Skip to content

Skip to table of contents

VAHE 5

Mālohi Fakaefakatupu​—“ʻA e Tokotaha-Ngaohi ʻo e Langí mo e Māmaní”

Mālohi Fakaefakatupu​—“ʻA e Tokotaha-Ngaohi ʻo e Langí mo e Māmaní”

1, 2. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he laʻaá ʻa e mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová?

 KUÓ KE tuʻu ʻo ofi ki ha afi ʻi ha pō momoko? Mahalo pē naʻá ke tuku atu ho nimá ʻi he foʻi mamaʻo tonu matematē pē mei he uló ke ke maʻu ai ʻa e māfana ʻoku haʻú. Kapau naʻá ke ʻunuʻunu ʻo fuʻu ofi ki ai, naʻe hoko ʻa e velá ʻo ʻikai ala makātakiʻi. Kapau naʻá ke ʻunu ki mui ʻo fuʻu mamaʻo, ne kāpui koe ʻe he ʻea mokomoko ʻo e poʻulí, pea naʻá ke ongoʻi tekelili.

2 ʻOku ʻi ai ha “afi” ʻokú ne fakamāfanaʻi hotau kilí ʻi he ʻahó. Ko e “afi” ko iá ʻoku ulo mei he kilomita ʻe 150 miliona nai hono mamaʻó! a He mālohi ē kuo pau ʻoku maʻu ʻe he laʻaá ke ke malava ai ke ongoʻi ʻene velá mei ha mamaʻo pehē! Kae kehe, ko e halanga vilo takai ʻa e māmaní ki he fōnise vela fakaeniukilia fakamanavahē ko ʻení ʻoku ʻi he mamaʻo tonu matematē. Ko ʻene fuʻu ofí, ʻe liliu leva ʻa e vai ia ʻo e māmaní ko e mao; ko ʻene fuʻu mamaʻó, pea ʻe liliu kotoa leva ia ʻo fefeka. Ha taha pē ʻi he ongo tuʻunga tōtuʻá ni te ne ʻai hotau palanité ke ʻikai ha moʻui ai. ʻOku mātuʻaki fiemaʻu ki he moʻui ʻi he māmaní, ʻa e maama mei he laʻaá ʻoku toe maʻa mo ʻaonga, tuku kehe ʻene fakaʻofoʻofá.​—Koheleti 11:7.

3. ʻOku fakamoʻoni ʻa e laʻaá ki he moʻoni mahuʻinga ko e hā?

3 Ka neongo ia, ʻoku fakamaʻamaʻaʻi ʻe he tokolahi taha ʻo e kakaí ʻa e laʻaá, neongo ʻoku fakatuʻunga ʻenau moʻuí ai. Ko ia, ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa e meʻa ʻoku malava ke akoʻi mai ʻe he laʻaá kiate kitautolú. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú fekauʻaki mo Sihova: “Kuo ke teuteu ae māma mo e laa.” (Sāme 74:16PM) ʻIo, ʻoku ʻomai ʻe he laʻaá ʻa e lāngilangi kia Sihova, “ʻa e ʻAfio naʻa ne ngaohi ʻa e langi mo e fonua.” (Sāme 19:1; 146:6) Ko e taha pē ia ʻo e ngaahi nāunau fakahēvani taʻefaʻalaua ʻokú ne akoʻi kitautolu fekauʻaki mo e mālohi fakaefakatupu kāfakafa ʻo Sihová. Tau sivisiviʻi angé ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni ke toe ofi ange pea fakahanga leva ʻetau tokangá ki he foʻi māmaní pea mo e moʻui ʻoku tupu ʻāfaʻafa aí.

Ko Sihová kuó ne “teuteu ae māma moe laa”

“Hiki Hake Ho Mou Mata ki Oluga, bea Vakai”

4, 5. ʻOku mālohi mo lahi fakaʻulia fēfē ʻa e laʻaá, ka ʻoku anga-fēfē ʻa hono fakahoa ia ki he ngaahi fetuʻu kehé?

4 Hangē pē ko ia kuó ke ʻilo nai ki aí, ko hotau laʻaá ko ha foʻi fetuʻu. ʻOku hā lahi ange mai ia ʻi he ngaahi foʻi fetuʻu ʻoku tau sio ki ai ʻi he poʻulí, koeʻuhi ʻi hono fakahoa mo kinautolú, ʻoku ofi ʻaupito mai ia. ʻOku fēfē hono mālohí? ʻI hono uhouhongá, ʻoku fakafuofua ai ko e laʻaá ʻoku ʻi he tikilī Selosiasi ʻe 15,000,000. Kapau te ke malava ke ke toʻo mai ha kiʻi konga ʻo e uhouhonga ʻo e laʻaá ʻo lahi tatau pē mo ha kiʻi foʻi ʻuluʻi-pinehui pea tuku ia ʻi heni ʻi he māmaní, ʻe ʻikai malava ke malu haʻo tuʻu ʻi loto ʻi ha kilomita ʻe 140 ʻo e kiʻi maʻuʻanga vela valevale ko iá! ʻI he sekoni kotoa pē, ʻoku tukuange mai ai ʻe he laʻaá ha foʻi ivi ʻoku tatau mo e pā ʻa ha ngaahi foʻi pomu niukilia ʻe laui teau miliona.

5 ʻOku fuʻu lahi fakaʻulia ʻa e laʻaá he ko hotau foʻi māmani laka hake ʻi he 1,300,000 ʻe malava ke hao ʻi loto aí. Ko ha foʻi fetuʻu lahi anga-kehe ʻa e laʻaá? ʻIkai, ʻoku ui ia ʻe he kau ʻasitalōnomá ko ha kiʻi foʻi fetuʻu leka engeenga. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo pehē “ʻoku fai kehekehe ʻa e teunga ʻo e fetuʻu ko é mo e fetuʻu ko é.” (1 Kolinitō 15:41) Naʻe ʻikai mei malava ke ne ʻiloʻi ʻa e moʻoni ʻo e ngaahi lea fakamānavaʻi ko iá. ʻOku ʻi ai ha foʻi fetuʻu ʻoku fuʻu lahi fakaʻulia ʻa ia kapau naʻe fokotuʻu ia ʻi he feituʻu tonu ʻoku ʻi ai ʻa e laʻaá, ʻe ʻi loto ai hotau foʻi māmaní. Ko e toe foʻi fetuʻu lahi kāfakafa ʻe taha ʻoku toe tuʻu tonu ʻi he feituʻu ʻoku ʻi ai ʻa e laʻaá ʻoku aʻu atu ia ki Sātuna​—neongo ko e palanite ko iá ʻoku mamaʻo ʻaupito mei he māmaní he ʻoku feʻunga mo e taʻu ʻe fā pea toki aʻu ki ai ha vaka vavā, ʻi heʻene fononga ʻo laka hake ʻi he tuʻo 40 ʻa ʻene vave ange ʻi ha foʻi mahafu ʻoku fanaʻi mei ha meʻafana mālohi ʻaupito!

6. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he Tohitapú ko e lahi ʻo e ngaahi fetuʻú ʻoku fuʻu kāfakafa ia mei he anga ʻo e vakai ki ai ʻa e tangatá?

6 Ko e meʻa ʻoku toe fakaofo ange ia ʻi he lalahi ʻo e ngaahi fetuʻú ko honau lahí. Ko hono moʻoní, ʻoku fokotuʻu mai ʻe he Tohitapú ʻoku ʻikai meimei malava ke lau ʻa e ngaahi fetuʻú, ʻoku faingataʻa ke lau ʻo hangē ko e “ʻoneʻone ʻo e tahi.” (Selemaia 33:22) ʻOku fakahuʻunga mai ʻe he fakamatalá ni ʻoku lahi mamaʻo ange ʻa e ngaahi fetuʻú ʻi he meʻa ʻe malava ke sio ki ai ʻa e matá ʻataʻatā pē. He ko ē, kapau ko ha tokotaha-tohi Tohitapu ē, hangē ko Selemaiá, naʻá ne sio hake ki he langí ʻi he poʻulí pea feinga ke lau ʻa e ngaahi foʻi fetuʻu naʻe hā maí, ʻo ne lau pē ha foʻi fetuʻu ʻe tolu afe pe lahi hake ai, he ko e lahi pē ia ʻe malava ʻe he mata taʻetokoniʻi ʻo e tangatá ke ʻilo ʻi ha pō tafitongá. ʻE ala fakatatau nai ʻa e lahi ko iá ki he lahi ʻo e fanga kiʻi foʻi ʻoneʻone ʻi ha foʻi falukunga ʻoneʻone pē ʻe taha. Neongo ia, ko hono moʻoní, ko e lahi ʻo e ngaahi fetuʻú ʻoku lahi faufaua ia, hangē ko e ʻoneʻone ʻo e tahí. b Ko hai ia te ne lava ke lau ha fuʻu fika lahi pehē?

“Oku ne ui akinautolu kotoabe i ho nau higoa”

7. (a) ʻE fēfē haʻo fakamatalaʻi ʻa e lahi ʻo e ngaahi fetuʻu ʻi hotau kanivá pe ko e lahi ʻo e ngaahi kaniva ʻi he ʻunivēsí?

7 ʻOku tali mai ʻe he ʻAisea 40:26 (PM): “Hiki hake ho mou mata ki oluga, bea vakai be kohai kuo ne fakatubu ae gaahi mea ni, aia oku ne lau mo taki kitua ho nau toko lahi; oku ne ui akinautolu kotoabe i ho nau higoa.” ʻOku pehē ʻe he Sāme 147:4: “ʻA ʻene ʻAfio ʻoku ne lau ʻa e ngaahi fetuʻu pe ʻoku fiha.” Ko e hā ʻa e “lau [ʻo] e ngaahi fetuʻu”? ʻOku ʻikai ko ha foʻi fehuʻi faingofua ia. Naʻe fakafuofua ʻe he kau ʻasitalōnomá ʻoku laka hake ʻi he 100 pilioná ʻa e ngaahi fetuʻu ʻi hotau kaniva Milky Way ʻataʻatā pē. c ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi fetuʻu lahi ange ia ʻi he fika ko ení. Ka ko hotau kanivá ko e taha pē ia ʻo e ngaahi kaniva lahi, pea ko e lahi ʻo e ngaahi kaniva ko iá ʻoku pupunga ai ʻa e toe ngaahi fetuʻu lahi ange ia. Ko e hā ʻa e lahi ʻo e ngaahi kanivá? Ko e fakafuofua ʻa e kau ʻasitalōnomá ʻoku ʻi he laui teau piliona pe naʻa mo e laui tiliona. Ko ia, ʻoku hā ngali ʻoku ʻikai malava ʻe he tangatá ke fakapapauʻi tonu ʻa e lahi ʻo e ngaahi kanivá, tuku kehe ʻa e lahi pau ia ʻo e kotoa ʻo e laui piliona ʻo e ngaahi fetuʻu ʻoku ʻi aí. Ka neongo ia, ʻoku ʻilo ʻe Sihova ia ʻa hono lahí. ʻIkai ngata aí, ʻokú ne ʻai ki he foʻi fetuʻu taki taha hono hingoa ʻoʻona!

8. (a) ʻE anga-fēfē haʻo fakamatalaʻi ʻa e lahi ʻo e kaniva Milky Way? (e) ʻI he founga fē ʻoku fokotuʻutuʻu ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi ngaʻunu ʻa e ngaahi nāunau fakalangí?

8 ʻOku tupulaki ai pē ʻetau fakatumutumú ʻi heʻetau fakakaukauloto atu ki he lalahi ʻo e ngaahi kanivá. Ko e kaniva Milky Way kuo fakafuofua ʻoku feʻunga nai mo e ngaahi taʻu maama ʻe 100,000 ke aʻu ai ki he tafaʻaki ʻe tahá. Fakakaukau atu ki ha foʻi huelo maama ʻoku fononga ʻi he vave fakaʻulia ko e kilomita ʻe 300,000 ki he sekoni. ʻE feʻunga mo e taʻu 100,000 ke fononga ai ʻa e foʻi huelo ko iá ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo hotau kanivá! Pea ko e ngaahi kaniva ʻe niʻihi ʻoku liunga lahi honau lalahí ʻi he lahi ʻo hotau kanivá. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú ʻoku hanga ʻe Sihova ʻo “folahi” ʻa e ngaahi langi kāfakafá ni ʻo hangē pē ha tupenú. (Sāme 104:2) ʻOkú ne toe fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi ngaʻunu ʻa e ngaahi meʻa fakatupú ni. Mei he kiʻi meʻi efu valevale taha ʻi he ngaahi fetuʻú ki he kaniva lahi faufaua tahá, ʻoku ngaʻunu ʻa e meʻa kotoa pē ʻo fakatatau ki he ngaahi lao fakamatelie kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá mo ʻai ke ngāué. (Siope 38:31-33) Ko ia, kuo fakatatau ʻe he kau saienisí ʻa e ngaahi ngaʻunu tonu matematē ʻa e ngaahi nāunau fakalangí ki he ngaahi ngaʻunu pōtoʻi kotoa ʻo ha foʻi hula! Ko ia, fakakaukau ange ki he Tokotaha ko ia kuó ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻá ni. ʻIkai ʻokú ke tuʻu ʻo fakatumutumu ʻi he ʻOtuá heʻene maʻu ha fuʻu mālohi fakaefakatupu kāfakafa pehē?

“Tokotaha-Faʻu ʻo e Māmaní ʻAki Hono Mālohí”

9, 10. ʻOku hā mahino fēfē ʻa e mālohi ʻo Sihová ʻi he fekauʻaki mo e tuʻuʻanga ʻo hotau sisitemi solá, Siupita, ko e māmaní, pea mo e māhiná?

9 ʻOku hā mahino ʻa e mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová ʻi hotau ʻapi ko e māmaní. Kuó ne fokotuʻu mātuʻaki tokanga ʻa e foʻi māmaní ʻi he fuʻu ʻuniveesi kāfakafa ko ʻení. ʻOku tui ʻa e kau saienisi ʻe niʻihi ko e ngaahi kaniva lahi ʻoku ʻikai ko ha ʻātakai lelei ia ki he moʻuí ʻi hono fakahoa ki he palanite fakatupu moʻui ʻotautolú. Ko e konga lahi ʻo hotau kaniva Milky Way ʻoku hā mahino naʻe ʻikai ke faʻu ia ke fai ha moʻui ai. Ko e uhouhonga fakaekanivá ʻoku māʻopoʻopo ʻi he ngaahi fetuʻú. ʻOku māʻolunga ai ʻa e ivi fakaehueló, pea ʻoku lahi ʻa e ngaahi meimei fepakipaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi fetuʻú. Ko e ngaahi hikuhiku ʻo e kanivá ʻoku hala ia ʻi he ngaahi ʻelemēniti lahi ko ē ʻoku fiemaʻu ki he moʻuí. Ko hotau sisitemi solá ʻoku fokotuʻu tonu matematē ia ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi fetōʻaki pehení.

10 ʻOku maʻu ʻe he māmaní ha ʻaonga mei ha maluʻanga mamaʻo kae lahi kāfakafa​—ko e palanite ko Siupitá. ʻI heʻene lahi hake ʻaki ʻi he tuʻo taha afé ʻi he lahi ʻo e Māmaní, ʻoku tuku mai ai ʻe Siupita ha ivi fakaekalāvite lahi fakaʻulia. Ko hono olá? ʻOkú ne mimisi pe afeʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fononga vave ʻi he vavaá. ʻOku fakafuofua ʻe he kau saienisí ʻo pehē ka ne ʻikai ʻa Siupita, ko e fuʻu lōvai ʻo e ngaahi meʻa lalahi ʻi he vavaá te ne taaʻi ʻa e māmaní ʻo laka hake ʻi he tuʻo 10,000 hono mamafá ʻi he tuʻunga ʻoku lolotonga ʻi aí. ʻOku maʻu ʻaonga hotau foʻi māmaní ʻi ha satelaite anga-kehe ʻoku ofi mai​—ko e foʻi māhiná. ʻI he ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene hoko ko e meʻa fakaʻofoʻofá pea ko ha “maama ʻi he poʻulí,” ʻoku hanga ʻe he foʻi māhiná ʻo pukepuke ʻa e foʻi māmaní ʻi ha tuʻunga maleʻei, tuʻumaʻu maʻu pē. ʻOku ʻoange ʻe he tuʻunga maleʻei ko iá ki he māmaní ʻa hono ngaahi faʻahitaʻu tuʻumaʻu mo ala tomuʻa ʻiló​—ko ha toe meʻa mahuʻinga mo ʻaonga taimi tonu ia ki he moʻui hení.

11. Naʻe anga-fēfē hono faʻu ʻa e ʻatimosifia ʻo e māmaní ke ngāue ko ha fakaū maluʻí?

11 ʻOku hā mahino ʻa e mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová ʻi he tafaʻaki kotoa pē ʻo e faʻunga ʻo e foʻi māmaní. Fakakaukau atu ki he ʻatimosifiá, ʻa ia ʻoku ngāue ko ha fakaū maluʻí. ʻOku tuku mai ʻe he laʻaá ʻa e ngaahi huelo fakatupu moʻui mo fakatupu mate. ʻI he taimi ʻoku tau mai ai ʻa e ngaahi huelo fakatupu maté ki he tafaʻaki ki ʻolunga ʻo e ʻatimosifia ʻo e māmaní, ʻoku nau fakatupunga ai ʻa e ʻosikena anga-mahení ke liliu ko e ʻōsone. ʻOku hanga leva ʻe he kasa ʻōsoné ʻo mimisi ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi huelo ko iá. Ko hono moʻoní, ʻoku faʻu hotau palanité fakataha mo hono ʻufiʻufi maluʻi pē ʻoʻona!

12. ʻOku anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he vilo takai fakaʻatimosifia ʻa e vaí ʻa e mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová?

12 Ko e tafaʻaki pē ia ʻe taha ʻo hotau ʻatimosifiá, ko ha tuifio fihi ʻo e ngaahi kasa ʻoku feʻungamālie lelei ke ne tokoniʻi ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻoku moʻui pe ofi ki he funga ʻo e māmaní. ʻOku kau ʻa e vilo takai ʻa e vaí ʻi he ngaahi meʻa fakaofo ʻo e ʻatimosifiá. ʻI he taʻu kotoa pē ʻoku ʻohake ai ʻe he laʻaá fakafou ʻi he liliu maó ha vai ʻoku laka hake ʻi he kiupiki kilomita ʻe 400,000 mei he ngaahi ʻōseni mo e tahi ʻo e māmaní. ʻOku faʻu leva ʻe he vaí ʻa e ngaahi konga ʻao, ʻa ia ʻoku ʻave takai mo mamaʻo ʻe he ngaahi matangi fakaʻatimosifiá. ʻOku sivi leva mo fakamaʻa ʻa e vai ko ʻení, tō hifo ko e ʻuha, sinou, mo e ʻaisi, ʻo fakafonu ai ʻa e ngaahi maʻuʻanga vaí. ʻOku hangē tofu pē ia ko e lau ʻa e Koheleti 1:7: “Ko e ngaahi vaitafe kotoa ʻoku nau toka ki tahi, ka ʻoku ʻikai ke fonu ai ʻa e tahi; ko e potu ʻoku tafe ai ʻa e ngaahi vaitafe ʻoku nau foki ke tafe ai.” Ko Sihova pē ʻoku malava ke ne fokotuʻu ha vilo takai pehē.

13. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻo e mālohi ʻo e Tokotaha-Fakatupú ʻoku tau sio ki ai ʻi he ʻakau ʻo e foʻi māmaní mo hono kelekelé?

13 Ko fē pē ha feituʻu ʻoku tau sio ai ʻi he moʻuí, ʻoku tau sio ai ki he fakamoʻoni ʻo e mālohi ʻo e Tokotaha-Fakatupú. Mei he fuʻu Sequoia sempervirens kaukaua ʻoku māʻolunga ange ʻi he fale fungavaka 30 ki he kiʻi fuʻu ʻakau valevale ʻaupito ʻoku toki hā pē ʻi hono fakaʻatá ʻa ia ʻoku ngaeve ʻi he ʻōsení pea ʻoku tokonaki mai ai ʻa e lahi ʻo e ʻosikena ʻoku tau mānavaʻakí, ʻoku hā mahino ai ʻa e mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová. ʻOku fonu ʻa e kelekelé tonu ʻi he ngaahi meʻamoʻui​—ko e fanga kelemutú, fanga kiʻi talingelingá, mo e fanga kiʻi siemú, ʻoku nau ngāue fakataha kotoa ʻi he ngaahi founga fihi ʻo tokoni ai ki he ʻakaú ke moʻui. ʻOku feʻungamālie ai, ʻa e lea ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e kelekelé ʻokú ne maʻu ʻa e mālohi.​—Senesi 4:12.

14. Ko e hā ʻa e mālohi teʻeki ngāueʻaki ʻoku ʻi ai naʻa mo e ʻi he kiʻi foʻi ʻātomi valevalé?

14 ʻOku ʻikai ha toe veiveiua, ko Sihova “ko e Tokotaha-Ngaohi ia ʻo e māmaní ʻaki hono mālohí.” (Selemaia 10:12NW) ʻOku hā mahino ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá naʻa mo e ʻi heʻene ngaahi meʻa fakatupu iiki tahá. Hangē ko ʻení, ko ha fanga kiʻi ʻātomi ʻe taha miliona ʻi hono fakatākoto fakatahá ʻe ʻikai te ne maʻu ʻe ia ʻa e matolu ʻo ha fulufuluʻi ʻulu ʻe taha fakaetangata. Pea naʻa mo hano fakalahi ha ʻātomi kae ʻoua kuo aʻu ʻo māʻolunga tatau mo ha fale fungavaka 14, ko hono uhó ʻe tatau pē ia mo e lahi ʻo ha kiʻi foʻi māsima ʻoku tuku ʻi he fungavaka hono fitú. Ka neongo ia, ko e kiʻi uho valevale ko iá ko e matavai ia ʻo e mālohi fakaofo ʻoku tukuange atu ʻi he pā ʻa ha foʻi pomu niukilia!

“ʻIlonga ha Meʻa ʻOku Manava”

15. ʻI he lāulea ki he fanga manu kaivao kehekehé, ko e hā ʻa e lēsoni naʻe akoʻi ʻe Sihova kia Siopé?

15 Ko e toe fakamoʻoni māʻalaʻala ʻe taha ʻo e mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová ʻoku ʻi he fanga manu moʻui lahi fau ʻi he māmaní. ʻOku fakahokohoko mai ʻe he Sāme 148 ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku nau fakamālōʻiaʻi ʻa Sihová, pea ʻoku fakakau mai ʻi he veesi 10 “ʻa e manu kaivao, mo e faʻahinga lalata.” Ke fakahā ʻa e ʻuhinga ʻoku totonu ke fakatumutumu ai ʻa e tangatá ʻi he Tokotaha-Fakatupú, naʻe lea ʻi he taimi ʻe taha ʻa Sihova kia Siope ʻo fekauʻaki mo e fanga manu peheé hangē ko e laioné, ko e ʻasi kaivaó, ko e pulu kaivaó, Piʻimotí (pe, hipopotamá), mo e Levaiataní (ʻoku hā mahino ko e kalokatailé). Ko e hā ʻa e taumuʻá? Kapau ʻoku tuʻu ʻa e tangatá ʻo fakatumutumu ʻi he ngaahi fuʻu meʻamoʻui mālohi, fakamanavahē, mo taʻealafakalalata ko ʻení, ʻoku totonu ke fēfē ʻene ongoʻi fekauʻaki mo honau Tokotaha-Fakatupú?​—Siope, vahe 38-41.

16. Ko e hā ʻoku maongo kiate koe ʻo fekauʻaki mo e niʻihi ʻo e fanga manupuna kuo fakatupu ʻe Sihová?

16 ʻOku toe lave ʻa e Sāme 148:10 ki he “manupuna.” Fakakaukau atu pē ki he ngaahi faʻahinga kehekehé! Naʻe tala ange ʻe Sihova kia Siope ʻa e ʻositalesí, ʻa ia “ʻoku ne kakaeʻi ʻa e hōsi mo ia ʻoku heka ai.” Ko hono moʻoní, ko e manupuna mita ʻe 2.5 māʻolunga ko ʻení ʻoku ʻikai nai ke puna, ka ʻoku malava ia ke lele ʻi he kilomita ʻe 65 ki he houa, ʻo ne kāpui ʻo aʻu ki he mita ʻe 4.5 ʻi ha foʻi manga ʻe taha! (Siope 39:13, 18) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fakamoleki ʻe he ʻalapatalosí ʻa e konga lahi taha ʻo ʻene moʻuí he ʻeá ʻi ʻolunga ʻi he tahí. ʻI he tuʻunga ko ha vakapuna taʻemīsini fakanatulá, ko e manupuna ko ʻení ʻoku mita nai ʻe tolu ʻa e mafola hono ongo kapakaú. ʻOku malava nai ke ne puna fakatuputupulangi ʻi ha ngaahi houa ʻaki ʻa e mafola pē hono ongo kapakaú ʻo ʻikai kapakapatā. He kehekehe lahi ē, ko e kiʻi bee hummingbird, ʻa ia ʻoku senitimita pē ʻe nima hono lōloá, ko e kiʻi manupuna siʻisiʻi taha ia ʻi he māmaní. ʻOkú ne kapakapatā nai hono ongo kapakaú ʻo aʻu ki he tuʻo 80 ʻi he sekoni! Ko e fanga kiʻi hummingbird, ʻi heʻenau fetapaki hangē ha fanga kiʻi makakoloa ʻoku puná, ʻoku malava ke nau lolofa takai holo hangē ha ngaahi helikopetá pea aʻu ʻo puna fakaholomui.

17. ʻOku lahi fēfē ʻa e tofuaʻa puluú, pea ko e hā ʻa e fakamulituku ʻoku totonu ke tau aʻu totonu ki aí ʻi he hili ʻa e fakakaukauloto atu ki he fanga manu fakatupu ʻa Sihová?

17 ʻOku pehē ʻe he Sāme 148:7 (NW) naʻa mo e “ngaahi meʻamoʻui . . . ʻo e tahí” ʻoku nau fakahīkihikiʻi ʻa Sihova. Fakakaukau atu angé ki he meʻa ko ia ʻoku faʻa fakakaukau ki ai ko e manu lahi taha ia kuo moʻui mai ki he palanite ko ʻení, ko e tofuaʻa puluú. Ko e meʻamoʻui ko ʻeni ʻi he “ngaahi vai lolotó” ʻoku aʻu nai ki he mita ʻe 30 hono lōloá pe lahi ange ai. ʻOku mamafa tatau nai mo ha takanga ʻelefānite lalahi ʻe 30. Ko hono ʻeleló ʻataʻatā pē ʻoku mamafa tatau ia mo e ʻelefānite ʻe taha. Ko hono foʻi mafú ko e lahi ia ʻo ha kiʻi kā. Ko e ʻōkani lahi fakaʻuliá ni ʻoku tā tuʻo 9 pē ia ʻi he miniti​—ʻo kehe ʻaupito ia mei he mafu ʻo e hummingbird, ʻa ia ʻoku tā tuʻo 1,200 nai ia ʻi he miniti. Ko e taha foki ʻo e ngaahi kālava ʻo e tofuaʻa puluú ʻoku fuʻu lahi fau ʻo malava pē ai ha kiʻi leka ia ke totolo ʻi loto. Ko hono moʻoní, ʻoku ueʻi kitautolu ʻe hotau lotó ke tau fakaongo atu ʻa e enginaki ʻoku fakamulitukuʻaki ʻe he tohi ʻo e ngaahi Sāmé: “ʻIlonga ha meʻa ʻoku manava ke ne fai ʻa e fakamalo ʻo Iaa.”​—Sāme 150:6.

Ako mei he Mālohi Fakaefakatupu ʻo Sihová

18, 19. ʻOku kehekehe fēfē ʻa e ngaahi meʻamoʻui kuo ngaohi ʻe Sihova ʻi he māmani ko ʻení, pea ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he fakatupú kiate kitautolu ʻo fekauʻaki mo hono tuʻunga-haú?

18 Ko e hā ʻoku tau ako mei hono ngāueʻaki ʻe Sihova hono mālohi fakaefakatupú? ʻOku tau ofoofo ʻi he kehekehe ʻo e fakatupú. Naʻe kalanga ʻa e tokotaha-tohi-saame ʻe taha: “Hono ʻikai ko e fuʻufuʻunga meʻa hoʻo ngaahi ngaue, ʻe Sihova! . . . ʻoku fonu ʻa mamani ʻi hoʻo koloa.” (Sāme 104:24) He moʻoni ē! Kuo fakapapauʻi lelei ʻe he kau faipaiolosií ʻoku laka hake ʻi he taha milioná ʻa e faʻahinga kehekehe ʻo e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní; ka, ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi fakakaukaú ʻi he pehē naʻa ʻoku aʻu ki he 10 milioná, 30 milioná, pe lahi ange. ʻE ʻilo nai ʻe ha tokotaha ʻaati fakaetangata ʻe ʻosi ʻene malava fakaefakatupu meʻá ʻi he taimi ʻe niʻihi. ʻI hono kehé, ko e malava fakaefakatupu ʻa Sihová​—ʻa hono mālohi ke ʻilo foʻou mo fakatupu foʻou pea mo ʻai ke kehekehe ha ngaahi meʻá​—ʻoku hā mahino ʻa e ʻikai ke ala ʻosí.

19 Ko hono ngāueʻaki ʻe Sihova hono mālohi fakaefakatupú ʻokú ne akoʻi ai kitautolu ʻo fekauʻaki mo hono tuʻunga-haú. Ko e foʻi lea tonu ko ia ko e “Tokotaha-Fakatupú” ʻokú ne fakamavaheʻi ʻa Sihova mei he ngaahi meʻa kehe kotoa pē ʻi he ʻunivēsí, ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa ko iá ko e “fakatupu.” Naʻa mo e ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupu ʻo Sihová, ʻa ia naʻe hoko ko e “tufunga lahi” he lolotonga ʻo e fakatupú, ʻoku ʻikai ʻaupito ke ui ia ko e Tokotaha-Fakatupu pe kaungā Tokotaha-Fakatupu ʻi he Tohitapú. (Palōveepi 8:30; Mātiu 19:4) Kae kehe, ko iá “ko e ʻUluaki ia naʻe fakatupu.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Kolose 1:15) Ko e tuʻunga ʻo Sihova ko e Tokotaha-Fakatupú ʻoku ʻoange ai kiate ia ʻa e totonu moʻoni ke ne ngāueʻaki ʻa e tuʻunga-hau mālohi maʻataʻatā ki he kotoa ʻo e ʻunivēsí.​—Loma 1:20; Fakahā 4:11.

20. ʻI he ʻuhinga fē kuo mālōlō ai ʻa Sihova talu mei hono fakakakato ʻene fakatupu fakaemāmaní?

20 Kuo taʻofi ʻe Sihova hono ngāueʻaki hono mālohi fakaefakatupú? Sai, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú ʻi he taimi ko ia naʻe ʻosi ai ʻa e ngāue fakaefakatupu ʻa Sihová ʻi he ʻaho fakaefakatupu hono onó, “pea ne mālōlō ʻi hono ʻaho fitu mei he ngaue kehekehe naʻa ne fai.” (Sēnesi 2:2) Naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ko e “ʻaho” ko ʻeni hono fitú ʻoku laui afe taʻu hono lōloá, he naʻe kei hokohoko mai ia ʻi hono taimí. (Hepelū 4:3-6) Ka ʻoku ʻuhinga ʻa e “mālōlō” kuo taʻofi ʻosi ʻe Sihova ʻene ngāué? ʻIkai, ʻoku ʻikai ʻaupito taʻofi ʻa e ngāue ia ʻa Sihová. (Sāme 92:4; Sione 5:17) Ko ia, ko ʻene mālōloó, kuo pau ʻoku ʻuhinga pē ia ki hono tuku ʻo ʻene ngāue ki he fakatupu fakamatelie fekauʻaki mo e foʻi māmaní. Kae kehe, ko ʻene ngāue ki hono fakahoko ʻene ngaahi taumuʻá ʻoku kei hokohoko taʻetuku mai pē ia. Ko e ngāue peheé kuo kau ki ai ʻa e fakamānavaʻi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Māʻoniʻoní. Kuo aʻu ʻo toe fakakau ʻi heʻene ngāué ʻa hono fakahoko mai ʻo ha “fakatupu foʻou,” ʻa ia ʻe lāulea ki ai ʻi he Vahe 19.​—2 Kolinito 5:17.

21. ʻE fēfē hono ueʻi ʻe he mālohi fakaefakatupu ʻo Sihová ʻa e faʻahinga loto-tōnunga ʻo e tangatá ʻi he kotoa ʻo ʻitānití?

21 ʻI he aʻu ki he taimi ʻe iku ʻo ngata ai ʻa e ʻaho ʻo e mālōlō ʻa Sihová, te ne malava ai ke talaki ʻa e kotoa ʻo ʻene ngāue ʻi he māmaní ʻoku “lelei ʻaupito,” ʻo meimei tatau pē mo ia naʻá ne fai ʻi he ngataʻanga ʻo e ngaahi ʻaho fakaefakatupu ʻe onó. (Sēnesi 1:31) Ko e meʻa ʻoku kei toe ke tau ʻilo ki aí pe ʻe anga-fēfē ʻene fili ke ngāueʻaki hono mālohi fakaefakatupu taʻefakangatangatá ʻi he hili iá. ʻI ha tuʻunga pē, ʻofa ke tau fakapapauʻi te tau kei hokohoko atu ʻi he toʻoa ʻi hono ngāueʻaki ʻe Sihova hono mālohi fakaefakatupú. ʻI he kotoa ʻo ʻitānití, te tau ako lahi ange ai ʻo fekauʻaki mo Sihova fakafou ʻi heʻene fakatupú. (Koheleti 3:11) Ko e lahi ange ʻo ʻetau ako fekauʻaki mo iá, ko e lahi ange ia ʻetau fakatumutumú​—pea ko e ofi ange ia ʻetau ʻunuʻunu ki hotau Tokotaha-Fakatupu Maʻongoʻongá.

a Ke fokotuʻu ʻa e fuʻu fika lahi ko iá ki hono tuʻunga totonú, fakakaukau angé ki he meʻá ni: Ke fakaʻuli ʻi he foʻi mamaʻo ko iá ʻi ha kā​—naʻa mo e vave ko e kilomita ʻe 160 ki he houá, ʻo houa ʻe 24 ʻi he ʻaho​—te ke fononga ai ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe teau!

b ʻOku fakakaukau ʻa e niʻihi ko e faʻahinga ʻi he kuonga muʻá ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohitapú kuo pau pē naʻa nau ngāueʻaki ha faʻahinga meʻa-fakaʻata-fetuʻu fakakuongamuʻa. Ko e toe hā ha founga, ko e hoko atu ia ʻa e fakaʻuhingá, ne malava ai ʻa e kau tangata ʻo e ngaahi taimi ko iá ke nau ʻilo ko e lahi ʻo e ngaahi fetuʻú ʻoku fuʻu kāfakafa ia, ʻikai malava ke lau, mei he anga ʻo e vakai ʻa e tangatá? Ko e faʻahinga fakakaukau taʻemakatuʻunga peheé ʻoku ʻikai te ne ʻomai ha lāngilangi mo ha fakamālō kia Sihova, ko e Faʻu-Tohi ʻo e Tohitapú.​—2 Timote 3:16.

c Fakakaukau atu ki hono fuoloa ʻe fiemaʻu ai kiate koe ke ke lau pē ha foʻi fetuʻu ʻe 100 piliona. Kapau te ke malava ke lau ha foʻi fetuʻu foʻou ʻi he sekoni taki taha​—pea hanganaki lau ʻi he houa ʻe 24 ʻi he ʻaho​—te ke lau ia ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe 3,171!