1, 2. Panon a say agew so mangipapatnag na pakapanyari nen Jehova a mamalsa?

ASALIM ta lay nandangdang ed tiempoy ambetel? Nayarin idangdang moy limam diad dugarugan kaarawi ed apoy pian dugarugay kadangdang mo. No iyasingger mon maong, agmo la natepelan so petang. No onarawi ka met a maong, onketket so betel, tan mankegkeg ka.

² Wala so “apoy” a mamapapetang ed baog tayo no agew. Satan ya “apoy” so mandarlang a ngalngalin 150 milyon a kilometro so kaarawi to! * Agaylan puersa na agew ta naliknam ni so petang manlapud ontan a distansya! Ingen, say dalin so ontetelek ed satan a makapakelkelaw a thermonuclear a palbaan diad dugarugan distansya. No asingger met a maong et onsengaw so danum na dalin; no arawrawi, onkigtel met itan ya amin. No alablabas ya arawi odino asingger et anggapo lay nabilay ed planeta tayo. Say liwawa na agew so makana ed bilay diad dalin, tan anggapoy polusyon na satan, likud ni ed pangibagan makapalikliket itan.​—Eclesiastes 11:7.

3. Say agew so paneknek na anton importantin katuaan?

³ Balet, ibabaliwala na maslak a totoo so agew, anggaman say bilay da so mandedependi ed satan. Kanian, agda natalosan so nayarin nibangat ed sikatayo na agew. Ibabaga na Biblia nipaakar ed si Jehova: “Sika intadiam so silew tan say banwa.” (Salmo 74:16) On, say agew so mangitatarok na galang ed si Jehova, ‘say Nanggawa ed tawen tan dalin.’ (Salmo 19:1; 146:6) Sakey labat itan ed saray agnabilang a pinalsa ed tawen a mangibabangat ed sikatayo nipaakar ed abalbaleg a pakapanyari nen Jehova a mamalsa. Usisaen tayo pan maong so pigara ed saraya  insan imanoen tayo so dalin tan say bilay ya ombubulaslas ditan.

4, 5. Panon kapuersa tan kabaleg so agew, balet kaunongan itan no nikompara ed arum a bitewen?

⁴ Unong a kabat mo la, say agew tayo et sakey a bitewen. Ompatnag a babaleg itan nen saray bitewen a nanenengneng tayo ed labi lapud, no ikompara ed saratan et asisingger itan. Panon kapuersa itan? Diad sentro na satan, say agew so ngalngalin 27,000,000 degrees Fahrenheit ed kapetang. No makala kayo na anggan singa kamelag na uloy dagum a kabiangan na sentro na agew tan iyakar yo dia ed dalin, siansian napuldakan kayo ed distansyan 140 kilometro manlapud satan a melmelanting a lapuan na petang! Kada segundo, say agew so mangipupugso na enerhiya a singa kakasil na kisabog na nilasus milyon iran bomba nuklear.

⁵ Say agew so abalbaleg, ya onkarga ditan so masulok a 1,300,000 a singa kabaleg na dalin. Kasin say agew so nikadkaduma ed  kabaleg a bitewen? Andi, saray astronomo so anawag ed satan bilang yellow dwarf. Insulat nen apostol Pablo a say “sakey a bitewen miduma ed sakey a bitewen dia ed gloria.” (1 Corinto 15:41) Agto amta no panon inkatua iratan ya apuyanan a salita. Wala so sakey a bitewen ya abalbaleg a no nipasen itan ed kawalaan na agew, say dalin so naromog ed dalem na satan. Say sakey nin abalbaleg a bitewen a no nipasen ed kawalaan na agew et onsaknap anggad Saturn​—anggaman satan a planeta so arawrawi ed dalin ya apat taon nin biahien na luluganan ed liwang pian makasabi ditan, a manbiahe na masulok a 40 danay ed kapeles na bala na maksil a paltog!

6. Panon ya ipapanengneng na Biblia a say bilang na saray bitewen et dakerakel unong ed punto de bista na too?

⁶ Say nagkalalo nin makapakelkelaw nen say kabaleg na bibitewen et say bilang na saratan. Diad tua, isusuheri na Biblia a  saray bitewen so agnabilang, mairap a bilangen a singa “buer na dayat.” (Jeremias 33:22) Napatnagan ed sayan balikas a wala so dakerakel nin bitewen nen say nanengneng tayo. Ontan met, no say managsulat na Biblia, a singa si Jeremias, et ninmengneng ed tawen ed labi tan sinali ton binilang iray nanengneng a bibitewen, nayarin sikatoy akabilang labat na talonlibo odino onsulok ni, ta ontan karakel labat so nanengneng na mata na too ed malinak a labi. Satan a karakel et aliling to labat lay sankaakop a buer. Balet, diad katuaan to, dakerakel so bilang na saray bitewen, singa buer ed dayat. * Siopa so makabilang ed ontan a karakel?

7. (a) Kaunongan karakel a bibitewen so lugan na Milky Way a galaksi tayo, tan kaunongan karakel itan a bilang? (b) Akin a makabaliksan a saray astronomo so makakaimanon mairap a bilangen iray galaksi, tan anto so ibabangat na saya ed sikatayo nipaakar ed pakapanyari nen Jehova a mamalsa?

⁷ Oneebat so Isaias 40:26: “Itangay yo so saray mata yo ed tagey, tan nengnengen yo no siopa so amalsa ed saraya, a sikato alaen to so saray ehersito ra ed bilang; sikato tawagen to ra ya amin ed ngaran.” Ibabaga na Salmo 147:4: “Sikato bilangen to so saray bitewen.” Kaunongay ‘bilang na saray bitewen’? Aliwan simpli itan a tepet. Kinalkula na saray astronomo a wala so masulok a 100 bilyon a bibitewen ed Milky Way a galaksi tayo labat. * Balet say galaksi tayo so sakey labat ed dakerakel a galaksi, tan dakel ed saratan so mas aseksek na bibitewen. Kaunongan karakel iray galaksi? Kinalkula na pigaran astronomo a wala so 50 bilyon. Arum so angalkula a nayarin anggad 125 bilyon ed karakel. Kanian ag-anggan nadetermina na too so bilang na saray galaksi, nisay nibaga so eksakton bilang na amin a binilyon a bibitewen a lugan na saratan. Balet, amta nen Jehova itan a bilang. Sakey ni, sikatoy angiter na ngaran ed kada bitewen!

8. (a) Panon mon ipaliwawa so kabaleg na Milky Way a galaksi? (b) Diad anton paraan a si Jehova so manguuksoy ed saray pinalsa ed tawen?

 ⁸ Lalon mankelkelaw itayo no molimolien tayo so kabaleg na saray galaksi. Akalkula a say sukat na Milky Way galaksi et ngalngalin 100,000 light-years a beltangen. Isipen pa so sinag na liwawa a manbiahe diad pirmin peles a 300,000 kilometro kada segundo. Mankaukolan itan a sinag na 100,000 a taon pian nabeltang so galaksi tayo! Tan arum a galaksi so lalon abalbaleg nen say galaksi tayo. Ibabaga na Biblia ya “inatnat” nen Jehova irayan abalbaleg a katawenan a singa labat abel. (Salmo 104:2) Sikato met so manguuksoy ed galaw na sarayan pinalsa. Manlapud sankamelantingan a dabok ed limog na bibitewen anggad sankabalegan a galaksi, amin a bengatla so onkikiwas unong ed pisikal a ley ya inletneg tan ipapakurang na Dios. (Job 38:31-33) Kanian, inyaliling na saray sientista so inkapiho na saray kiwas na saray pinalsa ed tawen ed koreograpiya na sakey a komplekadon sayaw! Isipen pa sirin so Sakey ya amalsa ed sarayan bengatla. Agmo ta pankelkelawan a say Dios so walaan na ontan lan kaabig a pakapanyari a mamalsa?

9, 10. Panon a napatnagan so pakapanyari nen Jehova ed inkiposisyon na solar system tayo, say Jupiter, say dalin, tan say bulan?

⁹ Napatnagan so pakapanyari nen Jehova a mamalsa ed ayaman tayo, say dalin. Maalwar ton impasen so dalin ed sayan maawa-awang ya uniberso. Sisiaen na pigaran sientista a dakel iran galaksi so nayarin napaneknekan a mapeligron kaliberliber ed planetan panaayaman na mabilay a singa say planeta tayo. Maslak a kabiangan na galaksi tayo a Milky Way so mapatnag ya agdenisinyon panayaman na manbibilay. Diad sentro na galaksi et aseksek na saray bitewen. Maksil so radyasyon, tan maslak lay ngalngalin pandudumboan na saray bitewen. Diad samsampot la na galaksi et daiset iray elemento a makana ed bilay. Say solar system tayo so kabkaabigan a nipasen ed ontan iran kipapasen.

¹⁰ Say dalin so nagugunggonaan ed arawi balet ta abalbaleg a managprotekta​—say planetan Jupiter. Lapud masulok a sanlibon danay ed kabaleg na Dalin, say Jupiter so mangiiter na pirmin  grabidad. Say resulta? Satan so manesepsep odino mangipapaliis ed saray bengatlan mansasweng diad liwang. Papadesiran na saray sientista a no anggapo so Jupiter, saray angkakabaleg a bengatla ya onkekena ed dalin et 10,000 a danay a nagkalalo nen say natan. Mas asingger ed ayaman, say dalin so nagugunggonaan manlapud nikaduman satellite​—say bulan. Likud ed karakpan tan sakey a “liwawa ed labi,” say bulan so mamupuger ed dalin diad agmanguman tan agnagalaw ya inkidiking. Satan ya inkidiking so mamapaligen ed dalin, nadetermina iran tiempo—​sakey nin nipanpanaon a mangunggona na bilay dia.

11. Panon a say atmospera na dalin so adesinyo pian onkanan mananalimbeng a samben?

¹¹ Say pakapanyari nen Jehova a mamalsa so napatnagan ed amin ya aspekto na desinyo na dalin. Konsideraen so atmospera, ya onkakanan samben. Say agew so mangipupugso na maabig tan makapatey iran sinag. Sano say makapatey iran sinag so onkena ed tagey ya atmospera na dalin, saratan so mamawala na ordinaryon oksehino a magmaliw ya ozone. Diad biek a dapag, say nagmaliw ya ozone layer, so manepsep ed maslak ed saratan a sinag. Bilang resulta, say planeta tayo so denisinyo a walaan na mananalimbeng a sakbong!

12. Panon a say sikulo na danum ed tagey so mangiyiilustra ed pakapanyari nen Jehova a mamalsa?

¹² Satan so sakey labat ya aspekto na atmospera tayo, a komplekadon laok na saray gas a kabkaabigan ya ontukoy a manuporta ed saray pinalsa a manaayam odino asingger ed tapew na dalin. Arum ed saray makapakelaw ed atmospera et say sikulo na danum. Kada taon say agew so mangitatagey na masulok a 400,000 a kubiko kilometro na danum manlapud dayat na dalin diad panamegley na alingasew. Saray danum so magmaliw a lurem, ya ontayak a maaw-awang diad panamegley na dagem ed tagey. Sayan danum, ya asapit tan alinisan, so ompelag bilang uran, niebe, tan yelo, a mangisuplay lamet na danum. Eksakton ontan so ibabaga na Eclesiastes 1:7: “Amin iray ilog ombatik ira ya onla ed dayat, anggan ontan say dayat sikato so agnapano; ed pasen a nanlapuan na saray ilog, diman onla ra lamet.” Si Jehova labat so makapalesa na ontan a sikulo.

13. Anto so paneknek ed pakapanyari na Manamalsa a nanengneng tayo ed saray tanaman ed dalin tan say dalin a mismo?

 ¹³ Inerman a pakanengnengan tayo na bilay, nanengneng tayo so ebidensya na pakapanyari na Manamalsa. Manlapud abalbaleg iran kakiewan a sabien day masulok a 30-grado iran bilding anggad sankamelantingan a tanaman ya ontutubo ed kadayatan tan mamapawala na dakel iran oksehino a susungapen tayo, say pakapanyari nen Jehova a mamalsa so mapatnag. Say mismon dalin so napno na mabilay iran bengatla​—bigbigis, fungi, tan saray mikrobyo, amin so mankakasakey a mankikimey ed komplekadon paraan ya ontutulong ed saray tanaman pian ombuna. Matukotukoy, sasalitaen na Biblia so dalin bilang walaan na pakapanyari.​—Genesis 4:12.

14. Anton potensyal a puersa so wala anggan ed melmelanting ya atomo?

¹⁴ Anggapoy duaruwa, si Jehova so ‘Nanggawa na dalin lapu ed pakapanyari to.’ (Jeremias 10:12) Say pakapanyari na Dios so napatnagan anggan diad sankamelantingan iran pinalsa. Singa bilang, say sakey milyon ya atomo a nanlalaktipan so ag-onkapal na singa buek na too. Tan anggano say sakey ya atomo so onlaknab anggad singa katagey na 14-grado a bilding, say nucleus to so singa labat kamelag na butil na asin a naromog ed komapiton grado. Ingen, satan a melmelanting a nucleus so panlapuan na makapataktakot a puersa diad isabog na sakey a nuclear!

15. Diad pangisingbat ed nanduruman maatap ya ayayep, anton leksion so imbangat nen Jehova ed si Job?

¹⁵ Say sakey nin mabitar a paneknek ed pakapanyari nen Jehova a mamalsa so nanengneng ed dakerakel a bilay na ayep ed dalin. Imbinsabinsa na Salmo 148 so dakerakel a bengatla a mangidadayew ed si Jehova, tan diad bersikulo 10 et angilaktip ed “saray ayayep ya atap, tan saray ayayep ya amo.” Pian ipanengneng no akin a say too so nepeg ya onkelaw ed Manamalsa, si Jehova so akisalita ya aminsan ed si Job nipaakar ed ontan iran ayayep a singa say leon, say zebra, tan say atap a baka, say Behemoth (odino, hippopotamus), tan Leviatan (mapatnag a say buwaya). Anto so punto? No say too et mankelaw no naasinggeran  to irayan mabiskeg, makapataktakot, tan agnapaamo iran pinalsa, agta lalon pankelawan to so Manamalsa ed sarayan ayayep?​—Job, kapitulo 38-41.

16. Anto so pandinayewan mo nipaakar ed pigaran manok a pinalsa nen Jehova?

¹⁶ Say Salmo 148:10 so manasalambit ed “mantektekiab a manok.” Isipen pa labat iray panduruma! Sinalambit nen Jehova ed si Job so nipaakar ed ostrich, a “ludlureyen to so kabayo tan say akakabayo ed sikato.” On, sayan 2.5 metro a katagey a manok anggaman agmakatekkiab, balet makabatik na 65 kilometro kada oras, ya onkupbang na anggad 4.5 metro! (Job 39: 13, 18) Diad biek a dapag, say albatros so maslak a manbibilay diad dagem ed tapew na dayat. Saya so natural a managsalok, saray payak na sayan manok so onnatnat na anggad 3 metro. Nayarian to so onsalok na pigaran oras ya akabuskag iray payak to. Diad pidumaan, say duara labat a pulgada ed karukey, a bee hummingbird so sankamelagan a manok ed mundo. Nayarian ton ikulipaspas iray payak to anggad 80 danay ed sakey segundo! Saray hummingbird, a mankirlap a singa ankelag iran de-payak a diamante, so makatekkiab a singa helicopter tan makatekkiab ni ingen a pasener.

17. Panon kabaleg so blue whale, tan anton konklusyon so natural labat a nadampot tayo kayari tayon molimolien iray ayayep a pinalsa nen Jehova?

¹⁷ Ibabaga na Salmo 148:7 ya anggan saray “tungol na dayat” so mangidadayew ed si Jehova. Konsideraen so sisiaen na dakel a sangkabalgan ya ayep a nambilay ed sayan planeta, say blue whale. Sayan “tungol” ed dayat et sabien toy anggad 30 metro odino onsulok ni ed karukey. Kasimbangan toy anggad 30 ya angkabaleg lan elepante. Say dila to labat et singa la kabelat na sakey ya elepante. Say puso to et singa kabaleg na kotsi. Sayan abalbaleg ya organo so omparok na 9 a danay labat kada minuto​—miduma ed puso na hummingbird, a nayarin omparok na anggad 1,200 a danay kada minuto. Say sakey ya ulat na blue whale so abalbaleg, a makapankurong so ugaw ed dalem to. Maseguron pakiwasen itayo na puso tayo a mangikelyaw ed bilin ya angisampot ed libro na Salmo: “Amin a bengatla a wala so panlinlinawa to idayew yo si Jehova.”​—Salmo 150:6.

18, 19. Panon kalaknab so panduruma na saray mabilay a bengatlan pinalsa nen Jehova diad sayan dalin, tan antoy ibabangat ed sikatayo na palsa nipaakar ed inkasoberano to?

¹⁸ Anto so naaralan tayo manlapud impangusar nen Jehova ed pakapanyari ton mamalsa? Pankelkelawan tayo so panduruma na palsa. Inkelyaw na sakey a salmista: “O Jehova, agayla so kinaraklan na saray gawam! . . . Say dalin napno na kaykayamanan mo.” (Salmo 104:24) Agaylan tua itan! Akadiskobre la iray biologo na masulok lan sakey milyon a klase na mabilay iran bengatla ed dalin; ingen, nanduruma iray opinyon nipaakar ed no kasin wala ni anggad karakel na 10 milyon, 30 milyon, odino onsulok ni a kaukolan a diskobrien. Nayarin naimano na sakey a toon managdibuho (artist) a no maminsan et walay geter na abilidad ton mannonot. Diad pidumaan, say kimey nen Jehova​—say pakapanyari ton mangimbento tan mamalsa na balo tan nanduruma iran bengatla—​so mapatnag ya andiay-geter.

¹⁹ Say pangusar nen Jehova ed pakapanyari to a mamalsa so mangibangat ed sikatayo nipaakar ed inkasoberano to. Say mismon salitan “Manamalsa” so mangiduduma ed si Jehova manlapud amin nin bengatla ed uniberso, amin na satan et “palsa.” Anggan say bogbogtong ya Anak nen Jehova, a kinmana bilang “uloen a komikimey” legan na panamalsa, so agbalot atawag diad Biblia bilang Manamalsa odino kaiban-Manamalsa. (Uliran  8:30; Mateo 19:4) Imbes, sikatoy “panguloan ed amin a pinalsa.” (Colosas 1:15) Say kipapasen nen Jehova bilang say Manamalsa so mangiiter ed sikato na kanepegan a mangipakurang na nikabiig a soberanon pakapanyari ed interon uniberso.​—Roma 1:20; Apocalipsis 4:11.

20. Diad anton pantalos a si Jehova so nampainawa nanlapu la’d impakasumpal toy mangaraldalin a pinalsa to?

²⁰ Kasin agla uusaren nen Jehova so pakapanyari to a mamalsa? Bueno, ibabaga na Biblia a sanen sinumpal nen Jehova so panamalsan kimey to diad komanem a panamalsan agew, “nampainawa ed amin a kimey to a ginawa to ed saman a komapito ya agew.” (Genesis 2:2) Impabitar nen apostol Pablo a sayan komapito ya “agew” et nilibon taon ed karukey, lapud ta nantultuloy ni itan ed panaon to. (Hebreos 4:3-6) Balet kasin say ‘painawa’ et kabaliksan ton tinmunda lan aminpinsan si Jehova a mankimey? Andi, agbalot ontutunda si Jehova ed pankikimey. (Salmo 92:4; Juan 5:17) Say impanpainawa to sirin so manutukoy labat ed impangitunda toy pisikal a panamalsan kimey to nipaakar ed dalin. Balet, say kimey to ed pangisusumpal ed saray gagala to so mantutultuloy ni. Satan a kimey so angilaktip ed panangipuyan ed Masanton Kasulatan. Say kimey to so mangilalanor ni ingen ed pamapawala ed “balon pinalsa,” a nasingbat ed Kapitulo 19.​—2 Corinto 5:17.

21. Panon a say pakapanyari nen Jehova a mamalsa so mangapekta ed matoor a totoo ed ando lan ando?

²¹ Sano manampot so agew a panagpainawa nen Jehova, nayarian ton iyabawag so amin a kimey to ed dalin bilang “maong iran tuloy,” a mipara ed samay impangiyabawag to diad sampot na komanem a panamalsan agew. (Genesis 1:31) Agni amta no panon ton agamilen so andi-geter a pakapanyari ton mamalsa kayari na satan. Diad dinanman a nagawa, maseguro itayo a mantultuloy tayon nasagyat ed pangusar nen Jehova na pakapanyari ton mamalsa. Diad ando lan ando, naaralan tayo so nagkalalo ni nipaakar ed si Jehova panamegley na palsa to. (Eclesiastes 3:11) Diad lalon pakakaaral tayo nipaakar ed sikato, lalon sikatayo so mankelaw​—tan lalon onapit itayo ed Engranden Manamalsa tayo.