1, 2. Mmunyi mudi dîba dileja bukole budi nabu Yehowa bua kufuka bintu?

UKATUKU muote mudilu dîba dia mashike anyi? Pamuapa uvua mua kuikala muimane ntanta bule bukumbane nawu, muolole bianza bua kumvua luya lukumbane. Bu wewe mutambe kusemena kudiwu, uvua ukutonda. Kadi bu wewe musemene kule nawu bikole, mashika avua mua kukutonda utuadija kuzakala.

² Kudi tshintu tshidi bu mudilu tshitu tshitusanguluja mu munya. Tshintu atshi tshidi tshitemena mu ntanta wa kilometre mitue ku miliyo 150. * Nanku dîba didi ne bua kuikala ne bukole bupite bungi bua tuetu kufika ku diumvua luya luadi ntanta bule nunku. Pabu buloba butu bunyungulukila ku tshikutu tshia kapia ka dikema etshi mu ntanta wa bule bukumbane. Bu buobu pabuipi menemene ne dîba, mâyi onso adipu avua mua kuuma; kadi bu buobu nadi kule menemene, mâyi au onso avua akuatakana. Bu buloba bupite kuikala kule anyi pabuipi ne dîba, kakuvua tshintu tshivua mua kushalapu ne muoyo to. Pa kumbusha dilama muoyo wa bionso bidi pa buloba, munya anyi butoke bua dîba mbukezuke, bukumbane, kabidi buikale busankisha.​—Muambi 11:7.

3. Mbualu kayi bua mushinga budi dîba ditulongesha?

³ Kadi bantu ba bungi kabatu bangata dîba ne mushinga to, nansha mudidi dibambuluisha bua kuikala ne muoyo. Nunku, kabena bumvua dilongesha didi dîba mua kutupetesha to. Bible udi wamba bua Yehowa ne: “Wewe wakajadika bia mu diulu bidi bikenka ne diba kabidi.” (Musambu 74:16) Bulelela, dîba didi dipetesha Yehowa “wakafuka diulu ne buloba” butumbi. (Musambu 19:1; 146:6) Dîba ndimue dia ku mabulungu bungi kabuyi kubala adi atulongesha mudi Yehowa ne bukole bupite bungi  bua kufuka nabu bintu. Tukonkononayi mpindieu amue a kudiwu bimpe menemene, pashishe tuakule bua buloba ne bintu bidipu ne muoyo.

4, 5. Dîba didi ne bukole kayi ne bunene kayi? Didi munyi patudi tudifuanyikija ne mitoto mikuabu?

⁴ Anu muudi mua kuikala mumanye, dîba mmutoto. Didi dimueneka bu dinene dipite mitoto mikuabu bualu diodi didi pabuipi ne buloba. Bukole bua mudilu wa dîba budi mushindu kayi? Munkatshinkatshi muadi mudi kapia kadi ne bukole bua degre mitue ku miliyo 15 bilondeshile tshipimu tshia Celsius. Bobu bateke kapese ka dîba ka munkatshi muadi ka bunene bua mutu wa mpengele pa buloba, kuena mua kuimana nansha ntanta wa kilometre 140 naku wewe kushala ne muoyo to! Ku sekonde yonso, dîba didi dipatula kapia ka muomumue ne ka miliyo nkama ne nkama ya bombe padiyi itayika.

⁵ Bua bunene budi dîba, buloba buetu ebu budi mua kubuelamu misangu mipite pa 1300000. Tuambe ne: dîba ke umue wa ku mitoto idi mipite bunene anyi? Tòo. Bamanyi ba malu a mabulungu batu badibikila ne: nkamue ka ku tumitoto tukese tua mubidi  wa manyimanyi. Mupostolo Paulo wakafunda ne: “Mitoto mmishilangane ku butumbi buayi.” (1 Kolinto 15:41) Paulo kavua nansha mumanye bulelela bua mêyi avuaye mufunde ku bukole bua nyuma aa to. Kudi mutoto mukuabu munene bikole wa bobu bawuteke muaba udi dîba, mufuane kudia ne muaba udi buloba. Kudi mukuabu pawu wa mpolondo wa bobu bawuteke muaba udi dîba, ufika too ne muaba udi dibulungu dia Saturne nansha mudidi ntanta mule ne buloba; bualu bua kufika muaba udidi, tshiamu tshivuabu batume muulu tshiakenza bidimu binayi mu njila, tshikale ne lubilu lupite lua dizaji misangu mipite pa 40!

6. Umvuija mudi Bible uleja mudi mitoto mipite bungi muntu kayi mua kuyibala.

⁶ Pa kumbusha bunene bua mitoto, tshidi tshitamba kabidi kukemesha mbungi buayi. Bible udi uleja ne: mitoto idi bungi kabuyi kubala, anu bu ‘nsenga ya ku mâyi manene.’ (Yelemiya 33:22) Bilondeshile mvese eu, tudi tumvua ne: kudi mitoto mikuabu  ya bungi itudi katuyi mua kumona ne mêsu patupu to. Ke bualu kayi, bu Yelemiya uvua mufunde mukanda eu mutete kubala mitoto ivuaye umona butuku, uvua mua kubala anu mitoto binunu bisatu patupu anyi ne pamutu, bualu bungi ebu ke budi muntu mua kubala ne mêsu kayi ne biamu kampanda. Bungi ebu budi mua kufuanangana anu ne bungi bua lusenga dianza dimue tshianana. Bushuwa, bungi budi mitoto budi butshiokesha; idi anu bu nsenga ya ku mâyi manene. * Nnganyi udi mua kuyibala buonso buayi?

7. a) Tshikata tshia mitoto tshidi buloba buetu bunyungulukila tshidi ne mitoto mitue ku inga? Tudi mua kuamba tshinyi bua bungi ebu? b) Bua tshinyi mbikolele bamanyi ba mabulungu bua kumanya bungi bua bikata bia mitoto? Abi bidi bitulongesha tshinyi bua Yehowa?

⁷ Yeshaya 40:26 udi wandamuna ne: ‘Bandishayi mêsu enu kulu, numone bienu! Wakafuka bintu ebi nnganyi? Nyeye udi upatula misumba yabi, ubala bungi buabi, ne udi ubibikila buonso buabi mêna abi.’ Musambu wa 147:4 udi wamba ne: “Udi ujadika bungi bua mitoto.” Kadi ‘mitoto idi bungi’ munyi? Elu ki ndukonko lua bilele to. Bamanyi ba malu a mabulungu badi batshinka ne: mu tshikata tshia mitoto mudi buloba buetu bunyungulukila nkayamu mudi mitoto mipite pa miliyare lukama. * Kadi tshikata tshia mitoto etshi tshidi anu tshimue tshia ku bikata bia mitoto bia bungi, ne bivule bia kudibi bidi mene ne mitoto mipitshidile bungi. Bikata bia mitoto bitu binga? Bamue ba ku bamanyi abu badi bela meji ne: mbitue ku miliyare 50. Bakuabu pabu ne: mbitue pamuapa ku miliyare 125. Mbiumvuike ne: muntu kena ne bukole bua kujadika bungi bua bikata bia mitoto to, nanku kena mua kumanya bungi bujalame bua miliyare ya mitoto yonso idi munda muabi nansha. Kadi Yehowa yeye mmumanye bungi buayi. Kabidi, mmuinyike mutoto wonso dîna diawu.

8. a) Umvuija bunene bua tshikata tshia mitoto tshidi buloba bunyungulukila. b) Yehowa mmuteke bia mu diulu bienda binyunguluka mu bulongame ku diambuluisha dia tshinyi?

 ⁸ Patudi tumona bunene budi bikata bia mitoto, tudi tufika ku ditshina Nzambi bikole. Butoke butu buya ntanta wa kilometre 300000 ku sekonde yonso. Mpindieu, anji elabi meji, mu lubilu alu, butoke budi mua kuenza bidimu 100000 bua kumbuka ku ditengu dimue dia tshitaka tshia mitoto mudi buloba bunyungulukila bua kutua ku dikuabu! Kudi bikata bikuabu bia mitoto bidi binene bikole bipite tshikata tshitudi. Bible udi wamba ne: Yehowa udi “uvungulula” bia mu diulu binenanenayi ebi anu bu tshilamba. (Musambu 104:2) Mmubiteke kabidi bua bikale bienda mu bulongame. Kubangila anu ku tupuishipuishi tutambe bukese tua pankatshi pa mitoto too ne ku bikata binenanenayi bia mitoto, bintu bionso bidi bienda binyunguluka bilondeshile mikenji idi Nzambi mubielele. (Yobo 38:31-33) Ke bua tshinyi bamanyi mbafuanyikije luendu lua bia mu diulu mu bulongame ne mutu bantu batua dikasa dia maja mu bulongame. Mpindieu, elaku meji bua Muntu udi mufuke bintu ebi. Kabienaku bikusaka bua kutshina Nzambi udi ne bukole bua dikema bua nunku bua kufuka nabu bintu anyi?

9, 10. Mmunyi mudi bukole bua Yehowa bumuenekela ku mushindu udiye mujadike dîba ne buloba, ne dibulungu dia Jipitere, ne ngondo?

⁹ Bukole bua Yehowa bua kufuka bintu budi bumuenekela ku buloba butudi basombele. Mmubujadike muaba muimpe mu tshibuashibuashi tshialabale etshi ne meji onso. Bamue bena meji badi bamba ne: bikata bikuabu bivule bia mitoto kabivua mua kutulama ne muoyo bu buloba buetu buikale munda muabi to. Miaba ya bungi ya mu tshietu tshikata tshia mitoto ki mmilongolola bua bia pa buloba kusombamu to. Munkatshi menemene mua tshikata etshi mmufimpakane ne mitoto. Mudi kapia kakole, ne mitoto itu itamba kututakanamu. Ku mielelu ya tshikata etshi kakuena bintu bidi bikengedibua bua kutuambuluisha bua kuikala ne muoyo to. Dîba ne buloba budi bunyungulukilaku mbijadika bimpe bitambe pankatshi pa munkatshi menemene mua tshikata etshi ne ku mielelu yatshi.

¹⁰ Batu kabidi bambuluisha buloba kudi dibulungu dikuabu dia  mpolondo dia Jipitere didi nabu ntanta mule. Dibulungu edi ndipite buloba ku bunene misangu mipite pa tshinunu, ne didi ne bukole bua dikema bua kukoka bintu. Ke bualu kayi ditu dikoka anyi dipembula bintu bitu bitambakana mulu. Bamanyi badi batshinka ne: bu kabuyi bua dibulungu dia Jipitere edi, nunku bintu binene bia bungi bia mulu bivua mua kuikala bikuluka pa buloba misangu mipite pa 10000 kupita mudibi bikuluka mpindieu. Ngondo udi pende dibulungu dia wadi mushindu didi pabuipi ne buloba didi dibuambuluisha. Pa kumusha mudi ngondo muimpe ne muikale tshitubu babikila bu muendu udi utokesha butuku, udi pende ulama buloba bua buikale anu busendame. Disendama dia buloba edi didi diambuluisha mivu bua kushalayi ilondangana bimpe kayiyi ishintuluka; ebu mbualu bukuabu budi butuambuluisha bua kuikala ne muoyo pa buloba.

11. Mmunyi mudibu benze tshibuashibuashi tshidi ne lupepele bua kukubatshi buloba?

¹¹ Bukole bua Yehowa bua kufuka nabu bintu budi bumuenekela mu malu onso a mudiye mufuke buloba. Tuangate tshilejilu tshia tshitupa tshia tshibuashibuashi tshitu lupepele lunyungulukila tshidi tshibulama bu ngabu. Dîba ditu dipatula nsese mimpe ne mibi ya lufu. Padi nsese mibi eyi itua mu tshitupa tshia kulu tshia tshibuashibuashi etshi, idi ikudimuna kapepele kimpe katutu tueyela kalua kapepe ka ozone. Kapepe aka paku kadi kenza tshibungibungi tshia ozone tshidi tshimina ya bungi ya ku nsese eyi. Bulelela, buloba buetu mbuenza ne ngabu wabu muenze anu bu dikumbi.

12. Mmunyi mudi mushindu udi mâyi anyunguluka uleja bukole bua Yehowa bua kufuka nabu bintu?

¹² Tudi bakule apa anu bua bualu bumue patupu budi butangila tshibuashibuashi tshidi ne mpepele mivule idi milongolola bimpe bua kuambuluisha bintu bidi ne muoyo pa buloba. Bumue bua ku malu adi akemesha mu tshibuashibuashi etshi mmushindu udi mâyi anyungulukangana. Tshidimu tshionso, dîba ditu dibusha mâyi a mu misulu adi mua kuwuja tandere wa mâyi wa bunene bupite pa kilometre 400000 mu bule ne mu butshiama ne mu butumbuke ne mu ndondo. Mâyi au adi aya kuenza mavuba mulu atu lupepele lutambakaja eku ne eku. Mâyi aa mamana kutata ne makezula adi alua kuloka bu mvula, bu neje anyi bu mabue  a mvula bua kuwuja kabidi misulu idi pa buloba. Bidi anu bu mudi Muambi 1:7 wamba ne: ‘Misulu yonso idi ibuela mu mâyi manene, kadi mâyi manene kaena uwula tente; mu miaba yonso idi misulu ipueka, idi ipinganamu kabidi.’ Anu Yehowa nkayende ke uvua mua kujadika dinyungulukangana dia mâyi dia nunku.

13. Ntshinyi tshitudi tumuenena ku mitshi ne ku bia mu buloba tshidi tshileja mudi Mufuki ne bukole?

¹³ Tudi tumona bukole bua Yehowa bua kufuka nabu bintu muaba wonso udi tshintu tshidi ne muoyo. Kubangila anu ku mitshi minene ya nsanga idi mile mipite nzubu ya bisasa 29 too ne ku tusonsa tukese menemene tudi mu mbuu tutubu bamona anu ne biamu ne tudi tutuambuluisha ne kapepe kimpe ka kueyele, bionso ebi bidi bileja bukole bua Yehowa bua kufuka nabu bintu. Buloba buetu ebu mbuwule ne bintu bidi ne muoyo bidi biambuluishangana mu mushindu wa dikema bua mitshi kukolayi, bu mudi bishishi, buowa (anyi biowelawela) ne tuishi tukese menemene.

14. Mbukole kayi budi too ne mu tuntu tukese tudibu babikila ne: atome?

¹⁴ Bulelela, Yehowa nyeye ‘wakafuka buloba ku bukole buende.’ (Yelemiya 10:12) Bukole bua Nzambi budi bumuenekela too ne mu tuntu tutambe bukese tudiye mufuke. Tshilejilu, bobu bambakaje miliyo ya atome (tuntu tutambe bukese ku bifukibua tutu katuyi tumueneka), kayena nansha mua kufika bunene bua lusuki lua muntu to. Kadi katupa ka munkatshinkatshi mua atome umue kadi ne bukole bua dikema budi bufikishe bantu ku dienza naku bombe itu itayika ne kapia kakole.

15. Mbualu kayi buvua Yehowa mulongeshe Yobo pavuaye mumutelele nyama ya tshisuku mishilashilangane?

¹⁵ Tudi tumuena kabidi bukole bua Yehowa bua kufuka nabu bintu mu nyama mipite bungi idi pa buloba. Musambu wa 148 udi utela bintu bia bungi bidi bitumbisha Yehowa, utela kabidi mu mvese wa 10 “nyama ya mu tshisuku ne bimuna bionso.” Bua kuleja bua tshinyi muntu udi ne bua kunemeka Mufuki, dimue dituku Yehowa wakatelela Yobo nyama bu mudi ntambue, ngomba-ngole, ngombe wa tshisuku, nguvu (tshiboko), ne ngandu. Ntshinyi tshivua Yehowa musue kumumvuija? Uvua usua  kumvuija ne: bikala muntu utshina bifukibua bia bukole ebi bidi bienza buôwa ne bidi muntu kayi mua kumuna, kenaku mua kutamba kutshina Mufuki wabi anyi?​—Yobo nshapita 38-41.

16. Ntshinyi tshidi tshikukemesha paudi utangila imue nyunyi idi Yehowa mufuke?

¹⁶ Musambu 148:10 udi kabidi utela ‘nyunyi idi ipapala.’ Anji elabi meji bua mishindu ne mishindu idi nyunyi! Yehowa wakatelela Yobo nyunyi wa mfiondo udi ‘ulengulula kabalu ne muntu udi ubanda panyima paku bua kuenda.’ Bushuwa, nansha mudi nyunyi eu wa bule bua metre abidi ne tshitupa kayi mua kubuka, udi mua kunyema ntanta wa kilometre 65 mu dîba dimue, wela tshidia tshia metre anayi ne tshitupa. (Yobo 39:13, 18) Kadi mpatu wa pa mâyi utu yeye mubengele anu mulu pa mutu pa mâyi. Yeye mubalule mapuapua ende, adi bule bua metre asatu. Udi mua kulembelela mulu mapuapua mabalula munkatshi mua mêba a bungi kayi upapala. Kadi kanyunyi ka kasonji (anyi kamfib’a bibota) koku kadi bule bua santimetre itanu katu kakese ku nyunyi yonso. Kadi mua kupapala misangu mitue ku 80 mu sekonde umuepele. Tusonji tutu tuengelela bu mabue a mushinga tudi mua kupapala mulu muaba umue anu bu ndeke ya minjidinjidi; tudi mene mua kubuka tshianyimanyima.

17. Balene wa blé udi bunene kayi? Patudi tumona nyama idi Yehowa mufuke bidi ne bua kutusaka petu bua kuamba mêyi kayi?

¹⁷ Musambu wa 148:7 udi wamba ne: nansha ‘nyama minene ya mu mâyi manene’ idi itumbisha Yehowa. Elabi meji bua mushipa wa balene wa ble utubu bamba ne: mmupite nyama yonso ya panu ku bunene. ‘Nyama munene’ wa mu mbuu eu udi mua kufika bule bua metre 30 anyi kupita apu. Udi mua kuikala ne bujitu bu bua nzevu 30 mikulumpe. Ludimi luende nkayalu ludi mua kuikala ne bujitu bu bua nzevu mujima. Muoyo wende udi bunene bua kamashinyi kakese. Udi ututa anu misangu 9 patupu ku munite, mushilangane ne wa kasonji udi wowu ututa misangu mitue ku 1200 ku munite. Umue wa ku mijilu ya balene eu udi bunene bukumbane bua muana mufuane kukalabilamu. Bulelela, mioyo yetu idi itusaka petu bua kuamba mêyi a ndekelu a mu mukanda wa Misambu aa ne: ‘Bintu bionso bidi bipuyakana bitumbishe Yehowa!’​—Musambu 150:6.

18, 19. Bintu bidi Yehowa mufuke pa buloba bidi mishindu bungi kayi? Ntshinyi tshidi bufuki butulongesha bua bumfumu buende bunene?

¹⁸ Mushindu udi Yehowa ukuata mudimu ne bukole buende bua kufuka nabu bintu udi utulongesha tshinyi? Mishindu mishilashilangane ya bidiye mufuke idi itusaka bua kumutshina ne kumunemeka bikole. Mufundi mukuabu wa Misambu ya mu Bible wakakema ne: ‘Yehowa, mona mudi bungi bua mishindu ya midimu yebe! Buloba budi buwule tente ne bintu biwakufuka.’ (Musambu 104:24) Abu si mbulelela! Bamanyi ba malu a bintu bidi ne muoyo pa buloba bakadi bapetapu mishindu yabi mipite pa muliyo mujima; kadi kudi badi ne ngenyi mishilashilangane ya bungi bua mishindu yabi yonso, aba ne: mbutue ku miliyo 10, bakuabu ne: nku miliyo 30, banga pabu ne: mbupite apu. Muzodi anyi musongi wa bintu udi dikuabu mua kudimona mushikile, mupangile bikuabu bia kupatula. Kadi bukole budi nabu Yehowa bua kupatula ne kufuka bintu kabukabu bipiabipia budi bumueneka ne: kabutu buobu bushikila to.

¹⁹ Mushindu udi Yehowa wenza malu ne bukole buende bua kufuka bintu udi utuleja mudiye ne bumfumu butambe bunene. Muaku muine “Mufuki” udi utapulula Yehowa ne bintu bikuabu bionso, ni mbia mu diulu ni mbia pa buloba, bidi bikale buonso buabi “bifukibua.” Nansha Muana mulela umuepele wa Yehowa  uvua bu “muena mudimu” wende tshikondo tshia bufuki kabatu banji kumubikila mu Bible ne: mMufuki to. (Nsumuinu 8:30; Matayi 19:4) Kadi badi bamubikila ne: “Muanabute wa bifukibua bionso.” (Kolosai 1:15) Muanzu wa Yehowa wa mudiye Mufuki udi umupesha bukenji buende buine bua kuikala nkayende muena bukole budi ku mutu kua bionso mu diulu ne pa buloba.​—Lomo 1:20; Buakabuluibua 4:11.

20. Mmu ngumvuilu kayi mudi Yehowa muikishe katshia wajikija difuka dia bia pa buloba?

²⁰ Yehowa ukadiku mulekele kuenza mudimu ne bukole buende bua kufuka bintu anyi? Bible udi ujadika ne: pakajikija Yehowa kufuka mu dituku disambombo dia bufuki, ‘wakikisha dituku dia muanda mutekete ku mudimu wonso wakenzaye.’ (Genese 2:2) Mupostolo Paulo wakaleja ne: “dituku” dia muanda mutekete edi didi bule bua bidimu binunu ne binunu, bualu ditshivua anu ditungunuka too ne mu tshikondo tshiabu atshi. (Ebelu 4:3-6) Kadi ‘dikisha’ adi didiku dileja ne: Yehowa mmulekeelamu dienza mudimu anyi? Tòo. Ki mmuanji kulekela kuenza mudimu to. (Musambu 92:4; Yone 5:17) Nanku, dikisha diende didi diumvuija anu kuimanyika kuende kua mudimu wa difuka bintu bia pa buloba. Kadi mudimu wende wa kukumbaja malu avuaye mulongolole utshidi wowu anu mutungunuke. Mudimu eu udi utangila kabidi difundisha dia Bible; utangila too ne diledibua dia “tshifukibua tshipiatshipia” tshituakuila mu nshapita wa 19.​—2 Kolinto 5:17.

21. Bukole bua Yehowa bua kufuka nabu bintu nebuambuluishe bantu bakane kashidi ne tshiendelele mushindu kayi?

²¹ Anu muvua Yehowa muambe ku ndekelu kua dituku disambombo dia bufuki, pajika dituku dia dikisha diende neambe kabidi bua mudimu wende wonso udiye muenze pa buloba ne: ‘Mmuimpe be!’ (Genese 1:31) Katshia anu wajikija difuka, katuena bajadike mudiye wenza malu ne bukole buende bua kufuka bintu budi kabuyi ne ndekelu to. Kadi tumanye ne: mushindu udi Yehowa wenza malu ne bukole buende bua kufuka newikale anu utukemesha mu malu onso. Netuikale anu tulongela malu a bungi a Yehowa ku bintu bidiye mufuke kashidi ne tshiendelele. (Muambi 3:11) Patudi tuenda tulonga malu adi atangila Mufuki wetu Munene, netufike kabidi ku dimutshina bikole ne nebitusemeje pabuipi nende menemene.