1, 2. Le dyuba dilombolanga namani bukomo bwa Yehova bwa kupanga?

 LELO kodi mote mudilo bufuku mu kitatyi kya mashika? Padi waolwele makasa obe ku lubimbi lwa mudilo pa bula bufwaninwe mwanda wa kota. Shi wafwenene kubwipi mpata, mudilo wakunanine bininge. Kadi shi wasonsolokele’ko mpata, kaluvula kapukumine waivwana mashika.

² Kudi “mudilo” umo ukabijanga lukoba lwetu difuku ne difuku. Uno “mudilo” utemanga ku kintu kya makilometele midiyo 150! a Bine, dyuba didi na bukomo’po kashā podikukabija tamba momwa mūlu! Inoko, umbuo wa ntanda umwenanga ku ino nkelwa ya kyanga itulumukwa idi kulampe uno muswelo. Shi dyuba difwene bininge ku ntanda, mema asa kūma; kadi shi disonsoloke’ko bininge, asa kwikwata maimakasa. Shi dyuba dyadi kubwipi bininge na ntanda, nansha kulampe bininge, byadi bya kukoma kushikata’po. Kitōkeji kya dyuba kikwashanga būmi bwa pano panshi, kadi i kiyampe, kifike’po, ne kisangaja.—Musapudi 11:7.

3. Le dyuba dilombola bubinebine’ka bwa kamweno?

³ Nansha nankyo, bantu bavule kebamwenepo amba dyuba didi na mvubu nansha byodibakwashanga mu būmi. Mu uno muswelo, i bakomenwe kwivwanija byobya bitufundija dyuba. Bible unena padi Yehova amba: “Walongele kitōkeji ne dyuba.” (Ñimbo ya Mitōto 74:16) Bine, dyuba dilēmekejanga Yehova, “Mulongi wa diulu ne ntanda.” (Ñimbo ya Mitōto 19:1; 146:6) Dyuba i kintu’tu kimo kya mu bintu bivule bya  mūlu bitufundija mubaile bukomo bwa Yehova bwa kupanga. Tubandaulei bidi bintu bimo na katentekeji ne kwisambila pa ntanda ne bintu byūmi bidi’mo.

4, 5. Le dyuba didi na bukomo’ka ne i dikatampe namani, ino didi namani shi twididingakanye na ñenyenye mikwabo?

⁴ Monka moyukile kala, dyuba i luñenyenye. Dimwekanga bu dikatampe kupita ñenyenye yomonanga bufuku, mwanda adyo didi netu kubwipi. Le didi na bukomo’ka? Adyo dine, didi na kyanga kya maseleshuse 15 000 000. Shi ku dyuba usele’ko kakipindi kadi bukatampe na mutwe wa lupengele ne kwikatūla pano panshi, kubwanyapo kwikemana ku makilometele 140 wikale mūmi! Mu sekonde ne sekonde, dyuba ditumanga bukomo budi pamo bwa kuladika kwa tutwa na tutwa twa midiyo twa mabombe a nyukilia.

⁵ Dyuba i dibaile ntanda misunsa 1 300 000 ne kupita. Le dyuba lo luñenyenye lukatampe kupita yonso? Aa, befundi ba bintu bya mūlu beditelanga bu luñenyenye lutyetye bininge lwa mikejima ya kimandyano. Mutumibwa Polo wāsonekele amba  ‘luñenyenye i lwishile na luñenyenye lukwabo ku ntumbo’ (1 Bene Kodinda 15:41) Kādipo uyukile mwikadile bino binenwa bya ku bukomo bwa mushipiditu bu bya bine. Kudi luñenyenye lukatampe, shi belutūle pa kifuko padi dyuba, ntanda yetu ibwanya kutwela’mo. Luñenyenye lukwabo lukatampe shi belutūle padi dyuba, lukafika ne kudi Saturne—nansha uno umbuo byoudi kulampe bininge na ntanda, bilomba kulonga myaka iná pa kusaka amviyo afike’ko, amviyo wendanga lubilo misunsa 40 kupita disashi dya buta!

6. Le Bible ulombola namani amba ñenyenye i mingi kupita mwiimwena muntu?

⁶ Kutentekela pa bukata bwa ñenyenye, kudi kintu kikwabo kilenga moyo: i bungi bwa ñenyenye. Na bu bine, Bible unena’mba ñenyenye i mingi kutabuka, mikomo kubala pamo bwa “musenga wa dijiba” (Yelemia 33:22) Kino kilombola amba  kudi ñenyenye mingi kupita yoya yotumonanga na meso bitupu. Ne kadi, shi mulembi wa Bible, kimfwa Yelemia, wātadile mūlu bufuku ne kutompa kubala ñenyenye yaādi umwene, kādipo ubwanya kubala kupita pa ñenyenye 3 000, mwanda buno bo bungi bwa ñenyenye ibwanya kumona muntu na meso bitupu bufuku shi kūlu kutōka. Buno bungi bubwanya kudingakanibwa’tu na bungi bwa musenga udi mu kikasala. Na bubine, bungi bwa ñenyenye buleta’tu ne lunjingwe, pamo bwa musenga wa kalunga ka mema. b Le i ani ubwanya kwiibala?

7. Le i muswelo’ka obwanya kushintulula kibalwa kya ñenyenye idi mu Mukambakamba wetu nansha kibalwa kya bisansa bya ñenyenye bidi mūlu?

⁷ Isaya 40:26 ulondolola amba, “Tululai meso enu mūlu mumone. Le i ani wapangile bino bintu? I Yewa utambija bibumbo byabyo mwendele bungi; wibita abyo byonso pa dijina”. Ñimbo ya Mitōto 147:4 unena’mba: “Ubalanga bungi bwa ñenyenye; wiita yonso pa majina.” Le “ñenyenye” i inga le? Kino ke kipangujopo kipēla. Befundi ba bintu bya mūlu bafwatakenye amba kudi ñenyenye midiyala 100 ne kupita mu kyetu kisansa kya ñenyenye kimo’tu kitwa bu Mukambakamba. c Bamo banenanga’mba kukidi ñenyenye mikwabo mivule kutabuka kino kibalwa. Inoko, Mukambakamba wetu i umo’tu mu bisansa bya ñenyenye bivulevule, kadi mivule mine idi na ñenyenye mingi kupita wetu. Le kudi bisansa bya ñenyenye binga? Befundi bamo ba bintu bya mūlu balañanga’mba kudi midiyala tutwa na tutwa ya bisansa bya ñenyenye, pakwabo ne kupita. Nanshi, kufika ne dyalelo i kutupu muntu ukokeja kuyuka bungi bwa bisansa bya ñenyenye, le bungi bwa midiyala ya ñenyenye  idi’mo papo ke pepi? Ino Yehova aye uyukile bungi bwayo. Ne kadi, i mwinike luñenyenye lonso dijina!

8. (a) Le ubwanya kushintulula namani bukata bwa Mukambakamba? (b) Le Yehova uludikanga kujokoloka kwa bintu bya mūlu kupityila ku bika?

⁸ Bine, shi tulangulukile pa mubaile bisansa bya ñenyenye, kwakamwa kwetu kukatama. Bantu bafwatakanyanga amba Mukambakamba udi na bula bwa myaka ya kitōkeji 100 000. Fwatakanya bidi lubilo lubwanya kwenda kitōkeji mu sekonde ne sekonde mu makilometele 300 000. Kikalonga myaka 100 000 pa kusaka kityibuluke kisansa kyetu kya ñenyenye! Kadi bisansa bimo bya ñenyenye i bikatampe kupita kyetu. Bible unena amba Yehova “ubādile madiulu” enka na motubādilanga pema. (Ñimbo ya Mitōto 104:2) Kadi i aye uludikanga kujokoloka kwa bino bipangwa. Kushilwila ku kaluvumbi katyetyetyetye kutūla ne ku kisansa kya ñenyenye kikatampe mpata, kintu ne kintu kijokolokanga mungya bijila bya kipangila bitūdile’ko Leza. (Yoba 38:31-33) O mwanda, befundi ba sianse i badingakanye kujokoloka kwa bintu bya mūlu pamo bwa luja luteakanibwe biyampe! Penepa, langulukila pa Mwine wāpangile bino bintu. Le kwakaminwepo uno Leza udi na bukomo bwa kupanga namino?

9, 10. Le bukomo bwa Yehova i bumweke namani mu kifuko kidi’po ntanda mu imbuo ijokoloka ku dyuba, mu umbuo wa Yupita, ntanda ne kweji?

⁹ Bukomo bwa Yehova bwa kupanga i bumweke mu njibo yetu, ke ntanda kadi. Wātūdile ino ntanda na bunwa mu lwelele. Befundi bamo ba sianse betabije amba mu bisansa bivule bya ñenyenye kemubwanyapo kushikatwa pamo bwa umbuo wetu. Kipindi kikatampe kya Mukambakamba wetu kekipangilwepo mwanda wa kwikalwa. Pa bukata bwao i payule ñenyenye bā. Kitōkeji i kipite’byo kipimo, kadi ñenyenye ikumanga kitatyi ne kitatyi. Kufula kufula kwa kisansa kya ñenyenye kekudipo  bintu bibwanya kukwasha ku būmi. Kifuko kidi’po ntanda mu imbuo ijokoloka ku dyuba i kifwaninwe.

¹⁰ Ntanda imwenanga ku buno bula kadi ne ku kintu kikatampe kiikinga—ke umbuo wa Yupita kadi. Umbuo wa Yupita i mubaile ntanda misunsa 1 000, kadi udi na bukomo bukatampe pa ntanda. Kino kilengejanga bika? Ukokanga nansha kupalula kintu kyonso kipita mu lwelele. Befundi ba sianse banenanga amba shi umbuo wa Yupita kewadi’kopo, longa mvula wa mano makatampe wadi wa kunoka bininge pano pa ntanda misunsa 10 000 kupita mwanokelanga’mu. Ntanda yetu imwenanga ku satelite imo mikatampe idi nayo kubwipi—ke kweji kadi. Kweji i kintu kilumbuluke kadi “kimuni kya bufuku,” ino kadi ukwashanga ntanda ijokoloke biyampe. Kuno kujokoloka kulengejanga ntanda ikale na kushinta kwa bitatyi kufwaninwe—kintu kikwabo kikwasha būmi pano panshi.

11. Le luvula lujokolokele ntanda i lulongwe namani mwanda wa kwitukinga pamo bwa ngabo?

¹¹ Bukomo bwa Yehova bwa kupanga i bumweke mu kintu kyonso kidi pano pa ntanda. Tala bidi luvula lujokolokele ntanda, lukwashanga pamo bwa ngabo ikinga. Dyuba ditumanga mikejima ikwasha mu būmi ne ipayañana. Shi ino mikejima ipayañana ibakupila pangala pa luvula lwa ntanda, yalamunanga oksijene ke ozone. Kupwa ozone yakoka ino mikejima. Na bubine, umbuo wetu i mulongwe na bintu bya kwiukinga!

12. Le kushinta kwa mema na luvula kulombola namani bukomo bwa Yehova bwa kupanga?

¹² Kino i kintu’tu kimo kilonga luvula lwetu, kwityanga kukutakane kwa kipuinga kufwaninwe mwanda wa kukwasha bipangwa byūmi bidi mu ntanda nansha byobya bidi kubwipi. Mu bintu bya kutendelwa bya luvula mudi ne kushinta kwa mema. Mwaka ne mwaka, dyuba dikandijanga kipuinga kya mema mu makilometele 400 000 ne kupita atamba pa majiba. Mema alamukanga ke makumbi, mene aselwanga na luvula kulampe bininge. Ano mema masāswe kadi matōkejibwe, anokanga bu mvula, bu mashika mekwate, bu maimakasa, ne kulupula monka mema. Bidi’tu enka na munenene’byo Musapudi 1:7 amba:  “Tuminonga tonso tukukilanga mu dijiba, ino dijiba kuyula mpika. Pa kifuko pakukilanga tuminonga, tujokelanga’po kukuka monka.” Enka Yehova kete ye ubwanya kulonga bino byonso.

13. I bukamoni’ka bumweka mu mityi ne mu biloba bulombola’mba Umpangi udi na bukomo?

¹³ Konso kotumona būmi, tumonanga’ko bukamoni bwa bukomo bwa Umpangi. Kushilwila ku mutyi mulampe bininge kupita njibo ya maetaje 30 kutūla ne ku kamutyi katyetyetyetye kamweka enka ku mikoloshikope kalela pa mema ne kuleta oksijene, bukomo bwa Yehova bwa kupanga i bumweke. Mu biloba i muyule bintu byūmi—byolo, minyambo ne mikolobe, byonso bingilanga pamo mu muswelo mukutakane ukwasha mityi itame. Nanshi i kyendele’mo Bible atele biloba nansha nshi amba idi na bukomo bukatampe.—Ngalwilo 4:12, kunshi kwa dyani.

14. Le i bukomo’ka bwa kutendelwa budi enka ne mu kaatome katyutyutyutyu?

¹⁴ Pa kubulwa kulanga nansha kutatana, Yehova ye “walongele ntanda na bukomo bwandi.” (Yelemia 10:12) Bukomo bwa Leza i bumweke enka ne mu bipangwa bityetyetyetye. Kimfwa, maatome mudiyo adi bukila ne bukila keapityilepo bukata bwa lunywene lwa muntu. Nansha shi atome umo wadi wa kulepejibwa kufika ne pa njibo ya maetaje 14, kibwa kyayo kyadi kya kwikala pamo bwa dituntudi dya mwepo didi pa etaje ya busamba bubidi. Inoko, kano kakibwa katyutyutyutyu i nsulo ya bukomo bwa kutendelwa butambanga ku kuladika kwa bombe ya nyukilia!

15. Pa kwisambila pa banyema palapala ba ntanda, le Yehova wāfundije Yoba bika?

¹⁵ Bukamoni bukwabo bulombola bukomo bwa Yehova bwa kupanga budi mu banyema ba pano panshi. Ñimbo ya Mitōto 148 utela bintu bivule bitumbija Yehova, kimfwa vese 10 unena’mba, “banwe banyema ba ntanda ne banwe banyema bonso ba nja.” Pa kulombola mwanda waka bantu bafwaninwe kwakamwa Umpangi, Yehova wāsapwidile Yoba myanda ya banyema pamo bwa ntambo, ngolo, ñombe wa ntanda, kyovwe, ne ñwena. Le mwanda waka? Shi muntu watyina bino bipangwa  bikomokomo, bilenga moyo, kadi kebimunwapo, le Umpangi wabyo papo ke pepi?—Yoba, shapita 38-41.

16. Le i bika byakutulumuna pa mwanda wa toni tupangile Yehova?

¹⁶ Ñimbo ya Mitōto 148:10 nandi utela “byoni bya mapapa.” Langulukila’tu bidi pa misaka palapala! Yehova wāsapwidile Yoba amba dikolongo “disepanga kabalwe ne utentamine’po mwine.” Bine, kino kyoni kya mikonzo milampe ifika ne ku bula bwa mametele abidi ne kipindi, nansha byokekibwanyapo kutumbuka, ino kibwanya kunyema makilometele 65 mu nsá imo, ditabula dyakyo dimo i mametele 4,5! (Yoba 39:13, 18) Ku mutamba mukwabo, kyombela-mbata kipityijanga būmi bwakyo bonso mu lwelele pa majiba. Kino kyoni kidi pamo bwa amviyo wa kipangila, kidi na mapapwa a mametele 3. Kibwanya kulelemba mūlu pakubulwa kwipapa mu mansá mavule. Inoko i kishile na kasoji, koni katyutyutyutyu mu toni twa pano panshi, kadi na bula bwa masantimetele 5. Kabwanya kwipapa misunsa 80 mu sekonde imo! Kasoji, kadi na mapapa eñenya, kabwanya kwimana pamo mūlu bwa elikoptele, kadi kabwanya’nka ne kujoka kinyuma.

17. Le balene wa bulé i mukata namani, ne tukafula ku kunena bika shi tubandile banyema bapangile Yehova?

¹⁷ Ñimbo ya Mitōto 148:7 unena amba enka ne “bipangwa bikatakata bya lui” bitendelanga Yehova. Langulukila pa yewa obalañanga divule bu nyema mukatampe wa mu uno wetu umbuo, balene wa bulé. Uno nyama ukailanga mu “mema . . . malamala,” ufikanga ne pa bula bwa mametele 30 nansha kupita’po. Ubwanya kulēma pamo bwa banzovu bakulu 30. Ludimi lwandi’tu kete ludi na bulēmi bwa nzovu umo. Mukunka wandi i mukata pamo bwa kotoka katyetye. Mukunka wandi utwanga misunsa 9 kete mu munite umo—mwishile kulampe na mukunka wa kasoji, ubwanya kutwa misunsa 1 200 mu munite umo. Balene wa bulé udi na mujilo mukatampe bininge mubwanya’nka ne kutwela mwana. Bine, mityima yetu itutonona tunene binenwa pamo bwa byobya bidi ku mfulo kwa mukanda wa Ñimbo ya Mitōto binena’mba: “Kintu kyonso kifoma kitendele Yah. Tendelai Yah!”—Ñimbo ya Mitōto 150:6.

18, 19. Le bintu byūmi bipangile Yehova pano panshi i bingi namani, ne bupangi bwitufundijanga bika pa lupusa lwandi lwa kubikala?

¹⁸ Le i ñeni’ka yotuboila ku kwingidija kwingidije Yehova bukomo bwandi bwa kupanga? Bintu palapala bipangilwe bibetupe luzakalo. Mulembi umo wa Ñimbo ya Mitōto wānenene amba: “A Yehova, mingilo yobe bungi’yo’po! . . . Ntanda i miyule byobya byolongele.” (Ñimbo ya Mitōto 104:24) I bya bine! Befundi ba bintu byūmi i bajingulule amba kudi misaka ya bintu byūmi mudiyo ne kupita pano panshi; inoko mumweno i mwishile, padi kubwanya kwikala misaka midiyo ne midiyo keibadika. Sendwe ubwanya kyaba kimo ñeni yamufula pa bya kulonga. Kino i kishile na mingilo ya Yehova—bukomo bwandi bwa kushilula ne kulonga bintu bipya kadi bya miswelo palapala—kebupwangapo nansha dimo.

¹⁹ Yehova wingidijanga bukomo bwandi bwa kupanga mwanda wa kwitufundija bubikadi bwandi. Kishima “Umpangi” kishiyañanya Yehova na kintu kyonso kidi mūlu ne panshi, byonso i “bipangwa.” Enka ne Mwana mubutulwe bunka wa Yehova, wāingile bwa “bu mwingidi mukatampe” pa kupanga, ketwangapo nansha dimo mu Bible bu Umpangi nansha bu Umpangi-nandi,  mhm. (Nkindi 8:30; Mateo 19:4) Ino, aye i “umbedi wa bipangwa byonso.” (Bene Kolose 1:15) Kifuko kya Yehova kya bu Umpangi kimupanga lupusa lwa kwingidija lupusa lwandi lwa kubikala mūlu ne pano panshi.—Bene Loma 1:20; Kusokwelwa 4:11.

20. Le Yehova i mololokwe mu buluji’ka aye koku uvuija mwingilo wa bupangi wa pano panshi?

²⁰ Le Yehova kakingidijangapo bukomo bwandi bwa kupanga? Bible unena’mba Yehova pa kupwa mwingilo wandi wa kupanga mu difuku dya busamba dya bupangi, “wāanza kukōkolokwa mu difuku dya busamba-bubidi ku mwingilo wandi onso waādi wingila.” (Ngalwilo 2:2) Mutumibwa Polo wālombwele amba dino “difuku” dya busamba-bubidi i dya myaka tununu ne tununu, mwanda dyādi dikyendelela mu kyabo kitatyi. (Bahebelu 4:3-6) Ino le kishima “kukōkolokwa” kishintulula amba Yehova kakingilangapo? Aa, Yehova kalekelepo kwingila. (Ñimbo ya Mitōto 92:4; Yoano 5:17) Nanshi kōlolokwa kwandi, i kuleka mingilo yandi ya bupangi bwa bintu bimweka bitala ntanda. Inoko, mwingilo wandi wa kufikidija mpango yandi ukyendelela. Mu uno mwingilo mubadilwa ne kulembwa kwa Bisonekwa Bijila. Kadi mu mwingilo wandi mubadilwa ne kubutulwa kwa “kipangwa kipya,” kine kyotukesambila’po mu Shapita 19.—2 Bene Kodinda 5:17.

21. Le bukomo bwa Yehova bwa kupanga bukekala na lupusa’ka pa bantu ba kikōkeji nyeke ne nyekeke?

²¹ Kitatyi kikafula difuku dya kukōkolokwa dya Yehova, ukanena pa mingilo yonso ya pano pa ntanda amba i “biyampe mpata,” monka mwaānenene ku mfulo kwa mafuku asamba a bupangi. (Ngalwilo 1:31) Pano ketwayukile mwakengidijija bukomo bwandi kebudi mpwilo bwa kupanga mu kine kitatyi’kya. Nansha nankyo, tukulupile amba tukendelela kusangela muswelo ukengidija Yehova bukomo bwandi bwa kupanga. Nyeke ne nyekeke, tukefunda bivule padi Yehova kupityila ku bupangi bwandi. (Musapudi 3:11) Shi twendelele kwifunda bivule padi, kwakamwa kwetu nako kukatama—kadi po pene tukafwena kudi Umpangi wetu Mukatampe.