1, 2. Xana dyambu ri ma kombisa njhani matimba ya Yehovha ya ku tumbuluxa?

 XANA u tshama u orha ndzilo nimadyambu loko xirhami xi vuyisa ni n’wana evukatini? Kumbexana a a wu tshambulutele ni swandla endzilweni leswaku u tinyawusa. Loko u tshinela ngopfu, u twa ku hisa ku tlula mpimo. Loko u tlhentlha u siya ndzilo la ko taniya, xirhami xo vuyavuyani!

² Ku ni “ndzilo” lowu kufumetaka miri wa hina siku ni siku. Ku hisa ka xitiko xa “ndzilo” wolowo ku twala xi ri empfhukeni lowu endlaka tikhilomitara ta 150 wa timiliyoni! aDyambu ri fanele ri katinga hakunene, tanihi leswi u twaka ku hisa ka rona ri ri empfhukeni lowukulu swonghasi! Kambe misava yi rhendzeleka ni xitiko xo tano xo hisa yi ri empfhukeni lowu faneleke. Loko misava a yi ri ekusuhi swinene, mati a ma ta phya ma hela; loko a yi ri ekule ngopfu, misava hinkwayo ka yona a yi ta sala yi ri gwitsi. Loko misava a yi ri ekule ngopfu kumbe yi ri ekusuhi swinene, a ku nga ta va ni lexi hanyaka eka yona. Miseve ya dyambu i ya nkoka leswaku ku va ni vutomi emisaveni, yi tengile naswona ya pfuna, kasi hi hala tlhelo ya rhandzeka.—Eklesiasta 11:7.

3. Xana dyambu ri kandziyisa ntiyiso wihi wa nkoka?

³ Hambiswiritano, vanhu vanyingi a va na mhaka na rona dyambu, hambileswi vutomi bya vona byi titshegeke  hi rona. Xisweswo, a va swi voni leswi dyambu ri hi dyondzisaka swona. Bibele yi vula leswi hi Yehovha: “U endle ku vonakala ni dyambu.” (Pisalema 74:16) Hakunene, dyambu ri yisa ku dzuneka eka Yehovha, “Muendli wa tilo ni misava.” (Pisalema 19:1; 146:6) Ro va xin’wana xa switumbuluxiwa swa ntsandzavahlayi swa le tilweni leswi hi dyondzisaka hi matimba lamakulu ya Yehovha yo tumbuluxa. A hi kambisiseni swin’wana swa swilo leswi Yehovha a swi tumbuluxeke kutani hi vona leswaku hi nga dyondza yini hi matimba ya yena yo tumbuluxa.

4, 5. Xana dyambu ri ni matimba yo tanihi kwihi, ri kule ku fika kwihi, naswona ri kule ku fika kwihi loko ri ringanisiwa ni tinyeti letin’wana?

⁴ Swi nga endleka wa swi tiva leswaku dyambu i nyeleti. Kambe ri vonaka ri ri rikulu ku tlula tinyeleti leti hi ti vonaka ni vusiku, hikuva rona ri le kusuhi ku ri na tona. Xana ri hisa ku fika kwihi? Endzeni-ndzeni ka rona ri hisa kwalomu  ka 15 000 000°C. Loko wo teka xiphemu xa rona xa le ndzeni-ndzeni xo ringana ni nhloko ya neleta kutani u xi veka emisaveni, hambi wo yima eka mpfhuka wa tikhilomitara ta 140 ri nga ku vavula! Eka sekoni yin’wana ni yin’wana, dyambu ri humesa ndzilo lowu ringanaka ni ku buluka ka tibomo ta nyutliya ta madzana ya timiliyoni.

⁵ Dyambu i rikulu lerova misava ya hina yi nga nghena eka rona minkarhi yo tlula 1 300 000 ku tlhela ku sala ni ndhawu. Xana dyambu ro va nyeleti leyikulu ku tlula hinkwato? Doo, vativi va swilo swa le mpfhukeni va ri vitana xinyeletana xa xitshopana. Muapostola Pawulo u tsale a ku: “tinyeleti a ti vangami ku fana.” (1 Vakorinto 15:41) Swi nga ha endleka leswaku a a nga swi tivi leswaku marito wolawo lama huhuteriweke a ma tiyise ku fikela kwihi.  Ku ni nyeleti leyikulu lerova loko yo vekiwa laha dyambu ri nga kona yi nga tata ndhawu hinkwayo yi hundza ni laha misaveni. Nyeleti yin’wana loko yo vekiwa laha dyambu ri nga kona yi nga tala ndhawu yi ya fika laha ku nga ni pulanete ya Saturn—hambileswi pulanete yoleyo yi nga ekule swinene ni misava lerova xibamubamu xi teke malembe ya mune ku ya fika kwalaho, xi ri karhi xi famba hi rivilo ro tlula kulu ya xibalesa xa voko hi minkarhi ya 40!

6. Xana Bibele yi swi kombisa njhani leswaku nhlayo ya tinyeleti i yikulu lerova munhu a nge swi koti ku ti hlaya?

⁶ Vukulu bya tinyeleti byona ha byi vona kambe lexi hlamarisaka i nhlayo ya tona. Entiyisweni, Bibele yi vula leswaku tinyeleti a ti hlayeki, ti fana ni “sava ra lwandle.” (Yeremiya 33:22) Sweswo swi komba leswaku ku ni tinyeleti to tala leti u nga kotiki ku ti vona hi mahlo. Ku engetela kwalaho, loko mutsari wa Bibele wo fana na Yeremiya a langute etilweni ni vusiku, kutani a ringeta ku hlayela tinyeleti leti ti vonakaka, a a ta va a hlayele ta magidi manharhu kumbe ku tlula, toleto hi tona ntsena leti mahlo ya munhu ma nga ti vonaka kahle ni vusiku. Nhlayo yoleyo yi nga ha ringanisiwa ni nhlayo ya sava leri tataka xandla ntsena. Entiyisweni, nhlayo ya tinyeleti i yikulu ngopfu, ku fana ni sava ra lwandle. b I mani loyi a nga kotaka ku hlayela tinyeleti to tano?

7. Xana xirimela lexi hi kotaka ku xi vona xa Milky Way xi nga va xi ri na tinyeleti tingani, naswona i swingani swirimela leswi nga kona eka ntumbuluko?

⁷ Esaya 40:26 ya hlamula: “Langutani ematilweni mi vona. I mani loyi a tumbuluxeke swilo leswi? Hi Loyi a swi humesaka  ku fana ni vuthu hi nhlayo ya swona; Hinkwaswo u swi vitana hi mavito.” Pisalema 147:4 yi ri: “U hlayela tinyeleti.” Xana i ‘tinyeleti tingani’? Xivutiso lexi xa tika. Vativi va swilo swa le mpfhukeni va ringanyeta leswaku ku ni tinyeleti to tlula 100 wa magidi ya timiliyoni eka xirimela xa hina xa Milky Way ntsena. c Naswona van’wana va vula leswaku tin’wana ti le kule swinene. Kambe handle ka xirimela lexi hina hi kotaka ku xi vona, ka ha ri ni swin’wana swo tala swinene, naswona vunyingi bya swona byi ni tinyeleti to tala swinene. Xana i swingani swirimela leswi nga kona? Vativi va swilo swa le mpfhukeni va kume leswaku ku ni swirimela swa madzana kumbe magidi ya timiliyoni. Ku fikela sweswi, ha swi xiya leswaku vanhu a va tivi hambi ku ri nhlayo ya swirimela, hi nga ha vuli nhlayo ya tinyeleti ta madzana ya timiliyoni leti nga eka swirimela sweswo. Kambe Yehovha u tiva nhlayo ya tona. Ku tlula kwalaho, u thye nyeleti yin’wana ni yin’wana vito!

8. (a) Xana u nga wu hlamusela njhani mpimo wa xirimela lexi vuriwaka Milky Way? (b) Yehovha u ma simeke njhani mafambelo ya swilo swa le mpfhukeni?

⁸ Kambe hi nga sala hi yime ni tindleve loko hi anakanya hi vukulu bya swirimela. Ku tsemakanya xirimela lexi vuriwaka Milky Way, swi nga teka malembe ya 100 000 hi rivilo ra ku tlhava ka miseve ya dyambu. Anakanya hi rivilo leri chavisaka ra ku tlhava ka miseve ya dyambu leyi hlanganisaka mpfhuka wa tikhilomitara ta 300 000 hi sekoni. Miseve yoleyo a swi ta yi tekela malembe ya 100 000 ku tsemakanya xirimela lexi hi xi vonaka! Kambe xirimela lexi hi xi vonaka i xitsongo swinene eka swirimela swin’wana. Bibele yi vula leswaku Yehovha u “andlala matilo” onge  hi loko ma ri nguvu yinene. (Pisalema 104:2) Nakambe u veke milawu ya mafambelo ya swilo sweswo leswi a swi tumbuluxeke. Ku sukela eka swinyeletana leswitsongo ku ya eka swirimela leswikulu, xin’wana ni xin’wana xi famba hi ku landza milawu ya ntumbuluko leyi simekiweke hi Xikwembu leswaku yi tirha. (Yobo 38:31-33) Xisweswo vativi va sayense va vule leswaku mafambelo ya swilo swa le mpfhukeni ma fana ni ncino wa vanhu lava beke dada! Kutani anakanya hi Loyi a tumbuluxeke swilo sweswo. Xana a swi ku hlamarisi leswi Xikwembu xi nga ni matimba yonghasi yo tumbuluxa?

9, 10. Matimba ya Yehovha ma vonaka njhani eka ndlela leyi a ri vekeke ha yona dyambu ni swilo leswi ri swi voningelaka, ku nga Jupiter, misava ni n’weti?

⁹ Matimba ya Yehovha ya ku tumbuluxa ma vonaka kahle laha hi tshamaka kona, emisaveni. U veke misava endhawini leyi faneleke kahle evuakweni lebyi lebyikulu. Vativi van’wana va sayense va anakanya leswaku swi nga tika ku hanya eka swirimela swin’wana loko swi pimanisiwa ni misava ya hina. Xiphemu lexikulu xa xirimela lexi hi xi vonaka xa Milky Way swi tikomba xi nga vumberiwanga leswaku ku hanyiwa eka xona. Xivindzi xa xirimela xi gandlane hi tinyeleti. Kwalaho ku hisa ngopfu, naswona tinyeleti ti tshinelelane swinene. Hala matlhelo ka xirimela a swi kona swilo swo tala leswi lavekaka leswaku ku va ni vutomi. Dyambu ni leswi ri swi voningelaka swi vekiwe endhawini leyinene.

¹⁰ Misava yi kuma mpfuno eka pulanete leyikulu leyi nga ekule—ku nga Jupiter. Leswi yi nga yikulu eka Misava ku tlula minkarhi ya gidi, Jupiter yi ni matimba lamakulu ya nkoka-misava. Xana vuyelo bya kona i yini? Yi tswonga  swilo leswi taka hi rivilo empfhukeni kumbe yi swi tlhengusa. Vativi va sayense va ringanyeta leswaku loko pulanete ya Jupiter a yi nga ri kona, swilo swa le mpfhukeni leswi welaka emisaveni a swi ta wa hi matimba lamakulu ku tlula leswi swi nga xiswona namuntlha hi minkarhi ya 10 000. Misava ya hina ya vuyeriwa hi sataliti leyi nga tolovelekangiki—ku nga n’weti. N’weti a wu lo xonga ntsena ni ku va “rivoni ra vusiku,” kambe wu tlhela wu khoma misava leswaku yi nga tsekatseki. Sweswo swi endla leswaku misava yi kuma tinguva hinkwato ta lembe—leswi na swona i swilo swa nkoka leswi endlaka swi koteka ku hanya eka yona.

11. Xana xibakabaka xa misava xi endliwe njhani leswaku xi va xisirhelelo?

¹¹ Matimba ya Yehovha yo tumbuluxa ma vonaka eka tindlela hinkwato leti misava yi vumbiweke ha tona. Xiya xibakabaka lexi hi sirhelelaka. Dyambu ri humesa miseve leyinene ni leyi nga ni khombo. Loko miseve leyi nga ni khombo yi tlhava exibakabakeni lexi nga ehenhla ka misava, yi endla leswaku moya wo tenga wu hundzuka nguvu ya le xibakabakeni. Kutani nguvu yoleyo ya le xibakabakeni yi tswonga miseve yo tala. Kahle-kahle, pulanete ya hina yi vumbiwe yi ri ni xisirhelelo xa yona!

12. Xana ndzhendzheleko wa mati lama nga exibakabakeni wu ma kombisa njhani matimba ya Yehovha yo tumbuluxa?

¹² Wolowo ko va mpfuno wun’we ntsena wa xibakabaka xa hina, ku nga mpfangano wa mimoya leyi lavekaka leswaku swivumbiwa leswi nga emisaveni kumbe empfhukeni swi kota ku hanya. Xin’wana xa swilo swo hlamarisa swa xibakabaka i ndzhendzheleko wa mati. Lembe na lembe dyambu ri teka mati lama tlulaka 400 000 wa tikhubiki khilomitara emalwandle lama nga emisaveni ma ri nkahelo. Mati wolawo ma endla mapapa, lama hangalasiwaka hinkwako hi mimoya ya le xibakabakeni. Mati lawa,  ma hlantswiwa ma tlhela ma basisiwa, kutani ma tlhela ma na ma ri mpfula, ma ri gamboko ni xihangu, ivi ma endla mphakelo wa mati emisaveni. Swi hilaha Eklesiasta 1:7 yi vulaka hakona: “Swinkobyana hinkwaswo swi khulukela elwandle, kambe lwandle a ri tali. Laha swi khulukaka swi huma kona swi tlhelela kona leswaku swi ta tlhela swi khuluka.” I Yehovha ntsena la nga endlaka ndzhendzheleko wo tano.

13. Hi yihi mintirho ya matimba ya Mutumbuluxi leyi hi yi vonaka eka swimilana ni misava hi yoxe?

¹³ Kun’wana ni kun’wana laha hi vonaka nchumu lowu hanyaka, hi kota ku vona mintirho ya matimba ya Mutumbuluxi. Matimba ya Yehovha ya ku tumbuluxa ma kombisiwa ni hi mirhi ya redwood leyo leha ku tlula miako ya swithezi swa 30, kasi ku ni swimilana swo tala leswitsongo ngopfu emalwandle, leswi u nga swi vonaka hi makhiroskopu, leswi hi pfunaka leswaku hi kuma moya wo tenga lowu hi wu hefemulaka. Misava yi tele hi swilo leswi hanyaka—swivungu, nkuxu ni switsongwatsongwana, leswi hinkwaswo swi tirhisanaka hi ndlela leyi nga hlamuselekiki leyi pfunaka swimilana leswaku swi kula. Swa fanela loko Bibele yi vula leswaku misava yi ni matimba.—Genesa 4:12.

14. I matimba wahi lama nga kona ni le ka athomo leyitsongo?

¹⁴ Handle ko kanakana, Yehovha i “Muendli wa misava, u yi endle hi matimba yakwe.” (Yeremiya 10:12) Matimba ya Xikwembu ma vonaka ni le ka swivumbiwa leswitsongo. Hi xikombiso, timiliyoni ta tiathomo leti vandzamaneke a ti nge ringani ni ku bumbula ka nsisi wa munhu. Hambiloko athomo yo ndlandlamuxiwa kukondza yi leha ku ringana ni muako wa swithezi swa 14, nyutliyasi ya yona yi ta va yi ringana ni ndzoho ya munyu, leyi nga eka xithezi xa vunkombo. Kambe nyutliyasi leyitsongo hi yona yi vangaka ku buluka loku chavisaka ka bomo ya nyutliya!

15. Yehovha u n’wi dyondzise yini Yobo, hi ku n’wi hlamusela hi swiharhi hambanahambana swa nhova?

¹⁵ Vumbhoni byin’wana lebyi nga erivaleni bya matimba ya Yehovha ya ku tumbuluxa byi vonaka eka vutomi bya swiharhi emisaveni. Pisalema 148 yi longoloxe swilo swo tala leswi dzunisaka Yehovha, naswona ndzima 10 yi ri, “n’wina swiharhi na n’wina swifuwo hinkwaswo.” Ku kombisa leswaku ha yini munhu a fanele a chava Mutumbuluxi, Yehovha u vulavule na Yobo hi swiharhi swo kota nghala, mangwa, nkuzi yo leva, Behemoto (kumbe, mpfuvu), na Levhiyatani (leyi ku nga ha vaka ku ri ngwenya). Xikongomelo xa kona a xi ri xihi? Loko munhu a chava swivumbiwa leswi swa matimba, leswi chavisaka ni leswi nga lerhisekiki, xana u fanele a titwisa ku yini hi Mutumbuluxi wakwe?—Yobo, tindzima 38-41.

16. Xana i yini lexi ku tsakisaka hi tinyenyana tin’wana leti Yehovha a ti tumbuluxeke?

¹⁶ Nakambe Pisalema 148:10 yi vulavula hi “swinyenyana.” Wa nga anakanya hi tinxaka ta tona! Yehovha u byele Yobo hi yinca, leyi “hleka[ka] hanci ni mugadi wa yona.” Hakunene, nyenyana leyi yo leha 2,5 wa timitara yi nga ha tsandzeka ku haha, kambe yi nga tsutsuma hi rivilo ra tikhilomitara ta 65 hi awara, yi hlanganisa 4,5 wa timitara hi goza rin’we! (Yobo 39:13, 18) Kasi xinyenyana lexi vuriwaka albatross, nkarhi wa xona wo tala evuton’wini xi wu heta xi ri emoyeni ehenhla ka lwandle. Nyenyana leyi, leyi hahaka hi ku olova emoyeni, yi ni timpapa to leha timitara tinharhu. Yi kota ku haha tiawara yi nga kavati timpapa. Kasi xinyenyana lexi vuriwaka n’wabvuma i xitsongo eka tinyenyana hinkwato emisaveni, hikuva xona xi lehe tisentimitara ta ntlhanu. Xi kota ku kavata timpapa ta xona minkarhi ya 80 hi sekoni! Xinyenyana lexi, xi vangama bya xin’wetsin’wetsi lexi nga ni timpapa, xa swi kota  ku kavata xi yime ndhawu yin’we emoyeni hambi ku ri ku haha hi xindzhakundzhaku.

17. Xana nkavangaheti yi kule ku fika kwihi, naswona swi endla hi titwa njhani hi Yehovha hi swihari leswi a swi ntumbuluxeke?

¹⁷ Pisalema 148:7 yi vula leswaku ni ‘swivumbiwa swa le lwandle’ swi dzunisa Yehovha. Ehleketa hi xiharhi lexi vo tala va pfumelaka leswaku hi xona lexikulu eka hinkwaswo leswi tshameke swi hanya epulaneteni leyi, ku nga nkavangaheti. Xivumbiwa lexi hlambelaka eka “swidziva swa mati hinkwaswo,” xi nga kula xi leha ku tlula 30 wa timitara. Ntiko wa xona wu nga ringana ni wa tindlopfu letikulu ta 30 ti hlanganile. Ntiko wa ririmi ra xona wu ringana ni wa ndlopfu yin’we. Mbilu ya xona yi ringana ni movha lowutsongo. Dyimbilu dya kona dyi ba minkarhi ya kaye ntsena hi minete—ku hambana ni mbilu ya xinyenyana lexi vuriwaka n’wabvuma, leyi nga baka minkarhi ya kwalomu ka 1 200 hi minete. Wun’wana wa misiha ya nkavangaheti i wukulu swinene lerova n’wana a nga kota ku kasa endzeni ka wona. Kunene, timbilu ta hina ti hi susumetela ku phindha xitsundzuxo lexi gimetaka buku ya Tipisalema, lexi nge: “Hinkwaswo leswi hefemulaka—a swi dzunise Yehovha.”—Pisalema 150:6.

18, 19. Swivumbiwa leswi Yehovha a swi vumbeke laha misaveni swi hambanehambane ku fikela kwihi, naswona ntumbuluko wu hi dyondzisa yini hi vuhosi bya yena?

¹⁸ Xana hi dyondza yini eku tirhiseni ka Yehovha matimba ya yena yo tumbuluxa? Hi hlamarisiwa hi mixakaxaka ya leswi a swi tumbuluxeke. Mupisalema un’wana u te: “Mitirho ya wena yi tele swinene Yehovha Xikwembu xanga! . . . Misava yi tele hi swilo leswi u swi endleke.” (Pisalema 104:24) Hakunene swi tano! Lava dyondzeleke ntivovutomi va kume leswaku ku ni swilo leswi hanyaka emisaveni  swo tlula miliyoni; kambe mavonelo ya vona ma hambana hi ku ya hi ku ku engeteleke timiliyoni tingani. Munhu loyi a kotaka ku endla swo karhi a nga ha helela hi vuswikoti byo endla swilo swintshwa. Hilaha ku hambaneke, Yehovha u ni matimba yo tisungulela swilo ni ku tumbuluxa swilo swintshwa swo hambanahambana, kunene swi le rivaleni leswaku a nga heleriwi.

¹⁹ Ku tirhisa ka Yehovha matimba ya yena yo tumbuluxa swi hi dyondzisa hi vuhosi bya yena. Rito leri nge “Mutumbuluxi” ri hambanisa Yehovha eka swilo hinkwaswo leswi nga evuakweni, leswi hinkwaswo ka swona swi nga “ntumbuluko.” Hambi ku ri N’wana wa Yehovha la nga yexe, loyi a a ri “mutirhi la nga ni vuswikoti” loko ku tumbuluxiwa, eBibeleni a nga vuriwi Mutumbuluxi kumbe Mutumbuluxikulobye. (Swivuriso 8:30; Matewu 19:4) Ematshan’weni ya sweswo u vuriwa “mativula ya ntumbuluko hinkwawo.” (Vakolosa 1:15) Xikhundlha xa Yehovha tanihi Mutumbuluxi xi n’wi nyika mfanelo leyi nga ringanisiwiki na nchumu, yo tirhisa matimba ya yena ya vuhosi leswaku a lawula vuako hinkwabyo.—Varhoma 1:20; Nhlavutelo 4:11.

20. Xana Yehovha u wise hi ndlela yihi ku sukela loko a hete ku tumbuluxa leswi nga laha misaveni?

 ²⁰ Xana Yehovha u tshikile ku tirhisa matimba ya yena yo tumbuluxa? Bibele yi vula leswaku loko Yehovha a heta ntirho wo tumbuluxa hi siku ra vutsevu, ‘a wisa hi siku ra vunkombo entirhweni hinkwawo lowu a ri eku wu endleni’ (Genesa 2:2) Muapostola Pawulo u kombisa leswaku “siku” ra vunkombo ri lehe magidi ya malembe, hikuva a ra ha ya emahlweni enkarhini wa yena. (Vaheveru 4:3-6) Xana rito leri nge ku “wisa” ri vula leswaku Yehovha u tshike ku tirha hilaha ku heleleke? Doo, Yehovha a nga tshikanga ku tirha. (Pisalema 92:4; Yohane 5:17) Kutani ke, ku wisa ka yena ku vula ku tshika ka yena ku tumbuluxa swilo leswi nga laha misaveni. Hambiswiritano, ntirho wa yena wo hetisisa swikongomelo swa yena, wu hambete wu ya emahlweni handle ko kavanyetiwa. Ntirho wolowo wu katsa ku huhuteriwa ka Matsalwa yo Kwetsima. Ntirho wa yena wu katsa ni ku endla ‘ntumbuluko lowuntshwa,’ lowu ku nga ta buriwa ha wona eka Ndzima 19.—2 Vakorinto 5:17.

21. Xana matimba ya Yehovha yo tumbuluxa ma ta va khumba njhani vanhu vo tshembeka evuton’wini bya vona hinkwabyo?

²¹ Loko siku ra Yehovha ro wisa ri fika emakumu, a vona leswaku mitirho ya yena hinkwayo leyi nga emisaveni a yi “saseke ngopfu,” hilaha a vuleke hakona loko a heta ku tumbuluxa hi siku ra vutsevu. (Genesa 1:31) Ndlela leyi a nga ta ma tirhisa ha yona matimba ya yena yo tumbuluxa lama nga pimiwiki, yi ta vonaka hi ku famba ka nkarhi. Hambiswiritano, hi nga tiyiseka leswaku hi ta hambeta hi tsakisiwa hi ndlela leyi Yehovha a nga ta ma tirhisa ha yona matimba ya yena yo tumbuluxa. Hi ta dyondza swo tala hi Yehovha hilaha ku nga heriki, hi ku kambisisa ntumbuluko wa yena. (Eklesiasta 3:11) Loko hi ya hi dyondza hi yena, hi ta ya hi n’wi chava swinene—naswona hi ta ya hi tshinela eka Mutumbuluxi wa hina Lonkulu.