkum’a Yave wa sema?

NGA wayotela kala e tiya mu fuku wa kiozi? Nanga wayanga e moko vana tiya mu tezo mafwanina yanduka. Kele vo ofinamene kwayingi ye tiya olenda via. Ovo ovaukidi kwayingi kiozi kiayingi omona.

² Vena ye “tiya” tuyandulanga e nitu eto muna mwini. Kwa ndá tuna tezo kia 150 ma mazunda ma kilometa! * Nkia mpila nkuma kavwidi e ntangwa tumwenanga mbangazi andi tuka vala! Kansi, o ntoto wasiwa vala mu tezo kin’e betela ye ntangwa. Kele vo kafinama kwayingi yo ntoto o maza madi yuma; ovo kavauka kwayingi o maza madi zizima. Kele vo i wau, ke vadi kala moyo ko ova ntoto. O ntemo a ntangwa ke una kaka mfunu mu kuma kia zingu ova ntoto ko kansi i nto yavelela ya ntemo yilembi safulwa ya luyangalalu mpe.—Kimpovi 11:7.

3. E ntangwa nkia ludi kiamfunu kekutulonganga?

³ Kansi kadi, wantu ayingi ke bezayanga mfunu a ntangwa ko, kana una vo mfunu kena muna zingu kiau. Muna kuma kiaki, bevilakananga dina dilenda kutulonga e ntangwa. O Nkand’a Nzambi uvovanga mu kuma kia Yave vo: “Ongeye . . . wakubika e ntemo yo ntangwa.” (Nkunga 74:16) Elo, e ntangwa yikembelelanga Yave, “ona wavang’ezulu ye nza.” (Nkunga 19:1; 146:6) E ntangwa i mosi muna ulolo wa ntetembwa za kondwa lutangu zikutulonganga oma ma nkuma anene a Yave wa sema. Mbula twafimpa ezaka ntetembwa i bosi tuvutuk’o badika oma ma zingu ova ntoto.

4, 5. E ntangwa nkia nkuma ye nkia vonga kena, ye nkia mpila ketezanisinwanga ye ntetembwa zakaka?

⁴ Nze una ozeye, e ntangwa i ntetembwa i monekanga vo isundidi o vonga kwa ntetembwa tumonanga mu fuku, kadi watoma kutufinama. Nkia nkuma una ye ntangwa? E ntangwa ovwidi nkuma angolo kikilu, muna kati kwa ntangwa muna ye mbangazi ya tezo kia 15.000.000 de graus Centígrados. Kele vo ozavwini fivasi kaka fia ntangwa yo sia fio ova ntoto kwadi kala yo moyo ko mu kuma kia mbangazi andi, kana nkutu ovambukidi va là tezo kia 140 ma kilometa! Muna konso segundo e ntangwa ovaikisanga nkuma utezaniswanga ye nkama za mazunda ma bomba nuclear.

⁵ E ntangwa wanene kikilu kadi muna kati kwandi mulenda kota vioka 1.300.000 za ntoto. Nga ntangwa i ntetembwa isundidi o vonga? Ve, alongoki a ntetembwa beyikilanga yo vo mbaka yambwaki (anã amarela). O Paulu wa ntumwa wasoneka vo e “ntetembwa yimosi yaswaswana ye yankaka mu nkembo.” (1 Korinto 15:41, NW) Oyandi nanga  kazaya ko eziku kia mvovo miami miavumunwinwa. Vena ye ntetembwa yampwena kikilu, kele vo isilu vana fulu kia ntangwa o ntoto wawonso ulenda mo lungila. Avo tuvenge diau adimosi ye ntetembwa zakaka zampwena, ezazi mpe zadi lungila fulu kiawonso kia ntangwa yo lwaka yakuna ntetembwa yakaka iyikilwanga vo Saturno—e ntetembwa yayi vala kikilu ina ye ntoto. Kumbi di’ezulu dimosi (avião espesiale) yavanga mvu nyá muna lwaka ko kana una vo yadiatanga mu nswalu wawonso vioka nswalu a mpunza za nkele nkumbu makumaya!

6. Nkand’a Nzambi aweyi usongelanga vo e ntetembwa ke zilendi tangakana ko kwa wantu?

⁶ Edi dilutidi kutusivikisa muna ntetembwa zazi i ulolo wau. Dialudi vo, o Nkand’a Nzambi usonganga vo e ntetembwa zayingi kikilu zina, ke zilendi tangakana ko nze  “esenge dia kalunga.” (Yeremiya 33:22) Ediadi disongele vo vena ye ulolo wa ntetembwa ke mu zina kaka tulenda mona ko. Kele vo o nsoneki a Nkand’a Nzambi nze Yeremiya osempwele meso kun’ezulu mu tanga e ntetembwa muna fuku nanga tezo kia mazunda matatu kaka kadi tanga mena vo i ntalu kalenda mona o muntu muna fuku. E ntalu yayi ilenda tezaniswa ye lutangu lw’esenge vana koko. Dialudi vo e ntalu ya ntetembwa ke yilendi tangakana ko nze “esenge dia kalunga.” * Nga nani olenda zo tanga?

7. (a) Ntetembwa kwa zina muna Via-Láctea eto, e ntalu yayi nga yayingi? (b) Ekuma alongoki a ntetembwa ke belendelanga tanga ntetembwa ko, ye nki dikutulonganga ediadi mu kuma kia nkum’a Yave wa sema?

⁷ Muna Yesaya 40:26 tutanganga vo: “Nusengola meso kun’ezulu, nwamona: nani osemene yayi yawonso, ovaikisanga vu kiau muna lutangu: obokele yau awonso muna nkumbu; muna nene wa nkum’andi, wau vo nkwa mpamu mun’efuka, ke vakondelo mosi ko.” Muna Nkunga 147:4 tutanganga vo: “Osia lutangu lua ntetembwa.” “Ntetembwa” kwa zina? E kiuvu kiaki ke kiasazu ko mu vutula. Alongoki a ntetembwa bevovanga vo nanga vena ye 100 za mazunda ma ntetembwa muna buka kia ntetembwa eki kituzungidi, Via-Láctea. * Kansi e Via-Láctea eto i mosi kaka muna ulolo wa buka ya ntetembwa ye muna konso buka yoyo muna ye ulolo wa ntetembwa. Buka kwa ya ntetembwa yina? Alongoki akaka a ntetembwa bevovanga vo nanga vena ye 50 ma mazunda ma buka ya ntetembwa. Akaka bevovanga vo  nanga valenda kala tezo kia 125 ma mazunda ma buka ya ntetembwa. Ozevo, muntu kelendanga sia lutangu lwa sikididi ko lwa buka ya ntetembwa ngatu zaya o lutangu lwa mazunda ma ntetembwa mena muna buka yoyo. Kansi, o Yave ozeye lutangu lwau. Vana ntandu, ovananga e nkumbu kwa konso ntetembwa!

8. (a) Aweyi olenda sasila e vonga kwa buka kia ntetembwa za Via-Láctea? (b) O Yave nkia mpila kefidilanga e nzinguluka za ntetembwa?

⁸ O vumi weto kuna kwa Nzambi uwokelanga vava tubadikanga o ulolo wa buka ya ntetembwa. Beyikanga vo o vonga kwa Via-Láctea kwafwanana ye kolo kinanganga o ntemo muna zung’e nza, 100.000 ma mvu. Badika nsemo a ntemo udiatanga e nzaki zawonso mu tezo kia 300.000 ma kilometa mu konso segundo. E nsemo wau 100.000 ma mvu ulenda nanga muna zunguluka e buka kieto kia ntetembwa! Vena ye buka ya ntetembwa yisundidi vonga kwa buka kieto. O Nkand’a Nzambi uvovanga vo o Yave “oyalumun’ezulu” nze nlele. (Nkunga 104:2) Oyandi mpe olunga-lunganga e nzieta yizietanga nsema yoyo. Tuka eyi yakete ye buka yampwena ya ntetembwa, zawonso zizietanga muna nsiku mina kabasila o Nzambi. (Yobi 38:31-33) Ikuma vo, akwa ngangu za nza betezanisanga e nzieta ya sikididi ya ntetembwa nze ngwizani ikalanga muna makinu. Se badiki Ndiona wavanga e lekwa yoyo. Nga kukala yo vumi wa Nzambi ndioyo ko una ye nkuma ampwena wa sema?

9, 10. E ziku kia nkum’a Yave nkia mpila kimonekenanga vana fulu kasia e ntangwa ye Júpter ye, ntoto ye ngonde?

⁹ O nkum’a Yave wa sema umonekanga muna ntoto una vo i kalu kieto. Wasikidisa wo vana fulu kifwene. Akwa ngangu za nza bazeye wo vo ke vena fulu yayingi ko yina ye zingu nze ntoto eto. Via-Láctea ivwidi fulu yakaka ke yavangwa mu kala ye zingu ko. Vana kati kwa Via-Láctea vazala ye ntetembwa. O ntemo a ntetembwa wampwena kikilu,  ukezimanga tuka eyi ye yina. Muna nsuka za buka ya ntetembwa ke muna má yayingi ko in’o mfunu muna zingu. E ntangwa va fulu kiabetela yasiwa vana kati kwa ntetembwa zakaka.

¹⁰ O Ntoto ubakanga mpe lusadisu lwa planeta Jupiter—kana una vo vala kikilu yina ye Ntoto. Jupiter osundidi ntoto o vonga vioka kumi dia mazunda. Ivwidi nkuma angolo zituntanga e lekwa, ziyikwanga vo gravidade. Nkia salu zisalanga? Zifwasanga yovo vengesa yak’elekwa yikangalanga muna ngambwila. Akwa ngangu za nza bevovanga vo kele vo ke vakadi Jupiter ko, e mvula za matadi zinokanga ova ntoto nga za vioka e tezo kia ngolo za 10.000 ma mvula za tandu kiaki. O Ntoto ubakanga mpe lusadisu lwa ngonde—ina vo i má kifinamene ntoto. Ozevo, e ngonde ka lusadisu lwa miezi kaka ko kevananga va ntoto, kansi e ngonde yisadisanga mpe mu sikidisa e nsungi, ekolo ntoto uzungulukang’e ntangwa. Enzunguluka yayi yamfunu mpe mu simba e zingu ova ntoto.

11. E ngambwila a ntoto nkia mpila yavangilwa mu kala se fukwa kia lutaninu?

¹¹ O nkum’a Yave wa sema umonekanga muna mawonso kavanga ova ntoto. Se badiki e ngambwila yina nze ntanini kikilu. E ntangwa ivaikisanga nsemo miambote ye miambi. Vava milwakanga va ntandu a ngambwila e nsemo miambi mikitulanga e tembwa se fukwa kikakilang’e mbangazi. E fukwa kiaki kifwasanga ulolo wa nsemo miomio miambi. Ozevo, o ntoto eto uvwidi “fukwa” kitaninanga wo!

12. E salu kia maza nkia mpila kisongelanga o nkum’a Yave wa sema?

¹² Ediadi dimosi kaka mu kuma kia ngambwil’eto, yazala ye má yamfunu ya mpila mu mpila yisadisanga e vangwa yamoyo mu lenda zinga ova ntoto. Ediak’esivi dia ngambwila i salu kia maza. Konso mvu e ntangwa ifutumunanga e wisisi mu maza ma mbu ma ntoto vioka 400.000 ma kilometa. O maza mama mekitukanga se matuti, e tembwa  kia ngambwila kiyandangesanga mo mwawonso. O maza mama mekenzwanga yo veleleswa i bosi menokanga nze mvula ye mbungezi mu zadisa e nkoko ye mbu. I wau kikilu uvovanga Kimpovi 1:7: “E nkoko miawonso mikukwilanga muna kalunga, okalunga kazadi; kuna kukukwila nkoko i kuna mivutukila.” Yave kaka olenda vanga e salu kiaki.

13. Nkia ziku kia nkum’a Mvangi tumonanga muna nti ye muna ntoto?

¹³ Vana vena moyo vena ye ziku kia nkum’a Mvangi. Tuka nti mia ndá nze sequóias-sempre-verdes misundidi e nzo za 30 ma banga (anderes) o lá ye nti miakete-kete mina muna mbu mikutuvanang’e tembwa eki tufulumwinanga, i ziku kia nkum’a Yave wa sema. O ntoto mpe wazala ye má ya moyo—ngambu, yimpiatu ye ndekwa-lekwa ya mioyo. Yawonso yisalanga kumosi mu mpil’esivi muna sadisa nungunuka kwa nti. Ikuma, o Nkand’a Nzambi uvovanga vo o ntoto uvwidi ngolo.—Etuku 4:12.

14. Efi atomo nkia nkuma ampwena fivwidi?

¹⁴ Ka lukatikisu ko vo, o Yave ‘wasemena nza muna nkum’andi.’ (Yeremiya 10:12) O nkum’a Nzambi umonekanga nkutu muna vangwa yakete kete kasema. Kasikil’owu, kele vo tutezanese e lusuki ye ezunda dia atomo dina vo i má kilutidi okeva muna vangwa yawonso, ezunda dia atomo diluta keva ke dilenda moneka mu meso meto ko. Diau adimosi mpe kele vo tukundakese atomo yalwaka mu lá nze nzo ya nda ya banga (andares) 14 kayilendi fwanana ko mu vonga ye kengele dia mungua. Kansi, e atomo yayi i nto yankuma uvaikanga vava kibukanga e bomba nuclear!

15. O Yave vava kayika bulu yayingi yafuta, nki’elongi kalonga kwa Yobi?

¹⁵ Eziku kiakaka kia nkum’a Yave wa sema i ulolo wa bulu ina ova ntoto. Muna má yayingi yikembelanga Yave  keyikanga o Nkunga 148, e tini kia 10 kiyikanga mpe “e bulu ye twelezi awonso.” Muna songa ekuma o muntu kafwete vumina Mvangi, o Yave wavovesa Yobi oma ma bulu yayingi nze nkosi, ebuluku, mpakasa, nguvu ye ngandu. Adieyi kazola kunzaisa? Avo muntu osivikanga e vangwa yayi yangolo, yansisi yilembi twelwa, nkia nsivika kafwete sivika ndiona Wabavanga?—Yobi kapu kia 38-41.

16. Adieyi disivikisi mu zak’e nuni kavanga o Yave?

¹⁶ O Nkunga 148:10 uyikanga mpe “nuni zantimuki.” Se badiki e nuni za mpila mu mpila! O Yave wavovesa Yobi vo oseteleke “ovezele mvalu yo nyendedi.” Kieleka, e nuni ndioyo una olambuka kwa meta 2,5 nanga kelendanga timuka ko kansi olenda diata 65 ma kilometa muna ola ye meta 4 za lutambi! (Yobi 39:13, 18) Kuna diak’e sambu, e albatroz nuni izingilanga ku ndambu a mbu, o mave mandi ma tezo kia meta 3. Olenda timuka ola zayingi lembi sasumuna mave mandi. Nswaswani ye ndioyo, e beija-flor i nuni yisundidi keva mu nza una ye centímetros 5 mu lambuka. Muna segundo mosi olenda sasumuna mave mandi nkumbu 80! Beija-flores, okezimanga nze etadi diantalu, olenda ningama ye vutuka manima kun’ezulu nze helicóptero.

17. E baleia-azul aweyi kena o vonga? Nkia mfoko tulenda lwaka muna badikanga e bulu kavanga o Yave?

¹⁷ Nkunga 148:7 uvovanga vo kana nkutu “[mbizi za mbu, NW]” zikembelelanga Yave. Badika e baleia-azul oyikilwanga vo i mbizi isundidi onene omu nza. E “mbizi” ndioyo wa mbu olenda vioka 30 ma meta mu lambuka. E zitu diandi dilenda tezaniswa ye zitu dia nzamba 30. O lubini lwandi lufwananene ye zitu dia nzamba mosi. O ntim’andi ufwananene vonga ye kalu. Muna miniti mosi nkumbu 9 usalanga—nswaswani ye ntima a beija-flor usalanga nkumbu 1.200 muna miniti mosi. E mwanzi mosi wa baleia wanene kikilu una vo mwan’akete olenda mo kota. Dialudi vo, o ntim’eto ukutufilanga mu yika e mvovo mia Nkunga  vo: “Awonso befulumuna bakembela Yave.”—Nkunga 150:6.

18, 19. E má yamoyo kavang’o Yave ova ntoto nkia mpila nswaswani ina, o nsema adieyi ukutulonganga mu kuma kia kimfumu kiandi?

¹⁸ Adieyi dikutulonganga mpila Yave kesadilanga nkum’andi wa sema? E vangwa ya mpila mu mpila ikutusivikisanga. O ntozi a nkunga wavova: “E Yave, kuna kwa ulolo wa mavangu maku: . . . E nza yazala yo vwa kwaku.” (Nkunga 104:24) Dialudi! Ana belongokanga má yamoyo basengomwene kala vo nanga vioka mazunda ye mazunda ma má yamoyo ina ova ntoto; kansi akaka beyikanga vo vena ye mazunda 10 dia mazunda, mazunda 30 ma mazunda yovo vioka nkutu. Ezak’e ntangwa, o nkwa umbangu nanga e ngindu zandi za soka e lekwa zilenda suka. Nswaswani yo yau, e ngindu za Yave—nkum’andi wa soka yo vanga lekwa ya mpila mu mpila yampa—ke zisukanga ko.

¹⁹ E mpil’a Yave kesadilanga nkum’andi wa sema yikutulonganga diambu mu kuma kia kimfumu kiandi. O mvovo wau “Mvangi” uswaswanesanga Yave ye konso lekwa kina ova nza, muna vo yawonso “lekwa yavangwa.” Kana nkutu i Mwan’amosi wa Yave ona wakala se “mbuta mbangu”  muna nsema, keyikilwanga ko muna Nkand’a Nzambi vo Mvangi ngatu vo Mvangi wa nkw’andi. (Ngana 8:30; Matai 19:4) Kansi, yandi i “mwan’antete muna nsema wawonso.” (Kolosai 1:15) E fulu kia Yave wa Mvangi kikumfwanisanga mu sadila o nkuma usundidi wa kimfumu muna nza yawonso.—Roma 1:20; Lusengomono 4:11.

20. O Yave nkia mpila kavundila vava kafokala e salu kiandi kia sema ova ntoto?

²⁰ Nga Yave wayambula sadila o nkum’andi wa sema? I wau tutanganga muna Nkand’a Nzambi vo o Yave vava kafokola e salu kiandi kia sema muna lumbu kia sambanu “ovundidi e lumbu kiansambwadi muna salu kiandi kiawonso kina kasadidi.” (Etuku 2:2) O Paulu wa ntumwa wavova vo e “lumbu” kiaki kia nsambwadi mazunda ma mvu, kadi kiakalang’aka yamu lumbu yandi. (Ayibere 4:3-6) Kansi, ‘ovunda’ kwaku nga kusonganga vo o Yave wayambula o sala? Ve, o Yave keyambulanga sala ko. (Nkunga 92:4; Yoane 5:17) Ozevo, ovunda kwandi disongele vo wafokola e salu kiandi kia sema lekwa ova ntoto. Kansi, e salu ya lungisa makani mandi yakinu, ke yafokoka ko. E salu yakaka nze i vumunwina asoneki a Sono Yavelela, kumosi mpe ye “nsema vangwa kiampa,” kina kiyikwa muna Kapu kia 19.—2 Korinto 5:17.

21. O nkum’a Yave wa sema adieyi uvanga kwa wantu akwikizi yakwele mvu?

²¹ Vava kifokoka e lumbu kia vundu kia Yave ofwana vova nze una kavova kuna mfoko a lumbu sambanu ya salu yandi yawonso ova ntoto vo “yambote kikilu.” (Etuku 1:31) Kuna nima mama mawonso e mpila kesadila o nkum’andi wa sema ulembi suka ke yizayakene ko. Kana vo i wau, tulenda kala ye ziku vo tukwamanan’o sivika e mpila o Yave kesadila o nkum’andi a sema. Mayingi tulongoka mu kuma kia Yave muna nsem’andi yakwele mvu. (Kimpovi 3:11) Kele vo tulongokele mayingi mu kuma kiandi, o vumi weto muna yandi usikila—ye tutoma finama Mvangi eto Anene.