1, 2. Tongana nyen lâ afa ngangu ti Jéhovah ti leke na ye?

YE NYEN asi tongana, na mbeni bï so dê aya ngangu, mo luti na tele ti wâ? Mo yôro maboko ti mo na tele ti wâ ni ayo alingbi na ni, si tele ti mo amû wâ nzoni. Tongana mo pusu ndulu na ni mingi, mo yeke gbu lê ni pëpe. Tongana mo kiri na peko mingi, dede pupu ti bï ayeke lï mo, na mo yeke dö.

² Mbeni “wâ” ayeke dä, so na kota lâ ayeke mû wâ na tele ti e. Wâ ni so ayeke londo na akilomètre kutu 150 tongaso si aga! * Lâ ayo kâ, na mo yeke hinga ndowa ti lo ge. So afa biani so lo yeke ngangu mingi! Ye oko, ndo so sese aluti dä si lo yeke ngoro na tele ti lâ ayo alingbi na ni biani. Tongana lo yeke ndulu na ni mingi, ngu so ayeke na ndo ti sese ayeke hule kue; na tongana lo yo na ni mingi, ngu ni kue ayeke ga glaçon. Atâa lo yo wala lo yeke ndulu mingi na lâ, fini alingbi ti duti na ndo ti sese pëpe. Lâ ayeke kota ye ndali ti fini na ndo ti sese. Lo yeke buba nga pëpe ndo so e yeke dä, lo ga na ye ti nzoni, na lo yeke pendere.—Zo-ti-fa-tene 11:7.

3. Kota tâ tënë wa lâ afa ni?

³ Ye oko, ti azo mingi, lâ ayeke mbeni senge ye, atâa so ala yeke ngbâ na fini gi ndali ni. Tongaso, ala hon na tele ti ye so lâ alingbi ti fa na e. Bible atene na ndo Jéhovah: “Mo leke sungo ye na lâ.” (Psaume 74:16). Tâ tënë, lâ asepela Jéhovah, “Nzapa so asala yayu na sese”. (Psaume 19:1; 146:6). A yeke gi oko ti atongoro gbâ ni gbâ ni so si afa na e ye na ndo kota ngangu ti Jéhovah ti leke na ye. Zia e bâ ambeni ti atongoro ni so  nzoni. Na pekoni e yeke bâ ye na ndo sese nga na fini so ayeke na ndo ni.

4, 5. Ngangu ti lâ nga konongo ti lo ayeke tongana nyen? Me tongana a haka lo na ambeni tongoro, konongo ti lo ayeke tongana nyen?

⁴ Tongana ti so mo hinga peut-être awe, lâ ayeke mbeni tongoro. Tongana a haka lo na atongoro so e yeke bâ na bï, lo kono lo hon ala; a yeke tongaso ngbanga ti so lo yeke ndulu na sese, na ala yo ti ala mingi na ni. Ngangu ti lo ayeke tongana nyen? Na bê ni kâ, ndowa ni asi degré kutu 15 tongaso. Tongana mo mû gi kete mbage ni so akono tongana li ti mbeni épingle, na mo zia ni na ndo sese ge, même tongana mo luti akilomètre 140 ayo na ni, sioni ayeke wara mo. Na yâ ti anzene penze-ngbonga oko oko, lâ ayeke tokua ngangu so alingbi na ti sungbango ti anene ngombe kutu mingi mingi.

⁵ Lâ akono mingi, na a hunda ti tene a mû sese ti e fani 1 300 000 ti si yâ ni kue. Lâ ayeke mbeni tongoro so gi lo oko si akono mingi tongaso? Oko pëpe, awandara atene so lo  yeke gi mbeni kete tongoro. Bazengele Paul asû na mbeti so “gloire ti atongoro nde nde ayeke nde nde.” (1 aCorinthien 15:41). Lo hinga lani pëpe tongana nyen atënë ti lo so alondo na Nzapa ayeke tâ tënë biani. Mbeni tongoro ayeke dä so akono mingi; tongana a zia lo tâ na ndo so lâ ayeke dä, lo yeke mene sese ti e kue. Tongana a zia mbeni kota tongoro nde na ndo ni so, konongo ni ayeke hon même ndo so sese ayeke dä ti si na ndo so Saturne ayeke dä. Saturne ayeke mbeni sese so ayo mingi na sese ti e, si mbeni fusée so kpengo loro ni ahon fani 40 ti mbeni lê ti kota ngombe ayeke sala ngu osio ti si kâ.

6. Tongana nyen Bible afa so na lê ti zo wungo ti atongoro ayeke mingi?

⁶ Même wungo ti atongoro ayeke mbeni ye so adö bê mingi. Bible atene so a lingbi ti diko wungo ti atongoro pëpe, tongana ti so a yeke ngangu ti diko wungo ti alê ti “mbutu ti  kota ngu ti ingo”. (Jérémie 33:22). Tënë so aye ti tene so gbâ ti atongoro ayeke dä so lê alingbi ti bâ ni pëpe. Biani, tongana mbeni wasungo Bible, na tapande Jérémie, ayä lani lê ti lo ti bâ lê ti nduzu na bï, na lo tara ti diko wungo ti atongoro so lo bâ, lo yeke diko gi atongoro saki ota tongaso. A yeke ye so lê ti zo alingbi ti bâ na bï la. A lingbi ti haka wungo so na ti alê ti mbutu na yâ tïtî zo. Me ti tâ tënë ni, legeoko tongana wungo ti mbutu ti kota ngu-ingo, wungo ti atongoro ahon ngangu ti zo. * Zo wa alingbi ti diko ni?

7. (a) Bungbi ti atongoro so sese ti e ayeke dä ayeke na atongoro oke? E lingbi ti tene nyen na ndo wungo so? (b) So wungo ti abungbi ti atongoro akara awandara, ngbanga ti nyen tënë so ane mingi? Ye so afa na e nyen na ndo ngangu ti Jéhovah ti leke na ye?

⁷ Ésaïe 40:26 akiri tënë, lo tene: “I yä lê ti i na nduzu, i bâ Lo so acréé ye so, Lo so asala ye kue ti nduzu ti sigigi na lege ti wungo ti ala; Lo di iri ti ala oko oko kue na lege ti iri ti ala”. Psaume 147:4 atene: “Lo diko wungo ti atongoro”. A yeke oke? So ayeke kete hundango tënë pëpe. Awandara atene so na yâ bungbi ti atongoro so sese ti e ayeke dä, wungo ti atongoro ahon ngbundangbu 100. * Me bungbi ti atongoro ti e so ayeke gi mbeni oko ti abungbi ti atongoro gbâ ni gbâ ni. Mingi ti ala ayeke na gbâ ti atongoro ahon so. Bungbi ti atongoro ayeke oke? Ambeni wandara atene so ala si ngbundangbu 50. Ti ambeni, ala yeke ngbundangbu 125. Tongaso, zo alingbi ti hinga même pëpe wungo ti abungbi ti atongoro; lo hinga nga pëpe tâ mbilimbili wungo ti atongoro ngbundangbu mingi so ayeke na yâ ni. Me ti Jéhovah, lo hinga ni. Lo mû nga iri na ala oko oko kue!

8. (a) Tongana nyen mo yeke fa konongo ti bungbi ti atongoro so sese ti e ayeke dä? (b) Na lege ti aye wa Jéhovah aleke tambelango ti atongoro?

 ⁸ Bê ti e ayeke kiri ti dö mingi na mbage ti Jéhovah tongana e bâ konongo ti abungbi ti atongoro. Loro so lumière ti lâ amû ti si na sese ti e ayeke akilomètre 300 000 na yâ ti nzene penze-ngbonga oko. Bâ fadeso, na mara ti loro tongaso, a yeke hunda na lumière ni ti sala angu 100 000 ti fâ yâ ti bungbi ti atongoro kue so sese ti e ayeke dä. Ambeni bungbi ti atongoro akono mingi ahon ti e. Bible atene so Jéhovah ayeke ‘gbara yâ’ ti akota yayu so, mo bâ mo tene ala yeke gi mbeni senge lê ti bongo (Psaume 104:2). Lo leke nga tambelango ti ala. Ti londo na kete kete fuku ti atongoro ti si na bungbi ti atongoro so akono ahon atanga ni kue, ye kue atambela alingbi na ndia so Nzapa alu na azia na popo ti ala (Job 38:31-33). Nda ni la si awasenda-ye ahaka nzoni tambelango ti atongoro so na mbeni bungbi ti azo ti dodo so a leke yâ ti ala nzoni! Tongaso, bi bê na Zo so aleke aye so kue. Nzapa so ayeke na mara ti kota ngangu tongaso ti leke na ye, bê ti mo adö na mbage ti lo pëpe?

9, 10. Tongana nyen e yeke bâ ngangu ti Jéhovah tongana a bâ ndo so lâ, Jupiter, sese, na nze aluti dä?

⁹ E yeke bâ na sese ge ngangu ti Jéhovah ti leke na ye. Na yâ dunia so akono mingi, lo zia sese tâ na nzoni place ni. Ambeni wasenda-ye atene so sese ti e so fini aduti dä alingbi peut-être pëpe ti duti na yâ ambeni bungbi ti atongoro. Kota mbage ti bungbi ti atongoro so sese ti e ayeke dä alingbi ti bata fini pëpe. Atongoro asi singo na bê ni. Angangu so atongoro ni ayeke tokua ahon ndo ni, nga ala yeke gu tele mingi. Na yanga ti bungbi ti atongoro ni, aye mingi, tongana nzoni pupu so e yeke hu nga na ngu, so asala si fini ayeke dä, ayeke pëpe. Ndo so sese ti e nga na lâ ayeke dä ayeke nzoni mingi.

¹⁰ Mbeni kota sese ayeke dä so abata sese ti e: a yeke Jupiter.  Konongo ti lo ahon ti sese fani saki oko. Ngangu ti lo ayeke kota mingi, si lo yeke gboto wala lo yeke pusu yongoro aye so ayeke fono na popo ti atongoro. Awasenda-ye atene so, ndali ti Jupiter pëpe, ka gbâ ti aye so ayeke na lê ti nduzu ayeke tï na ndo ti sese fani 10 000 ahon ti so ayeke tï fadeso na ndo ni. Ndulu na sese ti e, e yeke na nze so ayeke ngoro na tele ni. Nde na so lo yeke mbeni pendere ye nga so lo za na bï, nze ayeke mû maboko na sese ti ngbâ lakue na dengingo ni. Dengingo ti sese ni asala si ngoi ti ngu, ti dê, na ti ndowa asi na tâ ngoi ni. A yeke mbeni ye ti nzoni nde ndali ti fini na ndo sese.

11. Tongana nyen a leke pupu so angoro sese ti bata na sese ni?

¹¹ A yeke bâ ngangu ti Jéhovah ti leke na ye na yâ lege nde nde kue so a leke na sese. Bâ gi pupu so angoro sese ti e; a yeke bata e. Sese ayeke wara anzoni na asioni ye so lâ atokua. Tongana asioni ye ni atingbi na kozo pupu ni, a yeke sala si pupu so e yeke hu ni aga pupu so ayeke bata e na sungo ti lâ. Na mbage, pupu ni so ayeke mene mingi ti asioni ye so lâ atokua. Biani, a leke sese ti e na mbeni ye ti bata na tele ti lo mveni!

12. Tongana nyen tambelango ti ngu afa ngangu ti Jéhovah ti leke na ye?

¹² So ayeke gi mbeni oko mbage ti pupu ti e la; a yeke mbeni bungbi ti apupu nde nde so alingbi biani ti bata na aye so kue ayeke na fini na ndo sese. Mbeni ye ti dongo bê so a wara nga na yâ pupu so ayeke tambelango ti ngu. Ngu oko oko, lâ ayeke sala si ngu alondo na ndo lê ti kota ngu-ingo tongana guru ague na lê ti nduzu. Guru ti ngu ni so alingbi ti si yâ ti mbeni kota tuku so yongo ni na gbe ni, yongo ni na nduzu, nga yongo ti yâ ni asi akilomètre 74. Ngu ni aga ambinda, na pupu ayeke pusu ni na ando nde nde. Na pekoni, ngu so aga nzoni, lo tï tongana ngu-nzapa, tongana neige, nga tongana alê ti glaçon; a kiri ague asi yâ ti akota ngu-ingo ni. A yeke gi tongana ti so Zo-ti-fa-tene 1:7 asala tënë ni: “Angu kue asa na kota ngu ti ingo, me kota ngu ti ingo asi pëpe. Na angu ni akiri  mbeni na ndo so angu asua dä.” Gi Jéhovah oko si alingbi ti zia na sese mara ti tambelango ti ngu tongaso.

13. Ye nyen na ndo ngangu ti Wasalango ye a bâ ni polele na yâ akeke nga na sese?

¹³ Na ndo kue so e yeke bâ fini dä, e yeke bâ ngangu ti Wasalango ye. Ti londo na ngangu keke so ayo na nduzu ahon tanga ti akeke kue ti si na akete kete keke so apusu gbâ ni gbâ ni na gbe ti kota ngu-ingo, si ayeke mû na e mingi ti pupu so e yeke hu, ngangu ti Jéhovah ti leke na ye ayeke polele. Tâ gi na yâ ti sese ni, akete kete nyama asi singo dä; anyama tongana angusu, nga na amakongo. Ala kue ayeke sala kusala legeoko ti tene akeke amaï, na a yeke ngangu mingi ti gbu nda ti kusala ni nzoni. Tâ na lege ni, Bible atene so sese ayeke na ngangu.—Genèse 4:12.

14. Ngangu wa ayeke lango na yâ atome?

¹⁴ Biani, Jéhovah ayeke ‘Lo so asala sese na lege ti ngangu ti Lo’. (Jérémie 10:12). Même na yâ akete kete ye so lo leke, e yeke bâ ngangu ti Nzapa dä. Na tapande, atome ayeke kete kete ye so lo leke ni. Tongana a zia ni kutu oko na tele ti mba, ala yeke lingbi nga na konongo ti lê ti kuä ti li oko pëpe. Nga, kete mbage ni so ayeke na bê ni ayeke tâ ngangu mingi, ni la azo amû ni ti leke na angangu nene ngombe.

15. Na salango lisoro na ndo anyama ti ngonda nde nde, ye nyen Jéhovah afa na Job?

¹⁵ Mbeni ye nde so afa biani ngangu ti Jéhovah ti leke na ye ayeke na yâ gbâ ti anyama so ayeke na ndo ti sese. Psaume 148 afa molongo ti gbâ ti aye so asepela Jéhovah, nga versê 10 ni asala nga tënë ti ‘anyama ti ngonda na ti kodoro kue’. Ti fa ngbanga ti nyen a lingbi zo akpe mbito ti Wasalango ye, mbeni lâ Jéhovah asala tënë na Job na ndo anyama tongana bamara, lele ti ngonda, ngbä, béhémoth (konô), nga na léviathan (ngunde). Ngbanga ti nyen? Ngbanga ti so tongana bê ti zo adö ndali ti anyama so, so ayeke na ngangu mingi si amû mbito, na so alingbi ti ga anyama ti kodoro pëpe, a  lingbi bibe ti lo na ndo Wasalango ala aduti tongana nyen?—Job, achapitre 38-41.

16. Ye nyen na yâ ambeni ndeke so Jéhovah aleke apika bê ti mo?

¹⁶ Psaume 148:10 asala nga tënë ti “andeke so ahulu”. Bâ tâ gi mara ti andeke nde nde so ayeke dä! Na Job, Jéhovah asala tënë ti naamo, so ayeke “he mbarata na zo so atambela na ndo ni.” Biani, ndeke so, so ayo na nduzu mètre 2 na ndambo, ayeke hulu pëpe, me lo lingbi ti kpe loro akilomètre 65 na yâ ti ngbonga oko. Gere oko so lo yeke bi alingbi na mètre 4 na ndambo! (Job 39:16, 21). Na mbeni mbage nde, albatros, so ayeke mbeni ndeke, ayeke mû kota mbage ti fini ti lo ti hulu na lê ti nduzu na ndo ti akota ngu-ingo. Kpangbi ti lo ayo mètre 3. Lo lingbi ti hulu na lê ti nduzu teti angbonga mingi sân ti tene lo pika akpangbi ti lo. A yeke tâ biani na yâ mênë ti lo! Nde na lo, colibri ayeke ndeke so ayeke kete ahon atanga ni kue na ndo sese. Lo yo gi centimètre oku. Lo lingbi ti pika akpangbi ti lo fani 80 na yâ ti nzene penze-ngbonga oko! Lo za pendere mingi tongana atênë ti ngele ngangu, na lo lingbi ti luti na lê ti nduzu tongana lapara pupulenge, nga ti hulu na kiringo na peko.

17. Baleine akono tongana nyen, na gi tënë wa a lingbi e tene na peko ti so e bâ anyama so Jéhovah aleke ala?

¹⁷ Psaume 148:7 atene so même “akota nyama so ayeke na yâ ngu” asepela Jéhovah. Bâ tapande ti mbeni mara ti kota susu so iri ni ayeke baleine, so azo mingi atene lo yeke kota ahon tanga ti anyama kue na ndo ti sese. Yongo ti ‘kota nyama’ so, so ayeke na yâ ti ngu, alingbi ti si mètre 30 wala ahon so. Nengo ti lo alingbi na nengo ti akota doli 30. Tâ gi menga ti lo oko alingbi na nengo ti doli oko. Konongo ti bê ti lo ayeke tongana mbeni kete kutukutu. Ngbongboro bê so ayeke pika gi fani 9 na yâ penze-ngbonga oko. Ti colibri, bê ti lo ayeke pika fani 1 200 na yâ penze-ngbonga oko. Ambeni kamba ti mênë ti baleine ni akono mingi, si mbeni kete molenge alingbi ti hara na yâ ni. Biani, bê ti e apusu e ti yeda na tisango ndo so ahunzi na buku ti Psaume: ‘Zia ye kue so ahu pupu asepela Jéhovah. I sepela Jéhovah!’—Psaume 150:6.

18, 19. Aye so Jéhovah aleke na ndo ti sese ayeke nde nde tongana nyen, na ye so lo leke afa na e nyen na ndo kota yanga-ti-komande ti lo?

¹⁸ Ye nyen e manda na lege ti kusala so Jéhovah asala na ngangu ti lo ti leke na ye? Bê ti e adö na bango aye ndenge na ndenge so lo leke. Mbeni wasungo psaume atene: “O L’Eternel, kusala ti Mo ayeke mingi! . . . sese so asi singo na mosoro ti Mo.” (Psaume 104:24). A yeke tâ tënë biani! Azo so amanda ye na ndo anyama, azo, nga na akeke atene so ala wara mara ti aye nde nde ahon kutu oko na ndo ti sese. Ambeni atene a si kutu 10, ambeni kutu 30, ambeni atene a hon so. Zo so ayeke leke apendere ye na kode alingbi ti bâ so ngoi na ngoi ngangu ti lo ni ahunzi kue. Me ti Jéhovah, ngangu ti lo ti leke na afini ye nde nde ayeke hunzi biani lâ oko pëpe.

¹⁹ Kusala so Jéhovah asala na ngangu ti lo ti leke na ye afa na e ye na ndo kota yanga-ti-komande ti lo. Tâ gi tënë “Wasalango ye” azia Jéhovah nde na aye kue na yâ dunia, so ayeke gi ‘aye so Lo leke’. Même Molenge ti Jéhovah ngengele oko, so asala kusala tongana “wakode” na ngoi ti lekengo aye, a hiri lo lâ oko pëpe Wasalango ye wala use wasalango ye na yâ Bible (aProverbe 8:30; Matthieu 19:4). Nde  na so, lo yeke ‘kozo ti ye kue so Nzapa aleke’. (aColossien 1:15). Dutingo ti Jéhovah tongana Wasalango ye amû na lo biani lege ti komande lo oko na yâ dunia kue.—aRomain 1:20; Apocalypse 4:11.

20. Ngbele ye na ngoi so Jéhovah ahunzi ti leke ye na ndo ti sese, na lege wa lo hu tele ti lo?

²⁰ Jéhovah azia ti sala kusala na ngangu ti lo ti leke na ye? Biani, Bible atene so tongana Jéhovah ahunzi ti sala kusala ti lo ti lekengo aye na yâ alango omene awe, “Lo hu tele ti Lo na lâ mbasambala ni na lege ti kusala ti Lo kue so Lo sala.” (Genèse 2:2). Bazengele Paul afa so “lâ” mbasambala ni ayeke angu saki mingi, teti so a si même na ngoi ti lo (aHébreu 4:3-6). Me ‘hungo tele’ aye ti tene so Jéhovah azia ti sala kusala kue? Oko pëpe, Jéhovah azia lâ oko pëpe ti sala kua (Psaume 92:4; Jean 5:17). Tongaso, hungo tele ti lo ni aye gi ti sala tënë ti ziango ti leke aye so lê abâ na ndo ti sese. Me, kusala ti lo ti sala si ye so lo ye aga tâ tënë ade ahunzi pëpe. Na yâ kusala so, a sû nga Tënë ti lo na gbe ti yingo. Kusala ti lo ni andu nga lekengo ‘fini création’ so e yeke bâ ni ande na chapitre 19.—2 aCorinthien 5:17.

21. Tongana nyen ngangu ti Jéhovah ti leke na ye ayeke sala ye ande na ndo abe-ta-zo teti lakue lakue?

²¹ Tongana lâ ti hungo tele ti Jéhovah asi na nda ni awe, lo yeke tene ande so ye kue so lo leke na ndo ti sese ge ayeke “nzoni mingi”, tongana ti so lo sala ândö na ngoi so lo hunzi ti leke aye na yâ ti alango omene ni (Genèse 1:31). E de ti hinga pëpe tongana nyen lo lingbi ti soro ti sala kusala na kota ngangu ti lo ti leke na aye na peko ti hungo tele so. Atâa a yeke tongana nyen, e lingbi ti hinga biani so bê ti e ayeke dö lakue ti bâ lege so Jéhovah ayeke sala kusala na ngangu ti lo ti leke na ye. Teti lakue lakue, e yeke manda ande ye mingi na ndo Jéhovah na lege ti aye so lo leke (Zo-ti-fa-tene 3:11). Na ngoi so e yeke manda ye mingi na ndo ti lo, bê ti e ayeke dö nga mingi ahon ti kozo, na e yeke kiri ti ga ndulu ndulu na Kota Wasalango ye.