Yang pafundinau anch yidiamu

Yang pafundinau anch yidiamu

SHAPITRE 5

Usu wa Kutang—“Ndiy Kamu Sakatang wa Diur ni Divu”

Usu wa Kutang—“Ndiy Kamu Sakatang wa Diur ni Divu”

1, 2. Ov, mutapu ik muten umekeshininga usu wa kutang wa Yehova?

OV, USADINING nchik anch kudi mashik uchuku piushichinga piswimp ni kasu? Pamwing ap uzezining makas mey ku kasu mu chilik chiwanyidina chakwel kakwandama nawamp. Anch wasej kamu piswimp ni kasu, ukutwishap kukwov kand nawamp. Pakwez, anch wakasejin kulemp ukutwish kwov mashik ni ukusambish kuzal.

2 Kuding “kasu” kamwing katuletidininga marungil pa dichuku dia muten. Ni “kasu” kinak kading pa chilik cha mamiliyon ma makilometre 150 ni divu! * Usu mud ik ukwetinga muten chakwel etu tudia pa divu twijidina marungil minam madiokilinga kulemp! Chikwau, divu diding pa chilik chimwing chiwanyidina chisu dinyingumukininga piswimp ni kasu kinak kakwetinga chirungil chipandakena nakash. Anch divu diasej piswimp ni kasu kinak, mem mawonsu makuum; mwom ukwikalakwapu, ni anch kasej kulemp nakash, mem mawonsu makwikal mayal ma mashik, ni mwom ukwikalakwapu kand. Chakin kamu, kumunyik kwa muten kuding kwa usey chakwel mwom wikalaku. Kupwa, kasu kinak kayipishiningap divu, kawanyishining mudimu waku nawamp win kamu ni kasangareshining nakash.—Mulej 11:7.

Yehova ndiy “washichika kutok ni muten”

3. Ov, uyakin ik wa usey ulejeninga muten?

3 Chikalap nchik mwamu, antu avud kakwatiningap muten nich usey mulong wawiy uyikwashininga chakwel ikala ni mwom. Kupwa, antu inay kijingap ap pakemp chom chimwing chikutwisha muten kutufundish. Chawiy lel, Bibil wisambidin piur pa Yehova anch: “Yey watanga chisu cha muten ni cha uchuku.” (Kuseng 74:16) Chakin kamu, muten umwinkishinig Yehova ntumb, “Sakatang wa diur ni divu.” (Kuseng 19:1; 146:6) Pakwez, muten udi chimwing cha ku yom yidia mwiur yimekeshininga mutapu udia kujimb kwa usu wa kutang nich wa Yehova. El tushinshikinany nawamp yimwing ya ku yitang yiney; kupwa, tukupwitin jinkeu jetu pa divu ni pa yitang yivud yidiap ni mwom.

“Zambulany Mes Men, Utalany”

4, 5. Ov, muten ukwet usu ni kujimb kwa mutapu ik, chad chikwikal nchik anch awisikej nich atutumbu akwau?

4 Mudi muwija, muten wetu uding mudi katumbu. Pakwez, wawiy umekening ujim nakash kupandakanamu atutumbu tumeninga uchuku mulong uding piswimp netu. Ov, usu wa mutapu ik ukwetinga muten? Chirungil chidinga mu muten chiding chikash nakash, ni chidi cha mamiliyon 15000000 de degrés centrigrades. Anch chasadik mudi adioshinaku ka chikunku kakemp kadinga mukach ni mukach mwa muten ka chilik chipandakenamu ndong ya kuchim nich chakwel akateka pa divu, chom chin chawonsu chikwikala piswimp ni ka chikunku kinak chikutem kudioshamu ching chisambishina kwikal pa chilik cha makilometre 140! Pa sekond mwin mwawonsu, muten ubudishining usu udia chilik chimwing ni usu wa yitot ni yitot ya mamiliyon ma bomb nikleyer anch wabarik.

5 Muten upandaken kujimb nakash, ni divu difanyidin kwandam mukach mwa muten tupamp kusut 1300000. Ov, muten upandakenamu atutumbu in awonsu mu kujimb? Bwat, in kwilej milong ya atutumbu autazukining anch ka katumbu kakemp kakweta ulombu wa nkongal. Kambuy Paul wafunda anch: “Katumbu umwing ukwet uyaj waurikina ni uyaj wa katumbu mukwau.” (1 Korint 15:41) Ndiy kadingap wij mutapu ik mazu minam mapepilau madinga makin. Kuding katumbu umwing upandakena kujimb ni anch akimb anch amuteka pa ndond yidia muten, divu ditushicha ed dikwikal mukach mwa katumbu winou. Katumbu mukwau kand mujim nakash udingaku, anch amutek niyend pa ndond yidinga muten, ndiy ukushik djat ni pa ndond yidia planet utazukiningau anch saturne—pakwez planet winou uding kulemp ni divu. Chawiy, chafanyidina mivu yinying ya kabuj chakwel fize umwing watumau kwin kwang ashika, pakwez fize win wang wayanga mau makash kamu masutinaumu tupamp 40 mau ma chidiang chibudikininga mu ut ubudinau!

6. Ov, mutapu ik Bibil umekeshinay anch, ku mes ma antu uvud wa atutumbu upandaken kuvul ni udi wakad kutwish kuchind?

6 Uvud wa atutumbu kupandakan ushimokishining kusut ni kujimb kwatu. Bibil ulonding anch, kwikiling mutapu wa kuchind atutumbu mudi chidinga kand chikasikena kuchind “usukuril wa chikumu cha karung.” (Jeremiy 33:22) Verse winou ukasikeshin anch atutumbu ading avud nakash; anch muntu kasadidinap chamu cha kutal nich bwat, mes mend makutwish kuman ching akemp kusu. Kupwa, anch umwing wa ku antu afunda Bibil, mudi Jeremiy, wazambula mes mend mwiur uchuku, ni wapakisha kuchind atutumbu amanay, ndiy wafanyidina kuchind atutumb ching kusu tunan tusatu, mulong wawiy uvud wa atutumbu ukutwishay muntu kuchind ni mes mend anch mwiur mwizwil too nich atutumbu uchuku. Uvud winou wisiken nich usukuril wizwishinay muntu mu chikas chimwing kusu. Pakwez, uvud wa atutumbu awonsu upandaken nakash mudi usukuril udia ku chikumu cha karung. * Ov, nany ukutwisha kuchind uvud wa atutumbu mudi winou?

Ndiy “ukata kuyitazuk [yom yawonsu] pa dijin pa dijin”

7. (a) Ov, galaksi wetu ukwet atutumbu inch ni chom ik ukutwisha kulond piur pa uvud watu? (b) Ov, kuburen kwijik uvud wa magalaksi kudi in kwilej milong ya atutumbu kurumburikin ik, ni chom chinech chitufundishin ik piur pa usu wa kutang nich wa Yehova?

7 Isay 40:26 wakwil anch: “Zambulany mes men, utalany. Ov, nany watanga yom yawonsu yiumenanya? Ov, nany ukata kuyitakel yom yiney, ching kamu ndiy wija kuvul kway, ukata kuyitazuk pa dijin pa dijin.” Kuseng 147:4 ulondin anch: “Wachinda atutumbu.” Ov, ‘kuchind atutumbu’ kurumburikin ik? Chipul chinech chidiap kwau chiswapela. In kwilej milong ya atutumbu atongining pamwing ap anch ading uvud usutina pa mabiliyon 100 mwindond yishichingau yitazukiningau anch Voie lactée, chikunku cha galaksi chitushichinga niyetu. * Pakwez, kuding magalaksi mavud makwetinga atutumbu apandakena kuvul. Ov, magalaksi mading minch? In kwilej milong ya atutumbu atongining anch pamwingap akutwish kwikal mabiliyon 50. Akwau alondining anch akutwish kwikal mabiliyon 125. Chimeken kamu patok anch muntu kakwetap mutapu wa kwijik uvud wa magalaksi; chom chinech chimekeshin anch biliyon umwing wa atutumbu akwetay. Pakwez, Yehova wij uvud watu. Chikwau, ndiy utazukining katumbu ni katumbu pa dijin!

8. (a) Ov, mutapu ik ukutwisha kwisambin kujimb kwa galaksi tushichinga? (Voie lactée) (b) Ov, kusutil ku ik Yehova kusadidininga Yehova chakwel yom yidia mwiur yishemunyikang mu mutapu uwanyidina kamu?

8 Kujimb kwa magalaksi kukutwish kutubachik tumwova Nzamb wom ukurukina. Tutongijokining pamwingap anch Voie lactée ukweting chilik cha mivu 100000 ya kumunyik kwa muten. Kumunyik kwa muten kwinoku kumunyikining mu makilometre 300000 pa sekond umwing. Chinech chikutwish kusal mivu 100000 chakwel auka galaksi wetu! Pakwez, magalaksi makwau masutiningamu galaksi wetu kulemp ku kujimb. Bibil ulondin anch Yehova ‘utanguriling’ maur mapandakena kujimb mudi chibel cha disun. (Kuseng 104:2) Ndiy usadininga kand chakwel yitangil yatangay yishemunyikang pamwing. Kusambishil ku kachitangil kakemp djat ni ku magalaksi mapandakena kujimb, yawonsu yishemunyikining nich yijil ya chitangil yatekay Nzamb chakwel yom yawonsu yishemunyikang nawamp win kamu. (Job 38:31-33) Chawiy, in milong ya siyans alondining anch yom yidinga mwiur yishemunyikining mu mutapu uwanyidina kamu mudi mujilingau nawamp antu pamwing maj makasikena! Tong bil piur pa Muntu watanga yom yiney. Ov, muchim wey wizwilap sens nich musangar ni wom ukurukina piur pa usu ukash wa Nzamb wa kutang nich yom?

“Ndiy Kamu Watanga Diur ni Divu ku Ukash Wend”

9, 10. Ov, mu mutapu ik muten ni maplanet manyingumukininga piswimp ni divu, kuwejinaku ni chikunku chidinga Jupiter, divu ni ngond yimekeshininga patok usu wa kutang nich yom wa Yehova?

9 Divu tushichinga dimekeshining patok ukash wa kutang nich wa Yehova. Ndiy wateka divu pa ndond yiwamp yin kamu mu chikunku chinech chipandakena kujimb cha mangand. In siyans amwing atongining anch magalaksi mavud madingap pamwingap pa ndond yiwamp bwat mulong divu dietu dikweting yom ya mwom ya mitapu kushalijan. Chimeken kamu patok anch chikunku chijim cha galaksi tushicha (Voie lactée) achitangap chakwel chikala nich yom ya mwom. Mukach ni mukach mwa galaksi wetu mudi atutumbu avud nakash; rinkind muyimp udiamu kand muvud nakash, ni atutumbu atutijadining nakash. Kwinsudiel kamu kwa galaksi wetu kudingap yom yivud yifanyidina kwikal nich mwom. Pakwez, muten ni maplanet yinyingumukininga piswimp ni galaksi mwinou ayitekina pa ndond yiwanyidina kamu, yakad pakach ni pakach, ap pa ndond yakad ching ya kwinsudiel.

10 Divu adilaming kudi planet umwing mujim nakash udinga kulemp—planet winou amutazukining anch Jupiter. Divu dikwandamamu tupamp kusut kanan; ni Jupiter winou ndiy ushemunininga yom yimwing yendinga mwiur nich usu umwing upandakena nakash. Usu winou wawiy usadininga chakwel planet ikala nich yom yikwau mukach mwend ap ayishemunyina kwindond indjing. In siyans ajingunin anch, anch kwikiling Jupiter ing muruzu wa yom yijim yidiokilinga mwiur ni yipalikininga pa divu yifanyidining kupalik yivud nakash, pamwingap kusut tupamp 10 000 kusut mutapu yipalikininga nlel unou. Kuding kand chom chimwing chidinga piswimp ni divu ni chinyingumukininga piswimp pach ni chisadinga chom chikukanganyau kusal kudi chom chikwau—dijin diach ngond. Ngond kadingap kusu chom chiwamp ap “lamp umunyikininga uchuku wa kabuj,” pakwez, ndiy usadininga chakwel kupengam kwa divu kusadikininga chisu dinyingumukininga ku muten kulik kuswimp. Chiding mulong wa kupengam kwinoku chawiy kudinga yirung ni minang mivu ni mivu pakad kuswimp—yirung ni minang yiney yiding yom yikwau ya usey mulong wa mwom panap pa divu.

11. Ov, mutapu ik rinkind ututininga mudi nkub mudiay mudi rukibu?

11 Usu wa chitangil wa Yehova umekening nawamp mu kachom ni kachom mu mutapu watangay divu. Shinshikin chilakej cha rinkind ututininga mudi Nzaj. Muten upanining jinsis ja ukwash ni jikwau jikutwisha kujipan. Pashikina nsis jinej mu rinkind retu, jikat kukarumun rinkind muwamp (oxygène) chakwel ikala rinkind ukepishina usu wa nsis ja muten jikutwisha kujipan (ozone). Ozone ndiy unininga chikunku chijim cha jinsis jinej jikata kujipan. Chimeken kamu anch, Yehova wateka pa divu dietu chom mudi rikibu mulong wa kudilam.

12. Ov, mutapu ik kuswimp kwa mem mukach mwa rinkind kumekeshininga usu chitangil wa Yehova?

12 Winou udi umwing wa mikadil yitadina rinkind ututininga mudi Nzaj, ukwetinga magaz mavud makwashininga chakwel yitangil ya pa divu ap yidia piswimp ni divu yikala nich mwom. Chom chikwau chishimokishininga chidi mutapu uswimpininga mem. Pa muvu ni muvu, muten uwanyishining ma metre kib mu chilik cha 400 000 miliyar ma mem ma turung pa muvu. Mem minam makarumukining kwikal madj ni rinkind usendinga madj minam ku jindond ni jindond. Kupwa kwa kutokish mem minam mu mutapu winou, manakining kand pa divu mudi ruval, mbundu ni ruval wa mayal. Chinech chidi mudi mulondinau kamu mu Mulej 1:7 anch: “Mawit majim mawonsu mayil mu karung, pakwez karung kakwizulangap. Chad mem makat kubudikiril ku misul ni kuya kand mu karung.” Yehova kusu amwinend ndiy watenchika mutapu usadikininga mem.

13. Ov, usu ik wa chitangil wenday Sakatang tumeninga patok mu yom yidinga mu mitond ni pa divu?

13 Mu mitapu yin yawonsu, mwom umekeshining usu wa chitangil wa Sakatang. Tusendany chilakej cha séquoia, mutond ujim ni ulemp kusutamu chikumbu chitazukiningau anch building, chikweta maetaj 30, ap kand chilakej cha masuku makemp makemp mizwila mu karung ni maletininga rinkind mukemp tupimininga, tumening patok usu wa chitangil wa Yehova. Divu dinadi dizwil too nich yom yikweta mwom—mudi atupwapu, wubu, ni atupwapu akwau asadininga mu uumwing mu mutapu ushimwokishina ni akwashining mitond chakwel yikula. Chawiy, Bibil ukwet diyingish dia kwisambin piur pa usu ukweta divu.—Disambishil 4:12.

14. Ov, usu wa mutapu ik udinga mukach mwa atom mukemp win kamu?

14 Chakin kamu, Yehova ndiy “watanga divu nich ukash wend.” (Jeremiy 10:12) Usu wa Nzamb umekening patok ni mu tuyom tukemp tukemp twatangay. Chilakej, anch twatek miliyon umwing wa tumatom pandond yimwing, kujimb kwatu tukuwanyinap nich kujimb kwa ruswich ap rimwing. Ap anch amwikadish atom umwing pa kulep mudi kwa building wa maetaj 13, kujimb kwa mus wend kwikalap kujimbina nakash mudi kwa dibuj dia mung dipalikina kudiok pa etaj wa musamban djat ni pa etaj wa sambwad. Chikwau, mus wa atom winou upandakena kukep mwamu wawiy ubudishininga usu ukash umekeninga chisu chibuzikininga bomb nikleyer!

“Yom Yawonsu Yikata Kupim”

15. Ov, dilejan ik Yehova diamulejay Job chisu chisambay nend piur pa annam kushalijan a mwimpat?

15 Chom chikwau chimekeshininga patok usu wa chitangil wa Yehova chiding mu kuvul kwa annam atangay adinga pa divu. Kuseng 148 wisambidin piur pa yom yivud yikata kumushiman Yehova, ni verse wa 10 uwejidinaku kand anch: “Pamwing ni annam a mwimpat, ni yivam yawonsu.” Chinech chidi mwamu mulong wa kumekesh diyingish kudi antu chakwel amulimisha ni amushimana Sakatang, Yehova. Dichuku dimwing, Yehova wamuleja Job milong yitadina annam mudi ntambu, chimbur, mbau, Behémoth (ap nguvu) ni Léviathan (winou ukutwish kwikal mudi ngandu). Ov, chading mulong wak? Anch muntu woviling wom chisu chimeningay yitangil yiney ya usu, yovishininga wom ni yakadiay muntu kufanyidin kuziyil, ov, mutapu ik ufanyidinay kwiyov piur pa Sakatang wa yom yiney?—Job, shapitre 38-41.

16. Ov, chom ik chikushimokishina piur pa atujil amwing atangay Yehova?

16 Kuseng 148:10 wisambidin kand “atujil akata kutwik pa rinzwizu.” Tongijokin bil pa mitapu kushalijan ya atujil inay! Yehova wamuleja Job piur pa otrish, kajil ukata “kumuswingish kabar ni umukandamina.” Chakin kamu, ap kajil winou wa ametre aad ni chikunku katwikiningap, pakwez, ukutwish kukink mau makilometre 65 pa saa umwing nich yizakol yend ya ametre anying ni chikunku! (Job 39:13, 18) Chikwau, kuding kajil mukwau utazukiningau anch albatros usutishining chikunku chivud cha mwom wend pa rinzwizu piur pa karung. Anch watanduril jimpur jend djat ni kwinsudiel kwaj, jiding mu chilik cha ametre asatu. Kajil winou ukutwish kusutishin chisu chend chivud mwiur asaa avud pakad kushirik pansh. Pakwez kudi kand mukwau utazukiningau anch calypte d’Hélène, ndiy ukweting masantimetre matan kusu, upandaken kukep ku atujil in awonsu a pa mangand, ukutwish kubul jimpur jend tupamp 80 mu sekond umwing! Jimpur ja kajil winou jimunyikining mudi usang, jikutwish kumukwash chakwel imana pa ndond yimwing mwiur mudi hélicoptère ni ukutwish kuchirik kwinyim patwikinay.

17. Ov, baleine bleue ukwet kujimb kwa chilik ik, ni chitongijok ik tufanyidina kwikal nich kupwa kwa kushinshikin annam atangau kudiay Yehova?

17 Kuseng 148:7 wisambidin kand piur pa “iyazangomb awonsu a aturung” yikata kumushiman Yehova. Tushinshikinany chilakej cha nnam utazukiningau anch baleine bleue, nnam utonginingau kudi antu awonsu anch ndiy kamu upandakeninga annam awonsu adia pa divu ku kujimb kusambishin pamutangau. Nnam mujim winou uding mukach mwa karung, ukutwish kwikal mu chilik cha ametre 30 ap kusut. Anch amutek pa mpenzil, kulim kwend kukutwish kuwanyin nich kwa anzavu 30. Ridim rend rilimining mudi kulim kwa nzavu umwing. Muchim wend ulimining mudi kamotak kakemp ni upimining tupamp 9 pa minit umwing—pakwez muchim wa kajil utazukiningau anch colibri upimining tupamp 1200 pa minit umwing. Kuding mujir umwing wa pa mijir ya baleine bleue udinga ujim ukutwishau kwandamamu kudi mwan mukemp. Chakin kamu, muchim wetu utubachikin chakwel tuchirikina dikasikesh dined tutanina mu mukand wa Kuseng ulondina anch: “Yom yawonsu yikata kupim yimushimana kwau [Yehova].”—Kuseng 150:6.

Ilejina Kusutil ku Usu wa Chitangil wa Yehova

18, 19. Ov, yom ya mwom yatangay Yehova pa divu yidi ya mitapu ik kushalijan, ni chom ik chitufundishina ukaleng wend piur pa yom yiney?

18 Ov, chom ik twilejidina kusutil ku usu wa chitangil wa Yehova? Yom kushalijan yatangay Yehova yitubachikin chakwel tumulimisha ni tumushimana. Nfund a Kuseng umwing walond anch: “A! [Yehova], midimu yey yivud! . . . Ngand yizwil nich yitang yey.” (Kuseng 104:24) Uyakin mud ik ukweta mazu minam! Machuku minam, in manangu ilejininga milong ya biyoloji ajingunin anch kudi mitapu ya yom yidinga ni mwom pa divu kusut pa uvud wa miliyon umwing; pakwez akwau atongining anch mitapu ya yom yiney yidinga ni mwom yikutwish kwikal pamwingap ma miliyon 10, akwau kand anch yiding ma miliyon 30 ap kusut. Yisu yimwing, mwin kusong usongininga yom uburedining cha kusal. Pakwez, chimekening kamu patok anch usu udingay nich Yehova wa kusal—kutang yom yisu ya mitapu kushalijan—upwilingapu.

19 Usu wa chitangil usadidiningay Yehova utufundishining mudinga ukaleng wend ukwetay mwiur ni pa yom yawonsu. Chijiken “Sakatang” chimushalijadin Yehova ni antu ap kand nich yom yawonsu yidia mu mangand mulong yawonsu yiding kwau “yitang.” Ap Mwan kapokal wa Yehova, ndiy wasala mudi “mwant wa mudimu” pa chirung cha kutang mangand, kand kal amutazukap dichuku ap dimwing mu Bibil anch Sakatang ap Sakatang wakaad. (Jinswir 8:30; Mateu 19:4) Pakwez, ndiy udi “Mwan a kusambish, ndiy upandakenamu yitang yawonsu.” (Kolosay 1:15) Chidingay Yehova Sakatang, chawiy chidiay amwinend nich mbil ya kwikal mukaleng pa yom yawonsu yidia pa mangand.—Rom 1:20; Kujingunik 4:11.

20. Ov, mu mutapu ik Yehova wiswedishinay kudiok patangay yitang yawonsu yidia pa divu?

20 Ov, Yehova walikin kal kusadil usu wend wa chitangil? Chiwamp, Bibil ulondin anch chisu Yehova chapwishay mudimu wend wa kutang pa dichuku dia musamban, ndiy “wiswedisha dichuku dia sambwad mulong wa mudimu wasalay.” (Disambishil 2:2) Kambuy Paul walejana anch “dichuku” dined dia sambwad diadinga tunan twa mivu twasuta, mulong diadinga kand kal dipwa djat ni pa chirung chend. (Hebereu 4:3-6) Ov, “kwiswedish” kurumburikin anch Yehova kasadiningap mudimu ap ukemp? Bwat, Yehova kand kal imikap kusal mudimu. (Kuseng 92:4; Yohan 5:17) Kupwa, kwiswedish kwend kwisambidinau pinap kurumburikinap anch ndiy walika mudimu wend wa kutang yom yikwau pa divu. Pakwez, ndiy kand kal imikap kuwanyish yakushilamu yend. Chawiy, ndiy wafundisha Mifund yend Yitumbila yapepilau ni watanga “chitang chisu” tukeza kwisambin mu Shapitre 19.—2 Korint 5:17.

21. Ov, usu wa chitangil wa Yehova ukuyibachik antu ashinshamena ku kusal chom ik chikupu ni chikupu?

21 Pakeza dichuku dia kwiswedish dia Yehova kushik kwinsudiel, ndiy ukez kwikal nich usu wa kulond anch mudimu wend wawonsu panap pansh pa mangand udi ‘uwamp kamu,’ mudi mwalonday kwinsudiel kwa dichuku dia musamban dia kutang kwend kwa yom. (Disambishil 1:31) Kupwa, twijap mutapu ukutonday chakwel asadila usu wend wa chitangil winou wakad nsudiel. Ap anch Yehova ukuusadil mu mutapu wakad kwijik, pakwez, twijikany nich kashinsh anch ndiy kakwimikap kutufumb pa mulong winou. Ndiy ukez kudandamen kwimekesh kudia etu chikupu ni chikupu kusutil ku yitang yend. (Mulej 3:11) Chisu tukumwijika Sakatang wetu Mujim nawamp win kamu, tukumulimish ni tukumushiman kusut—ni kupwa, tukez kusej piswimp nend.

^ par. 2 Chakwel wijika nawamp mutapu upandakena chilik chinech kulep, tongin bil pa mulong winou: Chakwel wend makilometre min mawonsu am nich motak—ap anch wendil mau makash uchuku ni muten makilometre 160 pa saa umwing, ukutwish kusal pamwing ap 100 cha mivu ni kusut!

^ par. 6 Antu amwing atonga anch pa chirung chafundau Bibil ading asambishin kal kusadil mutapu umwing wa lup utazukinau anch lunette astronomique mulong wa kutal nich kulemp nakash. Alondin anch ov, mutapu ik welau kwijik anch atutumbu apandakenamu kuvul nakash ni kwikil mutapu wa kuyichind? Chitongijok chinech chakad dishin chimekeshin kulik kumwitiyij Yehova, Mwin Kufundish Bibil.—2 Timote 3:16.

^ par. 7 Tal bil chisu ukusutisha chakwel uchinda atutumbu biliyon 100. Anch uchindin katumbu umwing pa sekond umwing—ni wachind mwamu muten ni uchuku pakad kupim—ijik anch ukusal mivu 3 171 chakwel uwanyisha kuchind kwinoku!