1, 2. Ua faapefea ona faataʻitaʻia mai e le lā le mana o Ieova e foafoaina ai mea?

 PE UA e tū latalata ea i se afi i se pō mālūlū? Atonu sa faaloloa atu ou lima i le afi i se mamao talafeagai ina ia e māfanafana ai. Pe afai sa e latalata tele atu i le afi, atonu sa lē mafai ona e tatalia le malosi o le aasa mai. Afai foʻi sa mamao ese mai i tua lau tū, atonu na vave ona e lagona le mālūlū o le pō, ma e maalili ai.

² E iai se mea e pei o se “afi” o loo faamāfanafanaina o tatou tino i le ao. O lenā “afi” o loo sasao aʻe i le tusa ma le 93 miliona maila (150 miliona kilomita) le mamao! a Maʻeu se malosi o loo iai i le lā, auā e mafai lava ona e lagonaina lona vevela mai sea mamao! Peitaʻi, o loo faataamilomilo le lalolagi i lenā vevela mataʻutia i se mamao ua talafeagai lelei. Pe ana fai e latalata tele atu, semanū ua liu ausa uma le vai o le lalolagi; pe ana fai foʻi e mamao tele mai, semanū ua liu aisa uma. Po o le ā lava le tulaga o nei mea, ae na semanū e leai se ola e mafai ona iai i lo tatou lalolagi. E lē gata e manaʻomia le malamalama o le lā e ola ai i le lalolagi, ae e mamā foʻi ma telē sona aogā, aemaise lona matagofie mai.—Failauga 11:7.

3. O le ā le mea moni tāua o loo molimau i ai le lā?

³ Peitaʻi e lē manatu mamafa le toʻatele o tagata i le lā, e ui ina faalagolago atu i ai lo latou ola. Ua latou lē maua ai la le mea o loo mafai ona aʻoaʻo mai e le lā iā i tatou. Fai mai le Tusi Paia e uiga iā Ieova: “O oe . . . na e saunia le malamalama ma le lā.” (Salamo 74:16) Ioe, o loo aumaia e le lā le viiga o Ieova, “o lē na faia le lagi atoa ma le lalolagi.” (Salamo 19:1; 146:6) Ua na o se faataʻitaʻiga lenā e tasi mai le lē mafaitaulia o fetu i le lagi, ua tatou aʻoaʻoina mai ai mea e faatatau i le mana uigaese o Ieova,  lea e foafoaina ai mea. Seʻi o tatou talanoa i nisi o nei mea, ona uaʻi atu lea i le lalolagi ma meaola eseese o loo iai.

4, 5. O le ā le malosi ma le telē o le lā, ae o le ā lona faatusatusaga atu i isi fetu?

⁴ Atonu ua e silafia, o lo tatou lā o se fetu. E foliga mai e telē atu na i lo fetu o loo tatou vaaia i le pō, auā pe a faatusatusa atu i na fetu, e matuā latalata mai lava le lā. O le ā se telē o le malosi o loo iai? I le totonugalemu o le lā, o loo iai se vevela e tusa ma le 27,000,000 tikeri Fahrenheit (15,000,000 tikeri Celsius). Pe afai e te aumaia sina vaega itiiti e pei o le lapoʻa o le ulu o le nila mai le totonugalemu o le lā ma tuu i inei i le lalolagi, o le a e afāina ai e tusa lava pe 90 maila (140 kilomita) le mamao ese e te tū mai ai! I sekone taʻitasi, o loo faamatuu mai ai e le lā se malosiaga e tutusa ma le malosiaga lea e maua pe a pāpā le faitau selau miliona o pomu faaniukilia.

⁵ E matuā telē lava le lā, e mafai ona ofi ai i totonu le silia ma le 1,300,000 ni paneta e tutusa ma le telē o lo tatou lalolagi. Po o le lā ea, o le fetu lea ua maoaʻe ese lava lona telē? E leai. Fai  mai tagata e suʻesuʻeina fetu, o le lā, o se fetu e matuā laʻitiiti lava. Na tusia e Paulo faapea, “ua ese le pupula o le tasi fetu i lo le tasi fetu.” (1 Korinito 15:41) E leʻi iloa e Paulo le moni o na upu faagaeeina. O loo iai se fetu e sili ona telē, lea pe ana faapea e tuu i le tulaga o loo iai le lā, semanū e fafao uma ai i totonu lo tatou lalolagi. Pe a tuu se isi fetu ua telē tele i lenā tulaga, e mautinoa le oo atu o lona telē i Saturn—e ui o lenā paneta e matuā mamao ese lava mai le lalolagi, ma e fā tausaga le umi faatoʻā taunuu i ai le faiga malaga a se vaa o le vateatea, lea e silia ma le 40 taimi e saosaoa atu ai lana lele na i lo le saosaoa o se pulu e fana atu i se fana e sili ona malosi!

6. Ua faapefea e le Tusi Paia, ona faaalia mai i se auala e malamalama ai tagata, le lē mafaitaulia o le tele o fetu?

⁶ E lē gata i le lapopoʻa o fetu, ae matuā mataʻina foʻi le tele. O le mea moni, o loo taʻua e le Tusi Paia le lē mafaitaulia o le tele o fetu, e matuā faigatā ona faitauina e pei ona faigatā ona  faitauina o “le oneone o le sami.” (Ieremia 33:22) O lenei faamatalaga ua faamautinoa mai ai, e sili atu ona tele le aofaʻi o fetu na i lo se aofaʻiga e mafai e se mata ona vaai atu i ai. O lea la, afai sa autilo atu se tusitala o le Tusi Paia, e pei o Ieremia i le lagi i se pō ma taumafai e faitau ni fetu sa mafai ona ia iloa atu, atonu pe sa ia faitauina le na o le tolu afe pe ā, auā e na o le pau lenā o se tele e mafai e le mata o se tagata ona ia puʻeina i lana vaai i se pō maninoa. E ono tutusa lenā aofaʻiga ma le tele o ni oneone e mafai ona uʻu i le lima o se tasi. Ae o le mea moni, e matuā tele naʻuā le aofaʻiga o fetu, e pei o le tele o oneone o le sami. b O ai e mafaia ona faitauina lenā fuainumera?

7. E faapefea ona e faamatalaina le aofaʻiga o fetu i lo tatou aniva po o le aofaʻiga o aniva i le vateatea aoao?

⁷ Ua tali mai le Isaia 40:26: “Seʻi tetepa aʻe i luga, ma outou vaai, po o ai ea ua na faia nei mea? Na te taʻitaʻiina mai a latou ʻau ua faitauina; na te valaau iā te i latou uma i o latou igoa.” Ua faapea mai le Salamo 147:4: “O loo faitaulia e ia le aofaʻi o fetu.” E fia “le aofaʻi o fetu”? E lē faigofie lenā fesili. Sa tau fuafua e tagata e suʻesuʻeina fetu e faapea, e silia ma le 100 piliona fetu i lo tatou lava aniva o le Milky Way. c Ua faapea mai nisi e tele atu isi fetu. Peitaʻi o lo tatou aniva ua na o se tasi lea o aniva mai le tele o aniva, ma e sili atu le anoanoaʻi o fetu i le tele o na aniva. E fia aniva o loo iai? I se fua faatatau a tagata e suʻesuʻeina fetu, ua latou manatu e oo atu i le faitau selau piliona, pe e faitau tiliona foʻi aniva. O lona uiga la, e lē o mafai lava e le tagata ona ia faamautinoa maia le aofaʻiga o aniva, aemaise foʻi e lē o mafai ona latou taʻu patino maia le aofaʻiga o piliona uma o fetu o loo iai i na aniva. Peitaʻi, e silafia e Ieova lenā aofaʻiga. Ua ia faaigoaina foʻi fetu taʻitasi uma!

8. (a) O le a faapefea ona e faamatalaina le telē o le aniva o le Milky Way? (e) O le ā le auala o loo faatonutonuina ai e Ieova gaoioiga a fetu ma mea uma o loo vaaia i le lagi?

 ⁸ E atili ai ona tatou maofa ma le migao iā Ieova pe afai tatou te mafaufau i le tetelē o aniva. O se fua faatatau o le aniva o le Milky Way e tusa ma le 100,000 tausaga malamalama (light-years) o loo fegasoloaʻi ai. O loo fegasoloaʻi se ave o le malamalama i le saosaoa mataʻutia e tusa ma le 186,000 maila (300,000 kilomita) i sekone taʻitasi. O lona uiga e tusa ma le 100,000 tausaga e faagasolo ai lenā ave e tasi, faatoʻā mafai ona ia laasia lo tatou aniva! E sili atu ona tetelē nisi aniva na i lo o lo tatou aniva. Ua faapea mai le Tusi Paia, o loo fofolaina e Ieova “le lagi” e peiseaʻī ua na o se ie. (Salamo 104:2) O loo ia faatonutonuina foʻi gaoioiga a nei mea na ia foafoaina. Mai lava i sina pefu itiiti i le lagi e oo atu i le aniva e sili ona telē, ua fegaoioiaʻi uma na mea taʻitasi e tusa ai o tulafono ua faatulaga ma faagaoioia e le Atua. (Iopu 38:31-33) O lea, ua faatusaina ai e saienitisi gaoioiga saʻo aʻiaʻi a nei fetu ma mea uma o loo vaaia i le lagi, ua peiseaʻī o se siva ua matuā atoatoa lelei ona aʻoina ona tāga! Seʻi manatu loa la, i Lē na ia foafoaina nei mea. Pe te lē lagonaina ai ea le mataʻu ma le migao i le Atua o loo iā te ia lea mana uigaese e foafoaina ai mea?

9, 10. Ua faapefea ona faamaonia mai le mana o Ieova i le faatulagaina o le faataamilosaga o paneta, o Iupita, le lalolagi, ma le masina?

⁹ O loo manino mai le mana o Ieova e foafoaina ai mea, i le lalolagi lenei tatou te nonofo ai. Ua ia faatulagaina lelei lenei lalolagi. E talitonu nisi saienitisi e lē pei o lo tatou lalolagi le tele o isi aniva auā e lē mafai ona ola ai mea. O se vaega tele o lo tatou aniva o le Milky Way ua faamaonia mai e leʻi fuafuaina ina ia maua ai se ola. Ua matuā putuputu lona ogatotonu telē i fetu. E matuā malolosi ona ave, ma e masani ona fetoʻai fetu. E lē o maua i le vaega pito i fafo o le aniva, le tele o mea e manaʻomia mo le ola. E mautinoa lava o loo faatulaga lelei le faataamilosaga o paneta lea e aofia ai ma lo tatou lalolagi, ma e lē mafai ona āfaina ai i na tulaga mataʻutia.

 ¹⁰ O loo maua e le lalolagi se puipuiga mai se isi paneta mamao—le paneta lea o Iupita. Ona e silia ma le afe taimi lona telē atu na i lo le Lalolagi, ua telē ai le malosi tau i le kalave o Iupita. O le ā le iʻuga? E mafai e Iupita ona aoaoina mai pe tulei ese foʻi ni mea e felelei solo i le lagi. E talitonu saienitisi e faapea, pe ana lē seanoa Iupita, semanū e oo i le 10,000 taimi e sili atu ai le toʻulu ifo o vaega mamafa o mea vaaia o loo i le lagi ma faaleagaina ai le lalolagi. I lo tatou lava lalolagi, ua faamanuiaina ai lo tatou laueleele i se mea e pei o se satelite uigaese—o le masina. E lē gata o se mea e matagofie i le vaai ma o se “malamalama i le pō,” ae o loo taofiofia foʻi e le masina le lalolagi i se faatulagaga faasipa. O lenā faasipa ua mafai ai ona maua e le lalolagi ituaiga o tau eseese—o se tasi lenā o aogā tāua i le ola i inei.

11. Ua faapefea ona fuafuaina le ea o le lalolagi ina ia pei o se talipupuni e puipuia ai?

¹¹ O le mana o Ieova e foafoaina ai mea o loo manino mai i vala taʻitasi o le fuafuaina o le lalolagi. Seʻi manatu i le ea (atmosphere), lea ua pei o se talipupuni e puipuia i tatou. E lē gata ina faasusulu mai e le lā ave lelei tatou te malolosi ai, ae faasusulu mai foʻi ma ave leaga tatou te ono feoti ai. Pe a taia le vaega pito i luga o le ea o le lalolagi i ave leaga, ona liua lea o le okesene masani e fai ma osone. O inā e maua ai se faaofuofu o le osone, lea e iʻu ina aveesea ai ave. O lona uiga, ua fuafuaina lo tatou lalolagi faatasi ai ma lona lava faamalumaluga e puipuia ai!

12. Ua faapefea i le faataamilosaga o le suāvai ona faataʻitaʻia maia le mana o Ieova e foafoaina ai mea?

¹² Ua na o se vala lenā e tasi o lo tatou ea, se tuufaatasiga lavelave o kasa eseese ua matuā fetaui lelei mo le tausia o foafoaga o loo iai i le lalolagi. O se tasi mea mataʻina i le ea, o le faataamilosaga lea o le vai. I tausaga taʻitasi, e mitiia e le lā ausa mai le silia ma le 100,000 kupita maila (400,000 kupita kilomita) o le suāvai mai le sami. O suāvai na o loo avea ma ao, lea e faataamilo solo e savili. O inā e faamamā ai lenei suāvai, ona toe toʻulu ifo lea ua avea ma timu, o kiona, ma ni aisa, ma faateleina ai pea le suāvai e maua. E pei lava ona taʻua i le Failauga 1:7: “O loo tafe ifo vaitafe uma i le sami; a e lē tumu ai le sami; o le  mea e tafe mai ai vaitafe, e toe foʻi atu ia i ai.” Na o Ieova e mafai ona faia lenā faataamilosaga.

13. O ā faamaoniga o le mana o Lē na Foafoaina Mea o loo tatou vaaia i laau o loo ola i le lalolagi faapea foʻi i lona palapala?

¹³ Po o fea lava tatou te vaaia ai mea o loo ola, o lo tatou vaaia foʻi lenā o le faamaoniga o le mana o Lē na Foafoaina Mea. Mai laau tetele e maualuluga atu na i lo ni fale e 30 o latou fogāfale, seʻia oo mai i laau ninii o loo ola i le fogātai lea e maua mai ai le okesene ua tatou mānavaina, ua matuā manino mai ai le mana o Ieova e foafoaina ai mea. Ua matuā tumu foʻi lona palapala i mea o loo ola ai—anufe, limu, ma manu ninii, o loo galulue uma nei mea i ni auala e sili ona lavelave ina ia fesoasoani ai e faatupuina laau.

14. O le ā le malosi lea e ono maua mai e tusa lava pe o sina atoma itiiti?

¹⁴ E leai se masalomia, o Ieova ʻLē na faia le lalolagi i lona mana.’ (Ieremia 10:12) E oo lava i foafoaga e sili ona ninii o loo manino mai ai le mana o le Atua. Mo se faataʻitaʻiga, e tusa lava pe miliona ni atoma o loo taatitia faatasi, e lē taitai ona tutusa lo latou mafiafia, ma le mafiafia o se lauulu e tasi o le tagata. Peitaʻi, o le vaega faaogatotonu lenā o le atoma e faapogaia ai le malosi o se pomu faaniukilia pe a pa!

15. I le talanoaina o manu feʻai eseese, o le ā se lesona na aʻoaʻo atu e Ieova iā Iopu?

¹⁵ O le isi faamaoniga maumauaʻi o le mana o Ieova e foafoaina ai mea, ua maua lea i le anoanoaʻi o manu o loo ola i le lalolagi. Ua lisiina mai i le Salamo e 148 le tele o mea o loo vivii atu iā Ieova, ma i le fuaiupu e 10 o loo aofia ai upu nei, “o manu feʻai, ma manu vaefā uma.” Ina ia faaalia mai le māfuaaga e tatau ai i le tagata ona mataʻu ma le migao i Lē na Foafoaina Mea, na fetalai mai ai Ieova iā Iopu e uiga i manu e pei o le leona, le asini o le vao, le rema, le pemota (po o le puaa sami), ma le leviatana (e foliga mai o le korokotaila). O le ā le manatu sa fia faatāua? Pe afai e matuā fefe le tagata i nei manu tinoeese ma le feʻai, o le ā la se lagona e tatau ona iā te ia e faatatau i Lē na Foafoaina nei manu?—Iopu, mataupu 38-41.

16. O le ā se mea e te maofa ai i nisi o manu felelei na foafoaina e Ieova?

 ¹⁶ O loo taʻua foʻi i le Salamo 148:10 “manu felelei.” Seʻi manatu i le tele o ituaiga eseese o manu felelei! Na taʻu mai e Ieova iā Iopu le renani (iaena), lea e “ʻata o ia i le solofanua ma lē o tiʻetiʻe i ai.” O le mea moni lava, e ui ina lē mafai ona lele lenei manulele e valu futu (2.5 mita) lona maualuga, ae mafai ona momoʻe mo le 40 maila (65 kilomita) i le itula, ma e tusa ma le 15 futu (4.5 mita) le mamao o sana laa e tasi! (Iopu 39:13, 18) Peitaʻi o le manulele o le albatross e na te faaaluina le tele o lona olaga e feleleaʻi ai i luga o le sami. O lenei manulele e atamai tele e lele faasee, ma o le lautetele o ona apaʻau pe a faaloloa e tusa ma le 11 futu (3 mita). E mafai ona lele faasasaʻo mo ni itula se tele e aunoa ma le apatāina o ona apaʻau. E ese mai ai le manulele o le bee hummingbird, lea e na o le lua inisi (5 senitimita) lona umī, o se manulele e sili ona lamoʻimoʻī i le lalolagi. Atonu e oo atu i le 80 taimi e apatā ai ona apaʻau i le sekone e tasi! E mafai e lenei manulele a o ilaila mai o latou tino ona faapepepepe i luga o le ʻea e pei o ni helikopa ma e mafai foʻi ona felelei solomuli.

17. O le ā le telē o le tafolā lanumoana, ma o le ā le manatu ua tatau ona tatou maua e tusa ma le talanoaina o mea na foafoaina e Ieova?

¹⁷ Ua taʻua i le Salamo 148:7 e faapea, e oo lava i “tanimo” po o manu lapopoʻa o le sami e viivii atu foʻi iā Ieova. Seʻi mafaufau i le meaola lea e masani ona manatu i ai o le meaola sili ona telē o loo ola i lenei lalolagi, o le tafolā lanumoana. O lenei tanimo o loo i “mea loloto” o le sami, e mafai ona maulu i se mamao e tusa ma le 100 futu (30 mita) pe sili atu foʻi. E mafai ona tutusa lona mamafa ma le mamafa o se lafu elefane e tusa ma le 30 elefane lapopoʻa. O le mamafa o lona laulaufaiva lava ia e tutusa ma le mamafa o se elefane se tasi. O le telē o lona fatu e tutusa ma le telē o se tamaʻi taavale. O lenei fatu e na o le faaiva ona tātā i le minute e tasi—e eseese lenā ma le tātā o le fatu o le hummingbird, lea atonu e 1,200 ona tātā i le minute e tasi. O se tasi o alātoto o lenā tafolā e matuā telē lava e mafai e se tamaitiiti ona totolo ai i totonu. E mautinoa, e uunaʻia i tatou e o tatou loto ina ia toe faaleo atu le timaʻiga lea o  loo faaiʻu ai le tusi o Salamo e faapea: “Ia vivii atu iā Ioa o mea uma lava e mānava.”—Salamo 150:6.

18, 19. O le ā le tele o le eseesega o mea ola ua faia e Ieova i le lalolagi, ma o le ā ua tatou iloa mai le foafoaga e uiga i lana pule silisili ese?

¹⁸ O le ā tatou te aʻoaʻoina mai le auala o loo faaaogā ai e Ieova lona mana mo le foafoaina o mea? Ua tatou matuā maofa lava i ituaiga eseese ma le tele o mea o le foafoaga. Na alaga se tasi o faisalamo: “Ieova e, ua matuā tele au galuega. . . . Ua tumu le lalolagi i au oloa.” (Salamo 104:24) Maʻeu le moni o lea manatu! Ua mafai ona mātaulia e tagata o loo suʻesuʻeina ola o meaola le silia ma le miliona ituaiga o meaola o loo ola i le lalolagi; peitaʻi, e eseese lava manatu pe faamata e fia nisi miliona o ituaiga meaola o loo iai. E ono iloa foʻi e se tagata tusiata, e iai taimi e fai ifo ai lona tomai tau tusiata. E ese mai la le atamai ma le tomai o Ieova—o lona mana e fuafuaina ma faia ni mea fou eseese—e manino le lē muta mai.

¹⁹ O le faaaogāina e Ieova o lona mana e foafoaina ai mea, ua mafai ai ona tatou malamalama i lana pule silisili ese. O le upu lava ia o “Lē na Foafoaina Mea” ua faaesea ai Ieova mai se isi lava mea i le lagi ma le lalolagi, auā o na mea uma o ni “mea na foafoaina.” E oo lava i le Alo e toʻatasi o Ieova, o lē sa galue o “le tufuga” i le taimi o le foafoaga, e lē taʻua lava o ia i le Tusi Paia o Lē na Foafoaina Mea po o Lē na Toʻalua ma le Atua i le  Foafoaina o Mea. (Faataoto 8:30; Mataio 19:4) Na i lo lea, o ia o “le ulumatua o mea uma lava ua faia.” (Kolose 1:15) O le avea o Ieova ma Lē na Foafoaina Mea, o se faamaoniga lea o le iai iā te ia o le aiā atoatoa e faatino ai lona mana o le pule silisili ese i mea uma.—Roma 1:20; Faaaliga 4:11.

20. Po ua faapefea ona mālōlō Ieova talu mai ona māeʻa lona foafoaina o le lalolagi?

²⁰ Po ua taofia ea e Ieova le faatinoina o lona mana e foafoaina ai mea? Fai mai le Tusi Paia, ina ua māeʻa ona faia e Ieova lana galuega o le foafoaga i le aso lona ono, ona “mālōlō ai lea o ia i le aso fitu i lana galuega uma na faia e ia.” (Kenese 2:2) Na faaalia e Paulo faapea, o lenei “aso” lona fitu, e tusa ma le faitau afe tausaga lona umi, auā sa faaauau pea ona faagasolo i le vaitaimi na iai Paulo. (Eperu 4:3-6) Ae pe o le uiga ea o le “mālōlō” e faapea ua taofia ai e Ieova ana galuega uma? E leai, e lē taitai ona taofia e Ieova lona galue pea. (Salamo 92:4; Ioane 5:17) E faasino atu la lona mālōlō i le faaiʻuga o lana galuega o le foafoaina o le lalolagi ma mea uma o loo iai. Peitaʻi, o lana galuega i le faataunuuina o ana fuafuaga, e faaauau pea, e lē mafai ona faalavelavea. O na galuega e aofia ai le tusiaina o le Tusi Paia. Ua aofia ai foʻi le faia o se “foafoaga fou,” lea o le a talanoaina i le Mataupu e 19.—2 Korinito 5:17, NWT.

21. O le a faapefea i le mana o Ieova e foafoaina ai mea ona aafia ai tagata faamaoni a o faagasolo le ola e faavavau?

²¹ Pe a oo mai le iʻuga o le aso mālōlō o Ieova, o le a mafai loa ona ia fetalai mai e faatatau i ana galuega uma lava i le lalolagi e faapea “ua matuā lelei lava,” e pei ona sa ia fetalai i ai i le iʻuga o aso taʻitasi e ono o le foafoaga. (Kenese 1:31) E lē o taʻua mai pe o le a faapefea ona ia faaaogāina lona mana e lē muta mai e foafoaina ai mea, pe a mavae lenā taimi. Ae po o le ā lava le tulaga o le a iai, o le a tatou fiafia pea i le faaaogāina e Ieova o lona mana e foafoaina ai mea. A o faagasolo le ola e faavavau, o le a tatou aʻoaʻoina atili ni mea e uiga iā Ieova e ala i lana foafoaga. (Failauga 3:11) O le tele lava o mea e tatou te aʻoaʻoina e uiga iā te ia, o le atili foʻi lea ona tatou matuā matataʻu ma migao iā te Ia—ma atili ai foʻi ona tatou faalatalata atu i Lē Sili na Foafoaina i tatou.