Ir al contenido

Ir al índice

5 YACHAQANA

Ruwananpaj atiynin: “Diosqa ruwarqa cielota, jallpʼata”

Ruwananpaj atiynin: “Diosqa ruwarqa cielota, jallpʼata”

1, 2. ¿Imaynatá Jehovaj atiynin intita ruwasqanpi rikukun?

 ¿MAYKʼAJLLAPIS tutan chirishajtin ninaman qayllaykorqankichu? Ichá qayllaykuspaqa makiykita nina ladoman aysarispa qoñichikorqanki. Ninaman anchata qayllaykojtinchejqa ruphaykuwanchej, ancha karupi kajtinchejtaj chiriykuwanchej.

2 Inteqa nina jina yanapawanchej qʼoñisitu kanapaj. Inteqa jallpʼamanta 150 millones kilometrospi kashan. a Inteqa may ruphapuni, chayrayku kʼajaynenqa kay jallpʼakama chayamun. Jinapis jallpʼanchejqa intimanta mana ancha karupichu kashan, nitaj ancha qayllapichu. Intiman tumpa qaylla kajtenqa yakus vausipunman, tumpa karupi kajtintaj yakus chhullunkanman. Ajina kajtintaj mana kay jallpʼapi kausay kanmanchu. Inteqa kay jallpʼapi kausay kananpaj may sumaj, jallpʼanchejtataj mana chʼichichanchu, chantapis kʼanchaynenqa gustawanchej (Eclesiastés 11:7).

3. ¿Imatataj inti Jehovamanta yachachiwanchej?

3 Inti kausanapaj yanapawajtinchejpis, ashkha runasqa mana chaypi tʼukurinkuchu. Chayraykutaj ni imata intimanta yachakunkuchu. Bibliaqa Jehovamanta nin: “Qanmin [...] kʼanchaytapis intitapis rikhuricherqanki”, nispa (Salmo 74:16). Arí, inteqa Jehovata jatunchan. “Diosqa ruwarqa cielota, jallpʼata” ima (Salmo 19:1; 146:6). Inteqa cielopi mana yupay atina imasmanta ujsitulla, chaykunataqa Dios atiyninwan ruwarqa. Kunantaj chay ruwasqasninmanta wakinta qhawarina. Chantá jallpʼanchejmanta, chaypi kausay kasqanmantawan parlarisun.

Jehová rikhuricherqa “kʼanchaytapis intitapis”

“Cielota qhawariychej”

4, 5. 1) ¿May chhikantaj inti? 2) ¿Imaynataj intej kʼajaynin? 3) ¿Intichu waj estrellasmanta aswan jatun?

4 Yachanchej jina inteqa uj estrella. Jallpʼanchej intiman aswan qayllapi kasqanraykutaj tutanpi qhawanchej chay estrellasmantaqa aswan jatunman rijchʼakun. Inteqa maytapuni kʼajan, chaupinpeqa ichapis kanman 15 millones grados centígrados. Sichus uj tʼiyu chhikanta intita jallpʼaman apamusunman chayqa, mana ruphasqa wañunapaj 140 kilometrosta jina karunchakunanchej kanman. Intimanta sapa segundo llojsimun chay kʼajayqa may sinchʼipuni, 100 millones kuraj bombas ujllapi phatasqan jina.

5 Inteqa jallpʼanchejmanta 1 millón 300 mil kutismanta aswan jatun. Chanta, ¿intichu waj estrellasmanta aswan jatun? Mana. Cientificosqa ninku: “Inteqa waj estrellasmanta nisqa aswan juchʼuysitu”, nispa. Apóstol Pablo nerqa: “Uj chʼaskaj kʼanchaynenqa, waj chʼaskaspa kʼanchayninkuwan mana kikinchu”, nispa (1 Corintios 15:41). Payqa espíritu santoj yanapaynillanwan chayta qhelqarqa. Uj estrella tiyan intimanta aswan jatun. Intej lugarninman chay estrellata churasunman chayqa, jallpʼanchejtapis pʼampaykunman. Jinapis waj estrella kanraj aswan jatun. Chayta intej lugarninman churasunman chayqa, Saturno nisqa planetakama chayanman. Kay planetaqa jallpʼanchejmanta may karupi kashan. Uj coheteqa chayman chayarqa tawa watapi. Uj balamanta 40 kutismanta aswan usqhayta rispapis chay chhika wataspipuni chayarqa.

6. ¿Imatá Biblia nin estrellasmanta?

6 Mashkha estrellaschus kasqanqa astawan tʼukunapaj. Bibliaqa nin ‘mar qochapi tʼiyu jina’ mana yupay atina kasqankuta (Jeremías 33:22). Chaytaj rikuchiwanchej tutan qhawasqanchej estrellasmanta nisqa, aswan ashkha estrellasraj kasqankuta. Jeremías tutan cielota qhawarispa estrellasta yupayta munanman karqa chayqa, ichapis 3 mil estrellasta jinalla yupanman karqa. Imajtinchus runaqa chayllata rikuyta atinchej. Rikusqanchej estrellasqa uj maki tʼiyullawan ninakunman. Estrellasqa mar qochapi tʼiyu jina mana yupay atina kanku. b Jinapis, ¿pitaj chay chhikata yupayta atinman?

“Sapa ujninkuta sutinkumanta wajyan”

7. ¿Imatataj científicos ninku mashkha estrellaschus, mashkha galaxiaschus kasqanmanta?

7 Isaías 40:26 nin: “Cielota qhawariychej. ¿Pitaj chay imasta ruwan? Chay imasta ruwajqa soldadosta jina paykunata llojsichimun, ujmanta uj yupaspa. Sapa ujninkuta sutinmanta wajyan”, nispa. Salmo 147:4 nillantaj: “Diosqa yachan mashkha estrellaschus kasqanta”, nispa. ¿Mashkha estrellastaj tiyan? Chaytaqa mana yachayta atisunmanchu. Wakin científicos ninku: “Vía Láctea nisqa galaxianchejpeqa 100 mil millones kuraj estrellas tiyan”, nispa. c Wakintaj aswan ashkharaj kasqanta ninku. Chaywanpis may chhika galaxiasraj tiyan, chaykunapitaj aswan ashkha estrellas tiyan. ¿Mashkha galaxiastaj tiyan? Cientificosqa yuyanku mil millonesmanta astawan kasqanta. Ichapis billones kanman ninku. Runasqa mashkha galaxiaschus kasqallantaraj mana yachanchejchu, nillataj yachasunmanchu mashkha mil millonespunichus estrellas kasqantapis. Jehovatajrí yachan mashkha estrellaschus kasqanta, sapa ujtataj sutichan.

8. 1) ¿Vía Láctea nisqa galaxia may chhikantaj? 2) ¿Estrellaspis galaxiaspis ima kamachiykunaman jinataj purinku?

8 Galaxias may jina jatuchajchus kasqanpi tʼukurispaqa, Diosta may jatunpaj qhawanchej. Vía Láctea nisqa galaxianchejqa may jatun, ujnin kantunmanta ujnin kantunkama uj kʼanchay jina usqhayllata risunman chayqa, 100 mil wataspi chayasunman. Intej kʼanchaynintaj sapa segundo 300 mil kilometrosta rin. Chaywanpis aswan jatuchaj galaxias tiyan. Bibliaqa nin, Jehová ‘cielota toldo wasej qhatananta jina aysarisqanta’ (Salmo 104:2). Payllataj ruwasqasnin maynintachus rinankuta kamachin. Arí, ñutʼu jallpʼamantapacha may jatuchaj galaxiaskama Dios kamachiykunata churasqanman jina purinku (Job 38:31-33). Chayrayku yachayniyoj runasqa estrellaspa, galaxiaspa kuyusqankuta mana ñauparej, nitaj qhepakoj relojwan kikinchanku. Kunanqa chay imasta ruwajpi tʼukurina. Jehová atiyninwan chay imasta ruwasqanta yachayqa mayta tʼukuchiwanchej.

“Paymin kay jallpʼataqa ruwarqa, paymin atiyninwan ruwarqa”

9, 10. Jallpʼanchej maychus lugarninpi kasqan, ¿imaynatá rikuchin Jehová may atiyniyoj kasqanta?

9 Jehovaqa tukuy imata ruwananpaj atiyniyoj. Chaytaj rikukun may sumaj ruwasqa jallpʼanchejpi. Jallpʼanchejqa maychus kananpi kashan. Wakin yachayniyoj runasqa waj galaxias mana jallpʼanchejpaj jinachu wakichisqa kasqanta ninku. Vía Láctea nisqa galaxiaj waj lugaresninpipis manallataj kausay kananpaj jinachu. Chaupinpeqa estrellaswan juntʼa kashan, takanakoj jinataj muyushanku, aswan sinchʼi kʼajaytaj tiyan. Vía Láctea nisqa galaxiaj kantusninpis mana kausay kananpaj jinachu. Chaywanpis intej muyuyninpi kaj planetasqa uj sumaj lugarpi kashanku.

10 Jallpʼanchejtaqa uj jatun planeta Júpiter sutiyoj jarkʼashan. Chay planetaqa jallpʼanchejmanta aswan jatun, mil kutiswan jinapuni, may kallpayojtaj. ¿Imaynatá chay planeta jallpʼanchejta jarkʼan? Galaxianchejpeqa tukuy imas may usqhayta purishanku. Chay planetataj chaykunata aysaykakapun chayri karunchan. Yachayniyoj runasqa ninku: “Júpiter nisqa planeta mana kajtin, cielomanta may chhika imas 10 mil kutismanta astawan jallpʼaman urmamunman”, nispa. Jallpʼanchejmanta aswan qayllapeqa killa kashan. Killaqa mana may kʼachitullachu, nitaj tutan kʼanchanallanpajchu, manachayqa jallpʼanchejta yanapan tumpa winkuykusqa jina kananpaj. Chayrayku jallpʼapeqa qʼoñi tiempo, chiri tiempo, wayra tiempo, paray tiempo ima tiyan. Tukuy chaytaj kay jallpʼapi kausay kananpaj may sumaj.

11. Atmósfera nisqa, ¿imapajtaj churasqa kashan?

11 Jallpʼanchej imayna ruwasqachus kasqanta rikuspaqa Jehovaj atiyninta rikunchej. Atmósfera nisqaqa jallpʼanchejpaj uj jatun jarkʼana jina. Intej kʼanchaynin allinninchejpaj kajtinpis, wakin kʼanchaykunasnenqa wañuchiwasunman. Wañuchinawanchejpaj jina kʼanchaykuna atmósfera nisqaman chayamojtenqa, oxígeno nisqaqa ozono nisqaman tukun. Ajinamanta capa de ozono nisqa rikhurin, chaytaj casi tukuy sinchʼi kʼanchaykunata chinkachispa jarkʼawanchej. Arí, jallpʼanchejqa sumaj jarkʼasqa kashan.

12. ¿Imatá Jehová atiyninwan ruwarqa jallpʼapi yaku kananpaj?

12 Atmósfera nisqapeqa ashkha gases chajrukunku, chayraykutaj jallpʼapi tukuy laya kausay tiyan. Chaywanpis atmósfera nisqaqa waj imaspajwanraj. Yaku vausisqan, paramusqan imaqa may tʼukunapaj. Sapa wata inteqa mar qochasmanta, mayusmanta ima 400 mil kilómetros cúbicos yakuta vausichin. Chay vausitaj phuyusman tukun, chay phuyustataj wayra tukuynejman apan. Phuyuspi kaj yakusqa llimphuchasqaña kaspa para jina, ritʼi jina chayri granizo jina urmamun. Ajinamanta yakusqa tukuynejpi kallanpuni. Chaytaj Eclesiastés 1:7 nin jinapuni: “Tukuy mayusqa mar qochaman chayanku, mar qochataj mana juntʼaykuspa wasariykunchu. Yakusqa maymantachus puririmunku, chayllamantaj kutirinku ujtawan jamunankupaj”, nispa. Jehovalla chayta ruwarqa.

13. Plantaspis tarpuna jallpʼapis, ¿imaynatá Dios atiyniyoj kasqanta rikuchin?

13 Kay jallpʼapi tukuy imata rikuspaqa Jehovaj atiyninta rikunchej. Secuoya sutiyoj jatun sachʼasqa, 30 pisosniyoj edificio chhikan. Mar qochapeqa tiyan mana rikuyta atinapaj jina plantitas. Chaykunaqa kausanapaj samayta qowanchej. Tarpuna jallpʼapipis imaymana khuritus tiyan: laqatos, kʼallanpas, waj juchʼuy khuritus ima. Chay juchʼuy khuritustaqa mana rikuyta atillanchejchu. Chaykunataj imaymana plantas wiñananpaj yanapanku.

14. ¿Imayna atiyniyojtaj átomo nisqa?

14 Jehovaqa atiyninwan “kay jallpʼataqa ruwarqa” (Jeremías 10:12). Diospa atiynenqa juchʼuy imitasta ruwasqanpipis rikukullantaj. Átomo nisqapi tʼukurina. Uj millón atomosta ladon purata churaykusunman chayqa, mana uj chujcha jina rakhullapischu kanman. Uj atomota 14 pisosniyoj edificio chhikanta wiñachisunman chayqa, ukhunpi kaj núcleo nisqaqa, qanchis kaj pisopi uj kachi qolitu jinalla kanman. Jinapis chay chhikitallanwan jatuchaj llajtasta ujllapi chinkarpachinanpaj jina bombasta ruwanku.

“Tukuy kausajkuna”

15. ¿Imatataj Jehová Jobman yachachiyta munarqa wakin animalesmanta parlaspa?

15 Jehovaj atiyninta rikullanchejtaj imaymana animalitosta ruwasqanpi. Jehovataqa tukuy ima ruwasqasnin jatunchanku. Chaymantataj Salmo 148 parlan. 10 versiculopi nin, “monte animales, tukuynin uywaspis” Diosta jatunchasqankuta. Jehovaqa munan runas reparanankuta paypuni tukuy imata ruwasqanta, ajinamanta runas payta manchachikunankupaj. Chayrayku Jehovaqa uj kuti Jobman kay animalesmanta parlarerqa: leonmanta, kʼita burromanta, kʼita toromanta, Behemotmanta (ichá hipopótamo), Leviatanmanta (ichá cocodrilo) ima. ¿Imatá chaywan Jehová Jobman yachachiyta munarqa? Runasqa tukuy chay jatuchaj, kallpasapa animalesta rikuspa tʼukunchej, manchachikunchejtaj. Chayrayku chay animalesta ruwaj Diostaqa may jatunpaj qhawana tiyan (Job 38-41 capítulos).

16. ¿Imataj tʼukuchisunki Jehovaj ruwasqan pʼisqosmanta?

16 Salmo 148:10 versículo ‘pʼisqosmanta’ parlallantaj. Tukuy clase pʼisqetus kasqanpi tʼukurina. Jehovaqa Jobman surimanta parlaspa nerqa: “Caballosmanta asikun, caballosta montajkunamantapis”, nispa. Sureqa iskay metro khuskanniyojta wiñan, manataj phawanchu, chaywanpis uj horallapi 65 kilometrosta corren. Uj phinkiypitaj tawa metro khuskanniyojman chayan (Job 39:13, 18). Waj jatun pʼisqo kallantaj albatros sutiyoj, chay pʼisqoqa piliman rijchʼakun, mar qocha patapitaj astawan phawaykachan. Lijrasninta kinsa metrota kicharispa mana laphaqeyaspalla horasta phawan. Tukuy pʼisqosmanta aswan juchʼuysitutaj qori qʼenti. 5 centimetrosniyojlla kaspapis, sapa segundo 80 kutista lijritasninta laphaqeyachin, helicóptero jinataj patapi sayan. Qori qʼenteqa qhepamantaj ñaupajmantaj phawayta atin, phuritusninpis kʼachitu rumis jina lliphipirin.

17. 1) Ballena azul nisqa pescado, ¿may chhikantaj? 2) Jehovaj ruwasqasninta qhawarispa, ¿imatataj salmista jina nisunman?

17 Salmo 148:7 versiculoqa “mar qochapi kaj jatuchaj animales” Jehovata jatunchasqankuta nillantaj. Mar qochapi kausajkunamantaqa ballena azul nisqa pescado aswan jatun. Chay pescadoqa ‘ukhu ukhu yakuspi’ kausakun, midintaj 30 metrosmanta astawan. Chay pescadoqa 30 elefantes jina pesan, qallullan uj elefante jina pesan. Sonqonqa juchʼuy auto chhikan, uj minutopitaj jisqʼon kutillata untoqen chayri kuyun, qori qʼentej sonqetuntajrí 1.200 kutista uj minutopi untoqen chayri kuyun. Ballena azul nisqa pescadoj venan ukhutaqa uj wawa latʼaspa puriyta atin. Tukuy chayta yachaspaqa salmista jinachá ninchej: “Tukuy kausajkuna Jehová Diosta jatunchachunku”, nispa (Salmo 150:6).

Jehovaj ruwasqasninmanta, ¿imatá yachakunchej?

18, 19. 1) ¿Mashkha clase animalitostaj tiyan? 2) Jehovalla tukuy imata ruwasqanrayku, ¿imatá ruwananpajtaj derechoyoj?

18 Jehovaj ruwasqasninmanta, ¿imatá yachakunchej? Jehovaj ruwasqasninta qhawarispaqa mayta tʼukunchej. Uj salmista nerqa: “Jehová Diosníy, ruwasqasniykeqa may chhika. [...] Jallpʼaqa ruwasqasniykiwan juntʼa kashan”, nispa (Salmo 104:24). Chayqa jinapuni. Biólogos nisqaqa ninku kay jallpʼapi tukuy clase animalitos uj millonmanta astawan kasqanta. Jinapis paykunaqa mashkha milloneswanrajchus kasqanmanta parlaspa mana uj yuyayllaman chayankuchu. Jehovaqa may yachayniyoj, atiyniyojtaj mosoj imasta ruwananpaj, tukuy clasecitotataj ruwananpaj. Runatajrí chay imasta mana ruwayta atinchu.

19 Jehová imastachus atiyninwan ruwasqanta rikuspaqa, paylla kamachinanpaj derechoyoj kasqanta yachakunchej. Jehovalla tukuy kaj chhikata ruwarqa. Chayrayku payllata “Ruwaj” nikun. Uj kʼata Wawan Jesusqa Jehovawan ‘khuska trabajarqa sumaj maestro jina’. Jinapis Bibliaqa mana ninchu Jesuspis “Ruwajllataj” kasqanta (Proverbios 8:30; Mateo 19:4). Astawanpis payqa ‘tukuy ima ruwasqa kajmanta ñaupaj kaj’ (Colosenses 1:15). Jehovalla atiyninwan tukuy imata ruwasqanrayku, paylla derechoyoj kamachinawanchejpaj, tukuy kaj chhikatapis kamachinanpaj (Romanos 1:20; Apocalipsis 4:11).

20. ¿Ima niytá munan Jehová qanchis kaj pʼunchaypi samarikuyta qallarisqan?

20 ¿Jehová niñachu imatapis atiyninwan ruwashan? Biblia niwanchej Jehovaqa sojta pʼunchaykunapi tukuy imata ruwayta tukuytawan, ‘qanchis kaj pʼunchaypi samarikuyta qallarisqanta’ (Génesis 2:2). Chay qanchis kaj pʼunchayqa apóstol Pabloj tiemponpipis niraj tukukorqachu. Pabloqa Dios samarikuyta qallarisqanmanta ashkha watasninmanraj nacekorqa (Hebreos 4:3-6). ¿Chay niyta munanchu Jehová ni imata ruwaspa samarikushasqanta? Mana. Jehovaqa “trabajashallanpuni” (Salmo 92:4; Juan 5:17). Jehovaqa kay jallpʼapi tukuy imata ruwayllamanta samarin. Payqa munayninta ruwananpaj trabajashallanpuni. Chay ruwasqasninmanta ujnintaj kashan Bibliata ruwachisqan. Chantapis Jehovaj waj “mosoj ruwasqan” kallantaj, chaymantataj 19 yachaqanapi yachakusun (2 Corintios 5:17).

21. Kay jallpʼapi wiñaypaj kausakuspa, ¿imatataj ruwallasunpuni?

21 Maypachachus Jehová samarikuyta tukuchanqa chaypacha, ‘tukuy ima ruwasqanta’ rikuspa may sumajpuni kasqanta nenqa. Imaynatachus sojta pʼunchaykuna tukukojtin nerqa ajinata (Génesis 1:31). Jehová atiyninwan imastawanrajchus qhepaman ruwanantaqa mana yachanchejchu. Jinapis Jehová Diospa mosoj imasta ruwasqasnenqa tʼukuchillawasunpuni. Kay jallpʼapi wiñaypaj kausakusun chaypachataj, Jehovaj ruwasqasninta qhawarispa paymanta yachakullasunpuni (Eclesiastés 3:11). Paymanta astawan yachakuspataj payta aswan jatunpaj qhawasun, astawantaj payman qayllaykusun.

a Jallpʼamanta may jina karupichus inti kasqanta entiendenapaj kaypi tʼukurina: Uj autoqa 100 watas kurajpi intiman chayanman. Chaypajtaj uj horapi 160 kilometrosta rinan kanman tuta pʼunchay ni ujta sayaspa.

b Wakin runasqa yuyanku Bibliata qhelqajkuna telescopiowan estrellasta qhawasqankuta. Ajinamantataj estrellas mana yupay atina kasqanta yachasqankuta. Chay yuyasqankoqa mana Jehovata jatunchanchu, pichus Bibliata qhelqacherqa chayta (2 Timoteo 3:16).

c ¿Mashkha unaypitaj 100 mil millones estrellasta yupasunman? Sapa segundo ujta yupaspaqa, 3.171 wataspi yupasunman.