Go na content

Go na table of contents

KAPITEL 5

Makti fu meki sani​—„A Mekiman fu hemel nanga grontapu”

Makti fu meki sani​—„A Mekiman fu hemel nanga grontapu”

1, 2. Fa wi kan si taki Yehovah abi makti fu meki sani te wi e luku a son?

OITI yu tanapu krosibei fu wan faya tapu wan kowru neti? Kande yu hori yu anu krosibei fu a faya so taki yu ben kan teki pikinso waran. Te yu ben e go tumusi krosibei, dan a ben e faya tumusi gi yu. Te yu ben e go tanapu tumusi fara, dan kowru ben e naki yu.

2 Te deiten, wan „faya” de di e waran wi skin. A „faya” dati de sowan 150 milyun kilometer fu grontapu! * A no spotu furu krakti a son musu abi so taki yu man firi a faya fu en, aladi wi de so fara fu en! Ma aladi a grontapu e drai lontu a bun bigi faya onfu dati, toku grontapu no de tumusi krosibei noso tumusi fara fu en. Efu grontapu ben de moro krosibei fu a son, dan ala watra na grontapu ben o drei gowe; efu a ben de moro fara, dan ala sani na grontapu ben o tron ijs. Ala den tu situwâsi disi ben o meki taki sani no ben o man libi na a planeiti disi. Boiti taki a son prenspari gi a libi na grontapu, dan a de so tu taki a leti fu en de krin, èn a no e doti grontapu, a no de fu taki dati a switi tu.​—Preikiman 11:7.

Yehovah ’sreka a leti na hemel, iya, na en meki a son’

3. Sortu prenspari tru tori a son e leri wi?

3 Toku a de so, taki furu sma no e si a son leki wan kefalek sani, aladi den abi en fanowdu fu tan na libi. Fu dati ede den no man si san a son kan leri wi. Bijbel e taki fu Yehovah: „Yusrefi . . . sreka a leti na hemel, iya, na yu meki a son” (Psalm 74:16). Iya, a son e gi grani na Yehovah, „a Mekiman fu hemel nanga grontapu” (Psalm 19:1; 146:6). A son na soso wan fu den someni sani na hemel di e leri wi fu a bigi makti di Yehovah abi fu meki sani. Meki wi go luku wan tu fu den sani disi moro fini. Baka dati, wi sa poti prakseri na grontapu nanga den difrenti sani di e libi na tapu.

„Opo un ai go na loktu èn luku”

4, 5. O furu krakti a son abi èn o bigi a de? San yu kan taki fu a son, te yu teki en gersi nanga tra stari?

4 Soleki fa yu sabi kande, dan a son na wan stari. Kande a gersi leki a son bigi moro ala den tra stari di yu e si te neti, fu di a de moro krosibei fu wi. O furu krakti a son abi? Na ati fu a son faya sowan 15.000.000 graden Celsius. Efu yu ben man teki wan pikin pisi puru fu na ati fu a son, wan pisi di no bigi moro na ede fu wan pina, èn efu yu ben sa poti en dyaso na grontapu, dan iniwan sma di ben sa tanapu moro krosibei leki 140 kilometer fu a pikin pisi faya disi, ben o bron! A krakti di e komoto fu a son ibri sekonde, na a srefi leki a krakti fu someni milyun atoombom di e sutu panya.

5 A son bigi so te, taki moro leki 1.300.000 planeiti leki grontapu ben sa kan go na ini. Ma dati wani taki dati a son na wan fu den moro bigi stari? Nôno, sabiman di e ondrosuku den stari e kari en wan pikin geri stari. Na apostel Paulus ben skrifi taki „a glori fu a wán stari e difrenti fu a di fu a tra stari” (1 Korentesma 15:41). Na a ten dati a no ben kan sabi srefi san den wortu dati ben wani taki trutru. Wan stari de di bigi so te, taki efu a ben sa de leti pe a son de nownow, dan a ben o swari grontapu. Wan moro bigi stari de di ben o swari ala planeiti, te go miti a planeiti Saturnus srefi. Dan yu musu hori na prakseri taki Saturnus de so fara fu grontapu dati wan raket di sma sutu go na loktu ben frei fo yari langa fu doro te drape, aladi a raket dati frei 40 tron moro esi leki wan kugru di sma sutu nanga wan fu den moro bun gon!

6. Fa Bijbel e sori taki moro furu stari de leki san libisma ai man si?

6 Son stari bigi trutru, ma san moro kefalek srefi na a nomru fu den. Te yu luku en bun, dan Bijbel e taki dati den stari furu so te, taki yu no man teri den, neleki fa yu no man teri „a santi fu a se” (Yeremia 33:22). A pisi tori disi e sori taki moro furu stari de leki san wi ai man si. Te yu luku en bun, dan efu wan Bijbel skrifiman leki Yeremia ben luku go na loktu te neti, èn efu a ben pruberi fu teri den stari di a ben e si, dan a ben o man teri sowan 3000 stari nomo. Dati na a nomru fu stari di wan libisma kan si nanga en soso ai te a e luku go na loktu, netiyuru te wolku no de. Yu kan teki a nomru dati gersi nanga a nomru fu den ai santi di wan sma man hori na ini en anu. Ma te yu luku en bun, dan den stari furu neleki a santi fu se. * Suma kan teri so wan nomru?

’A e kari den alamala srefi na den nen’

7. (a) Omeni stari sma prakseri taki wi abi na ini a Merki Pasi stari sistema? O furu dati de trutru? (b) Fu san ede a de so wan aparti sani taki sabiman di e ondrosuku stari, no man taki soifri omeni stari sistema de? San dati e leri wi fu a makti di Yehovah abi fu meki sani?

7 Yesaya 40:26 e piki: „Opo un ai go na loktu èn luku. Suma meki den sani disi? Na a Sma di e tyari a legre fu den go na doro, sosrefi a nomru fu den, a Sma di e kari den alamala srefi na den nen.” Psalm 147:4 e taki: „A e teri omeni stari de.” „Omeni stari de” dan? We, dati a no wan makriki aksi. Sabiman di e ondrosuku den stari e taki dati soso a stari sistema fu wi, di den e kari a Merki Pasi stari sistema, abi moro leki 100 milyard stari na ini. * Ma a bigi grupu fu stari noso a stari sistema fu wi, na soso wan fu den someni sistema di de, èn furu fu den abi moro stari na ini srefi. Omeni difrenti bigi grupu fu stari de dan? Son sabiman e denki taki sowan 50 milyard stari sistema musu de. Tra sabiman e taki 125 milyard. Sobun, efu libisma no man taki soifri omeni stari sistema de, dan fa den o man taki soifri omeni milyard stari de na ini den sistema dati? Toku Yehovah sabi omeni den de. Boiti dati, dan a e gi ibriwan fu den stari wan nen!

8. (a) Fa yu ben o fruklari o bigi a Merki Pasi stari sistema de? (b) San Yehovah e gebroiki fu meki den sani na loktu buweigi na wan yoisti fasi?

8 Te wi prakseri o bigi den stari sistema disi de trutru, dan dati e gi wi moro lespeki gi Gado. Sma e denki taki a Merki Pasi stari sistema fu wi bigi sowan 100.000 leti-yari efu yu ben o marki en fu a wan sei te go miti a tra sei. * We, kon meki wi taki dati wan sani di de farawe e skèin leti komoto fu a wan sei fu a stari sistema fu wi. Efu a leti dati sutu pasa na ini a loktu sowan 300.000 kilometer na ini wán sekonde, dan a o teki 100.000 yari bifo a leti dati doro te na a tra sei fu a stari sistema fu wi! Dan yu abi son stari sistema di bigi omeni tron moro a di fu wi. Bijbel e taki dati Yehovah e „bradi” a bigi hemel neleki fa yu e bradi wan krosi (Psalm 104:2). A e seti a fasi tu fa den sani disi e buweigi na loktu. Fu a moro pikin pisi doti fu wan stari sistema te go miti a moro bigi stari sistema di de, den alamala e buweigi akruderi den wet di Gado seti (Yob 38:31-33). Dati meki sabiman agersi a fasi fa den sani na hemel e drai so moi lontu makandra, nanga wan bigi grupu sma di e dansi makandra tapu a srefi poku sondro taki bruya de! We, prakseri a Sma di meki den sani disi! Yu ati no e furu nanga lespeki gi a Gado di abi so furu makti fu meki sani?

’A Sma di meki grontapu nanga yepi fu en krakti’

9, 10. Fa a makti fu Yehovah e kon na krin te yu e luku pe a poti a son fu wi, a grontapu, a planeiti Yupiter, nanga a mun?

9 Te wi e luku grontapu, a tanpresi fu wi, dan wi e si a makti di Yehovah abi fu meki sani. A luku sani finifini bifo a poti a grontapu na a presi pe a de nownow. Son sabiman e denki taki libi no ben o man de na grontapu efu yu ben o puru en poti na ini wan tra stari sistema. Soleki fa a sori, dan a moro bigi pisi fu a stari sistema fu wi, no ben meki fu sani kan libi drape. Na ati fu a stari sistema fu wi lai nanga stari di de krosibei fu makandra. A loktu drape no bun kwetikweti gi libisma, èn a e pasa furu tron taki stari e misi fu naki makandra. Furu sani di de tranga fanowdu fu meki taki libi kan de, no de fu feni na a lanki fu a stari sistema fu wi. A son fu wi, a grontapu, nanga den tra planeiti de na a yoisti presi na ini a stari sistema disi.

10 Farawe fu grontapu wan bigi sani de di e kibri a grontapu gi furu sani; a sani dati na a planeiti Yupiter. Yupiter bigi sowan dusun tron moro Grontapu èn a fasi fa a e drai lontu na ini loktu abi furu krakti tapu grontapu. San na a bakapisi fu dati? A e hari sani kon di e frei pasa na loktu èn son leisi a e pusu den gowe. Na so fasi den sani dati no man frei go miti grontapu. Sabiman taki dati efu Yupiter no ben de, dan den bun bigi sani di e fadon kon na grontapu ben o de 10.000 tron moro furu leki now. Krosibei fu grontapu wi abi wan tumusi aparti sani di e drai lontu grontapu, namku a mun. A mun no de wan moi sani nomo di e gi wi leti na neti yuru, ma a e sorgu tu taki a grontapu e tan anga skoinsi, aladi a e drai lontu. A fasi fa grontapu anga skoinsi e sorgu gi sani soleki alenten nanga dreiten, di de prenspari gi a libi na grontapu.

11. Fu san ede wi kan taki dati a loktu lontu grontapu meki na so wan fasi taki a kan kibri grontapu?

11 Ibriwan sani di de lontu wi e sori a makti di Yehovah abi fu meki sani. Prakseri a loktu lontu grontapu di de leki wan prasoro di e kibri grontapu. A son e skèin leti di bun gi wi, ma a e skèin leti tu di kan kiri wi. Te a leti di kan kiri wi e pasa kon na ini a loktu lontu grontapu, dan a e kenki a gas di wi e kari zuurstof kon tron wan tra gas di wi e kari ozon. Na ozon dati e hori a leti di no bun gi grontapu fu a no skèin na wi tapu. Te yu luku en bun dan a planeiti fu wi meki nanga en eigi prasoro di e kibri en!

12. Fa a watra di e tron alen e sori a makti di Yehovah abi fu meki sani?

12 Dati na soso wán sani di abi fu du nanga a loktu di de lontu grontapu pe ala sortu gas moksi kon na wan. Den gas disi de tranga fanowdu gi a libi na grontapu. Wan fu den wondru fu a loktu lontu grontapu na a fasi fa watra e tron alen. Te a son e skèin na tapu a watra na ini den se fu grontapu, dan furu fu a watra dati e tron dampu di e opo go na loktu. Na ini wán yari ten so furu watra e tron dampu, taki yu ben sa kan lai wan bigi watra baki di langa, bradi èn dipi pasa 70 kilometer. A dampu dati e tron wolku di e panya go na ala sei nanga yepi fu den winti di e wai. A watra dati di kon krin èn soifri, e fadon kon na gron baka leki alen, snew, nanga ijs, èn na so fasi den watra fonten e span baka. A de neleki fa Preikiman 1:7 e taki: „Ala den winter liba e lon go na se; èn toku a se srefi no e furu. Na a presi pe den winter liba e komoto, na drape den e drai go baka, so taki den kan komoto fu drape baka.” Yehovah wawan ben kan seti so wan sani.

13. Fa a gron nanga den sani di e gro na grontapu e buweisi taki a Mekiman abi makti fu meki sani?

13 Ala sei pe libi de, wi e si buweisi fu a makti fu a Mekiman. Fu bigin nanga den bigi Sekoya bon di hei moro oso di abi 30 tapu-sodro, te go miti den moro pikin wiwiri di lai na ini se èn di e gi wi furu zuurstof so taki wi kan hari bro. Iya, ala den sani disi e sori a makti di Yehovah abi fu meki sani. A gron srefi lai nanga libisani, soleki woron, nanga ala sortu pikinpikin libisani di wi ai no man si. Ala den sani disi e wroko makandra na wan wondru fasi fu meki taki sani e gro. Dati meki a fiti taki Bijbel e taki dati a gron abi krakti.​—Genesis 4:12.

14. Sortu krakti kibri srefi na ini wan pikin atoom di wi man si nanga wi soso ai?

14 A de krin taki Yehovah na „a Mekiman fu grontapu nanga yepi fu en krakti” (Yeremia 10:12). A makti fu Gado de fu si srefi na ini den moro pikin sani di a meki. Fu eksempre: Wan atoom na wan sani di yu no man si nanga yu soso ai. A de wan fu den moro pikin pisi fu den sani di Gado meki. Efu yu ben sa teki wán milyun atoom èn efu yu ben sa poti den sei na sei, dan den no ben o deki srefi leki wán fu den tetei fu yu ede-wiwiri. Boiti dati, dan na ati fu so wan pikin atoom abi so furu krakti na ini, taki sma gebroiki en fu meki sani sutu panya!

„Ibri sani di e bro”

15. San Yehovah ben leri Yob di a taki nanga en fu difrenti werdri meti?

15 Ete wan krin buweisi di e sori taki Yehovah abi a makti fu meki sani, de fu si na ini den someni sortu meti na grontapu. Psalm 148 e taki dati furu sani de di e prèise Yehovah, èn vers 10 e taki sosrefi fu „unu werdri meti nanga ala unu oso meti”. Di Yehovah ben wani sori Yob fu san ede libisma musu abi dipi lespeki gi a Mekiman, dan a ben fruteri Yob fu meti soleki a lew, a zebra, a werdri mankaw, a Beheimot (noso, hippopotamus; wan sortu bofru), nanga a Lefiatan (soleki fa a sori, wan sortu bigi kaiman). Tapu sortu sani Yehovah ben wani poti krakti? Efu libisma e fruwondru fu den meti disi di tranga srefisrefi, meti di e meki sma kon frede èn di wi no man hori leki osometi, dan fa wi musu firi fu a sma di meki ala den meti dati?​—Yob, kapitel 38-41.

16. San e fruwondru yu fu sonwan fu den fowru di Yehovah meki?

16 Psalm 148:10 e taki tu fu „fowru di abi frei”. Prakseri omeni sortu fowru de! Yehovah ben fruteri Yob fu a struisvogel di „e lafu na asi nanga en tyariman”. Iya, a fowru disi di langa 2,5 meter, no man frei, ma toku a man lon 65 kilometer wan yuru èn te a e du dati dan en futu e kisi gron baka ibri 4,5 meter! (Yob 39:13, 18) Na a tra sei, yu abi a fowru di nen albatros. A moro bigi pisi fu en libi a e frei na loktu na tapu se. Sondro muiti a e grati pasa na ini a loktu. Den tu frei fu en makandra langa sowan dri meter. A fowru disi kan tan na loktu someni yuru langa sondro fu naki nanga en frei srefi. Ma teki na eksempre now fu a moro pikin fowru fu grontapu. Dati na wan sortu kolibri di langa soso feifi centimeter. Na ini wán sekonde nomo a kan naki nanga en frei sowan 80 tron! Kolibri e brenki, neleki den na diri ston di abi frei. Den kan tan na wán presi na ini a loktu neleki wan helikopter èn den kan frei go nanga baka srefi.

17. O bigi a blauwe vinvis de trutru? San wi kan taki te wi e prakseri ala den meti di Yehovah meki?

17 Psalm 148:7 e taki dati srefi den „bun bigi meti fu se” e prèise Yehovah. Prakseri a meti di sma e si leki a moro bigi meti di oiti libi na grontapu, namku a blauwe vinvis (a gersi wan bun bigi profosu). A „bun bigi meti” disi di e tan na den dipi presi fu se, kan langa 30 meter noso moro srefi. A kan wegi a srefi leki wan grupu fu 30 bigi asaw. En tongo wawan e wegi a srefi leki wan asaw. En ati bigi leki wan pikin wagi. A bigi ati dati e naki soso neigi tron na ini wán miniti. Disi e difrenti fu na ati fu a kolibri di e naki sowan 1200 tron na ini wán miniti. Son brudu tetei fu a blauwe vinvis bigi so te, taki wan pikin kan kroipi na ini srefi. A no de fu taki dati wi ati e pusu wi fu taki den srefi wortu di skrifi na a kaba fu a buku Psalm: „Ibri sani di e bro, meki a prèise Yah.”​—Psalm 150:6.

Meki wi leri fu a makti di Yehovah abi fu meki sani

18, 19. O furu difrenti sani Yehovah meki poti na a grontapu disi? San den sani di Gado meki e leri wi fu a posisi fu en leki a Moro Heiwan?

18 San wi e leri fu a fasi fa Yehovah e gebroiki a makti di a abi fu meki sani? Wi e fruwondru trutru fu si o furu difrenti sani Gado meki. Wan psalm skrifiman ben taki: „Den wroko fu yu furu srefisrefi, o Yehovah! . . . Grontapu furu nanga den sani di yu meki” (Psalm 104:24). Disi de so trutru! Sabiman kon si taki moro leki wan milyun difrenti sortu sani e libi na grontapu. Ma son sma denki taki moro de, kande 10 milyun, 30 milyun, noso moro srefi. Ten na ten a e pasa taki sma di e meki moi sani soleki skedrei, no sabi moro sortu nyun sani den musu meki. Ma nanga Yehovah dati no de so. A de krin taki a abi a koni fu tan meki nyun sani ibri tron baka.

19 A fasi fa Yehovah gebroiki a makti di a abi fu meki sani e leri wi fu a posisi fu en leki a Moro Heiwan. A wortu „Mekiman” e sori kaba taki Yehovah de aparti fu ibriwan sani di de na hemel noso grontapu, bika ala den sani dati na „sani di Gado meki”. A wan-enkri gebore Manpikin fu Yehovah ben de leki „wan tumusi bun wrokoman” di ben yepi Gado fu meki sani, ma noiti Bijbel e taki dati a Manpikin disi na a Mekiman srefi (Odo 8:30; Mateyus 19:4). Na presi fu dati en na „a fosi geborewan fu ala den sani di Gado meki” (Kolosesma 1:15). Fu di Yehovah na a Mekiman, meki en na a wan-enkri sma di abi a reti fu de a Moro Heiwan fu hemel nanga grontapu.​—Romesma 1:20; Openbaring 4:11.

20. Na sortu fasi Yehovah rostu fu den wroko fu en, sensi di a kaba meki grontapu?

20 A de so dan taki Yehovah tapu fu gebroiki a makti di a abi fu meki sani? We, a tru taki Bijbel e sori wi taki di Yehovah kaba meki sani na a di fu siksi dei, dan „a ben go rostu tapu a di fu seibi dei fu ala en wroko di a ben meki” (Genesis 2:2). Na apostel Paulus ben sori taki a di fu seibi „dei” disi, na wan pisi ten fu dusundusun yari, bika a dei dati ben e go doro ete na ini a ten fu en (Hebrewsma 4:3-6). Ma a wortu „rostu” wani taki dan dati Yehovah no e du nowan enkri wroko moro? Nôno, Yehovah no e tapu fu wroko noiti (Psalm 92:4; Yohanes 5:17). Sobun, a musu de taki a rostu fu Yehovah wani taki nomo dati a ben tapu fu meki sani di ben abi fu du nanga grontapu. Ma ala ten a tan du sani di de fanowdu fu meki den prakseri fu en kon tru. Wan fu den wroko dati ben de fu meki sma skrifi den Santa Buku fu Bijbel. Den wroko fu en ben abi fu du sosrefi nanga „wan nyun sani di Gado meki”. Wi sa taki fu dati na ini kapitel 19.​—2 Korentesma 5:17.

21. Fa a makti di Yehovah abi fu meki sani sa abi krakti tapu getrow libisma fu têgo?

21 Te a dei di Yehovah rostu kon na wan kaba, dan a o man taki dati ala sani di a meki poti na grontapu de „heri bun”, neleki fa a ben taki dati na a kaba fu den siksi dei di a meki sani (Genesis 1:31). Wi no sabi ete fa a o gebroiki a bigi makti di a abi fu meki sani bakaten. Ma awinsi fa a no fa, wi kan de seiker taki wi sa tan fruwondru fu a fasi fa Yehovah e gebroiki a makti di a abi fu meki sani. Fu têgo wi sa leri moro fu Yehovah te wi o luku den sani di a meki (Preikiman 3:11). O moro wi o leri fu en, o moro furu lespeki wi sa kisi gi en, san o meki taki wi sa kon moro krosibei na en leki wi Gran Mekiman.

^ paragraaf 2 Fu kon frustan a pisi tori disi moro bun, dan prakseri disi: Efu yu ben sa musu rei den 150 milyun kilometer dati nanga wagi, dan awinsi yu ben o rei 160 kilometer wan yuru, 24 yuru langa, dei nanga neti, toku a ben o teki moro leki wán hondro yari fu rei go so fara!

^ paragraaf 6 Son sma e prakseri taki den sma fu Bijbel ten ben musu abi wan sortu wrokosani fu luku stari na hemel. Bika fa den sma fu owruten ben kan kon sabi taki den stari furu so te taki libisma no man teri den? Ma te sma e prakseri so, dan dati no e gi grani na Yehovah, a Gran Skrifiman fu Bijbel.​—2 Timoteyus 3:16.

^ paragraaf 7 Prakseri o langa a ben o teki yu, soso fu teri 100 milyard stari. Efu ibri sekonde yu ben o man teri wán nyun stari, èn efu yu ben o man du dati wan heri dei, 24 yuru langa, dan a ben o teki yu 3171 yari fu kaba teri den stari dati!

^ paragraaf 8 Soleki fa koniman e taki, dan leti-yari na a ten di a leti e teki fu skèin komoto fu wan presi kon miti wi ai. A sani dati e pasa so esi taki a no gersi taki a e teki ten bifo wi kan si a leti dati.