1, 2. Kasi dazi likulongora wuli nkhongono za kulenga za Yehova?

 KASI mukuchita vichi para mwayimilira pafupi na moto usiku mu nyengo ya kuzizima? Mukunyoroskera mawoko ghinu ku moto pa utali wakwenelera kuti moto unjililire makora kweniso kuti mujipulike makora na chithukivu. Usange mwasendelera kufupi chomene, mukuŵawuka mwakuti mukutondeka kuzizipizga. Usange mwasendelera kutali chomene, mukupulika kuzizima na kwamba kumbwakamira.

² Pali “moto” unyake uwo ukutithukizga namuhanya. “Moto” uwu ni zuŵa ndipo ukugolera kutali chomene, pafupifupi makilomita 150 miliyoni! a Ivi vikulongora kuti zuŵa lili na nkhongono chomene, ndipo likupangiska kuti imwe mupulike kuthukira nangauli lili kutali. Kweni charu chikuzingilira dazi pa mtunda wakwenelera. Para charu chingaŵa kufupi chomene na zuŵa, mbwenu maji ghakamukenge; ndipo para chingaŵa kutali, mbwenu maji ghakhomenge gwa! Ndipo pa charu pangaŵavya chamoyo. Chinyake ntchakuti ungweru wa zuŵa ukovwira kuti vyamoyo vilutilire kuŵapo.—Mupharazgi 11:7.

3. Kasi dazi likutisambizga unenesko wuli?

³ Ŵanthu ŵanandi ŵakuwona kuti zuŵa ndambura kuzirwa, nangauli umoyo wawo ukuthemba pa ilo. Iwo ŵakumanya yayi ivyo tingasambira ku zuŵa. Pakuyowoya za Yehova Baibolo likuti: “Mukapanga ungweru na dazi.” (Salimo 74:16) Nadi, dazi likupharazga uchindami wa Yehova, “uyo wali kulenga kuchanya na charu chapasi.” (Salimo 19:1; 146:6) Dazi ndimoza mwa vinthu vinandi  vyakuchanya ivyo vikutisambizga za nkhongono zikuru za kulenga za Yehova. Tiyeni tisande mwakupwelelera vinyake mwa vinthu vyakuchanya ivi, ndipo paumaliro tisandenge charu chapasi na ivyo vilimo.

4, 5. Kasi dazi ndankhongono ndiposo ndikuru wuli, kweni kasi mungaliyaniska wuli na nyenyezi zinyake?

⁴ Dazi nalo ni nyenyezi. Ilo likuwoneka nga ndikuru kuluska nyenyezi izo tikuwona usiku chifukwa chakuti liri pafupi pakuyaniska na nyenyezi zinyake. Kasi dazi ndankhongono wuli? Pakatikati pa dazi pakotcha chomene pafupifupi 15 miliyoni digirizi. Usange mungatora kachibenthu kachoko ka dazi kakuyana na mutu wa muzumali na kukaŵika pano pasi, chithukivu icho chingafuma ku kachibenthu aka ntchakuti chingamuwotchani usange mungaŵa pa mtunda wa makilomita 140! Pa sekondi yiliyose, dazi likufumiska nkhongono yakuyana na mabomba mamiliyoni ghanandi agho ghaphulika pa nyengo yimoza.

⁵ Dazi ndikuru chomene mwakuti charu chithu chapasi chinganjiramo nyengo zakukwana 1,300,000. Kasi dazi ndikuru chomene kuluska nyenyezi zose? Yayi, ŵasayansi awo ŵakusanda vinthu  vyakuchanya ŵakuti ndichoko. Mpositole Paulosi wakalemba kuti “nyenyezi yiliyose yili na uchindami wake.” (1 Ŵakorinte 15:41) Iyo wakwenera kuti wakamanya makora yayi unenesko wa mazgu agha. Pali nyenyezi yinyake iyo njikuru chomene mwakuti yiŵenge apo pali dazi, charu chithu chapasi mphanyi chili mukati. Paliso nyenyezi yinyake yikuru chomene iyo usange yiŵenge apo pali dazi, mphanyi yikufika mupaka ku pulaneti lakuchemeka Saturn, nangauli pulaneti ili liri kutali chomene na charu chapasi. Ndege ya awo ŵakusanda vinthu vyakuchanya yingatora vyaka vinayi kuti yikafike pa pulaneti ili, pa sipidi yikuru yakujumpha nyengo zakukwana 40 kuluska mphoropolo yakufuma mu futi yankhongono chomene!

6. Kasi Baibolo likulongora wuli kuti nyenyezi ni zinandi chomene kuluska izo ŵanthu ŵakuwona?

⁶ Chinthu chakuchitiska wofi chomene kuluska ukuru wa nyenyezi mbunandi wake. Nakuti Baibolo likuti nyenyezi zingapendeka yayi,  “nga ni mchenga wa mu nyanja.” (Yeremiya 33:22) Fundo iyi yikulongora kuti pali nyenyezi zinandi kuluska izo maso ghangafiska kuwona. Yeremiya uyo wakalemba Baibolo, walaŵiskenge kuchanya usiku na kuyezga kupenda nyenyezi mphanyi wakapenda nyenyezi 3,000 pera panji kujumphirapo pachoko waka, chifukwa ndizo maso ghithu ghangafiska kuwona usiku. Chiŵerengero ichi chingayana waka na unandi wa mchenga uwo wazura chikufi. Ndipouli, unenesko ngwakuti nyenyezi ni zinandi chomene nga ni mchenga wa ku nyanja. b Ni njani wangafiska kupenda nyenyezi zose izi?

7. Kasi mungazilongosora wuli nyenyezi izo zili mu chipingausiku cha galaxy?

⁷ Pa Yesaya 40:26 pakuti: “Yinuskirani maso ghinu kuchanya, muwone. Ni njani wali kulenga vinthu ivi? Ni uyo wakuvifumiska mu mawumba na kuvipenda. Vyose wakuvichema mazina.” Pa Salimo 147:4 pakuti: “Wakupenda unandi wa nyenyezi.” Kasi “nyenyezi” zilipo zilinga? Ili ni fumbo lipusu yayi. Ŵasayansi awo ŵakusanda vinthu vyakuchanya ŵakusachizga kuti chipingausiku chakuchemeka Milky Way pera chili na nyenyezi zakujumpha 100 biliyoni. c Kweni chipingausiku chithu cha Milky Way ntchimoza mwa vipingausiku vinandi, ndipo vinandi mwa vipingausiku ivi vili na nyenyezi zinandi kuluska izo zili mu chipingausiku cha Milky Way ichi. Ŵanyake ŵakuti nyenyezi zili kutali chomene. Kasi pali vipingausiku vilinga? Ŵasayansi ŵanyake wakusachizga kuti vikujumpha ma biliyoni panji ma tililiyoni. Ntheura munthu wangamanya na kumanya wuwo yayi unandi wa vipingausiku na unandi wa nyenyezi izo zili mu vipingausiku ivi. Kweni Yehova wakumanya unandi wake. Kusazgirapo apa, wakuthya zina nyenyezi yiliyose!

8. (a) Kasi mungalongosora wuli ukuru wa chipingausiku cha Milky Way? (b) Kasi Yehova wakuchita wuli na umo vinthu vyakuchanya vikwendera?

 ⁸ Para tingakhala chetee na kughanaghanira za ukuru wa vipingausiku, tingamanya kuti Yehova ngwakuzizwiska chomene. Ungweru ukwenda pa sipidi ya makilomita 300,000 pa sekondi. Sono ghanaghanirani ichi, pa sipidi iyi ungweru ungatora vyaka 100,000 kuti ujumphe chipingausiku chithu cha Milky Way! Kweni vipingausiku vinyake ni vikuru chomene kuluska chipingausiku ichi. Baibolo likuyowoya kuti Yehova wakutandawura “machanya nga ni salu”. (Salimo 104:2) Wakupelekaso malango gha umo vilengiwa ivi vikwenera kwendera. Kwali kaŵe kanthu kachoko nga ni kabulunga ka fuvu, panji chiŵe chipingausiku chikuru chomene, chilichose chikwenda mwakuyana na malango agho Chiuta wali kuŵika. (Yobu 38:31-33) Ŵasayansi ŵakuyaniska kwenda mwandondomeko kwa vinthu vyakuchanya na ŵanthu awo ŵakuvina sitayelo yimoza pa nyengo yimoza! Ntheura ghanaghanirani waka za Uyo wakalenga vinthu ivi. Kasi mukuchita wofi yayi na Chiuta uyo wali na nkhongono zikuru za kulenga?

9, 10. Kasi nkhongono za Yehova zikuwoneka wuli pakuyowoya za apo wali kuŵika dazi, na vinthu vinyake ivyo vikuzingilira dazi nga ni pulaneti la Jupita, charu chapasi, na mwezi?

⁹ Nkhongono za Yehova za kulenga zikuwoneka pakweru pa charu chapasi apo tikukhala. Wali kuŵika charu pa malo ghakwenelera. Ŵasayansi ŵanyake ŵakuti vipingausiku vinandi vikuwoneka kuti ni malo ghawemi yayi ghakukhalapo kuyaniska na charu chithu. Ntchakuwonekerathu kuti chipingausiku cha Milky Way chikapangika kuti pakhalenge vinthu vyamoyo yayi. Pakatikati pa chipingausiku ichi mphakuzura na nyenyezi. Pakotcha chomene ndipo kanandi nyenyezi zikukhala pachoko waka kuti zibwanyane. Mu mphepete mwa chipingausiku cha Milky Way mulije vinthu vinandi ivyo vikukhumbikwa kuti paŵe vinthu vyamoyo. Dazi na mapulaneti agho ghakulizingilira vili pa malo ghakotcha chomene agha ndiposo ghambura vinthu ivyo vikukhumbikwa kuti paŵe umoyo.

¹⁰ Charu chithu chapasi chikuvikilirika na pulaneti linyake likuru  chomene lakuchemeka Jupita ilo liri kutali chomene. Pulaneti ili ndikuru chomene, ndipo charu chapasi chinganjiramo maulendo 1,000. Pulaneti la Jupita liri na nkhongono yikuru chomene ya kuguza vinthu. Ivi vikupangiska kuti liguzenge vinthu ivyo vikwenda muchanya. Ŵasayansi ŵakuyowoya kuti kuŵavyenge Jupita, mphanyi vinthu ivyo vikuwa pa charu chapasi vikuwa mwankhongono chomene nyengo zakukwana 10,000 kuluska umo vikuchitira sono. Pafupi na charu chithu chapasi pali mwezi. Padera pa kuŵa wakutowa kweniso kupeleka “ungweru usiku,” mwezi ukovwira kuti charu chapasi chikhale mwakupendekeka nyengo zose. Kupendekeka uku ndiko kukupangiska kuti charu chapasi chiŵe chakukhazikika, ndiposo kuti paŵe nyengo zakupambanapambana, ivi vikovwira kuti paŵe vinthu vyamoyo.

11. Kasi mlengalenga wa charu chapasi ukugwira wuli ntchito nga ntchiskango cha kuvikilira?

¹¹ Nkhongono za Yehova za kulenga zikuwoneka mu vigaŵa vyose vya umo charu chapasi chili kulengekera. Ghanaghanirani mlengalenga, uwo ukugwira ntchito yakutivikilira. Dazi likufumiska malazi ghawemi na ghaheni. Para malazi ghaheni ghafika mu mlengalenga, ghakupangiska mphepo ya okusijini kuzgoka mphepo ya ozoni. Ndipo mphepo ya ozoni iyi, yikonkha ghanandi mwa malazi ghaheni agha. Apa vili nga kuti charu chithu chapasi chili kulengeka na ambulera yakujivikilira ku dazi!

12. Kasi umo maji ghakwendera ghakulongora wuli nkhongono za kulenga za Yehova?

¹² Ichi ntchigaŵa chimoza cha mlengalenga withu, uwo wuli na mphepo zakupambanapambana izo zikovwira kuti pa charu chapasi paŵe vinthu vyamoyo. Umo maji ghakwendera mu mlengalenga ntchakuzizwiska chomene. Chaka chilichose dazi likupangiska makyubiki kilomita ghanandi gha maji ghakujumpha 400,000 kukwera kuchanya kufuma mu nyanja. Maji agha ghakupanga mitambo, iyo yikuthandazgika mu mlengalenga chifukwa cha mphepo. Maji agha, agho pa nyengo iyi ghakuŵavya chiheni chilichose, ghakuwa pasi nga ni vura panji chiwuvi, kuwezgerapo maji agho ghakakamuka mu nyanja. Lemba la Mupharazgi 1:7 likuti: “Milonga yose yikuthira mu nyanja, kweni nyanja yikuzura yayi. Milonga yikuwelera uko yikufuma kuti yikambireso kukhira.” Ni Yehova pera uyo wangapangiska kuti maji yendenge nthena.

13. Kasi vyakumera kweniso dongo vikupeleka wuli ukaboni wakuti Yehova wali na nkhongono za kulenga?

 ¹³ Palipose apo tawona chinthu chamoyo, tikuwona ukaboni wa nkhongono za Mlengi. Kwali ghaŵe makuni ghakuru ghakuchemeka redwoods agho ghakutalika kuluska nyumba 30 zakudikanya, panji tuŵe twakumera tuchokotuchoko twambura kuwoneka na maso uto tukumera mu nyanja uto tukupeleka mphepo yinandi ya okusijini iyo tikuthuta, vyose vikulongora nkhongono za kulenga za Yehova. Dongo nalo liri na vinthu vinandi vyamoyo nga ni minyororo, wowa, na tunthu tunyake twambura kuwoneka na maso, vyose vikugwilira lumoza ntchito ya kovwira vyakumera kuti vikure. Lekani Baibolo likuti charu chili na nkhongono.—Genizesi 4:12, mazgu ghamusi.

14. Kasi mu ka atomu kachoko muli nkhongono zikuru wuli?

¹⁴ Tikukayika yayi kuti Yehova ndiyo “wakapanga charu chapasi na nkhongono zake.” (Yeremiya 10:12) Nkhongono za Chiuta zikuwoneka nanga ni mu tunthu tuchokotuchoko uto wali kulenga. Mwachiyelezgero, maatomu 1 miliyoni kughaŵika pamoza ghangayana yayi na ukuru wa sisi la munthu. Ndiposo nanga atomu ŵangayikuzga kuti utali wake yiyane na nyumba 14 zakudikanya, mtima wake ungayana waka na ukuru wa kabulunga ka muchere kakuŵa pa nyumba ya nambara 7. Ndipouli, mtima uchoko waka uwu wa atomu ndiwo ukufumiska nkhongono yakuchitiska wofi para bomba la nyukiliya laphulika!

15. Kasi ni sambiro wuli ilo Yehova wakasambizga Yobu wati walongosora za nyama zakupambanapambana?

¹⁵ Ukaboni unyake uwo ukulongora pakweru nkhongono za Yehova za kulenga ni unandi wa vinthu vyamoyo ivyo vili pa charu chapasi. Chaputara 148 cha buku la Salimo chikulongosora vinthu ivyo vikurumba Yehova, ndipo pa vesi 10 pali mazgu ghakuti “imwe vinyama vyamuthondo na vyakuŵeta vyose.” Kuti walongore chifukwa icho munthu wakwenera kuchitira wofi na Mlengi, Yehova pa nyengo yinyake wakayowoya na Yobu za nyama zinyake nga ni nkhalamu, bori, njati, chigwere, na ng’wina. Kasi fundo yake njakuti wuli? Usange munthu wakuchita wofi na nyama za nkhongono,  zakofya, kweniso zakuti munthu wangaŵeta yayi izi, kasi ntchakuwonekerathu yayi kuti wakwenera kopa chomene Uyo wakalenga nyama izi?—Yobu, chaputara 38-41.

16. Kasi ntchivichi icho chikumukondweskani pakuyowoya za viyuni vinyake ivyo Yehova wali kulenga?

¹⁶ Pa Salimo 148:10 pakuzunuraso za “viyuni.” Ghanaghanirani waka mitundu yakupambanapambana ya viyuni! Yehova wakaphalira Yobu za nthiŵatiŵa, iyo “yikuseka hachi na uyo wakwerapo.” Mbunenesko nadi kuti chiyuni chitali mamita 2.5 ichi chikuwuruka yayi, kweni chingachimbira makilomita 65 pa ora, kuponya marundi mamita 4.5 pa sitepu yimoza! (Yobu 39:13, 18) Kulwande linyake, pali chiyuni chinyake icho chikuwoneka nga ni baka chakuchemeka Albatross icho chikumalira nyengo yinandi ya umoyo wake kuwuruka pachanya pa nyanja. Chiyuni ichi chikuwuruka kwambura kukupizga mapapindo agho ngasani mamita ghatatu. Chingawuruka kwa nyengo yitali uku chatandazura waka mapapindo kwambura kukupizga. Mwakupambana na viyuni ivi, pali kayuni kanyake kakuwoneka nga ni jongwe kakuchemeka bee hummingbird ako nkhatali masentimita 5 pera. Kayuni aka nkhachoko chomene kuluska viyuni vyose ivyo vili pa charu chapasi. Kangakupizga mapapindo ghake kwa nyengo zakukwana 80 pa sekondi! Tuyuni utu, uto tukugadima nga ni tumalibwe tuchokotuchoko twakuzirwa, tungimilira muchanya nga ni umo yikuchitira ndege ya helekopita ndipo tungawuruka chafutanyuma.

17. Kasi chinyama cha blue whale ntchikuru wuli, ndipo ni mazgu wuli agho mwakawiro tikwenera kuyowoya pamanyuma pakughanaghanira za nyama izo Yehova wali kulenga?

¹⁷ Pa Salimo 148:7 pakuyowoya kuti “vyamoyo vikuru vya mu nyanja” navyo vikulumba Yehova. Ghanaghanirani za nyama iyo ŵanthu ŵanandi ŵakuti njikuru chomene kuluska nyama zose pa charu chapasi, yakuchemeka blue whale, iyo yikuwoneka nga ntchisomba chikuru. Chinyama chikuru ichi, icho chikukhala “mu maji ghakunyang’amira” chingafika mamita 30 kutalika kwake panji kujumpha apa. Uzito wake ungayana waka na uzito wa zovu zikuruzikuru 30. Uzito wa lulimi lwake pera ukuyana waka na wa zovu yimoza. Ukuru wa mtima wake ukuyana na ukuru wa galimoto yichoko. Mtima wa chinyama ichi ukutimba ka 9 pera pa miniti, mwakupambana na mtima wa kayuni ka hummingbird, uwo ungatimba nyengo zakukwana 1,200 pa miniti. Misipa yinyake ya blue whale njikuru  chomene mwakuti mwana wangakhwaŵa mukati mwake. Tikukayika yayi kuti mitima yithu yikutichiska kuyowoya mazgu agho ghali paumaliro wa buku la Salimo agho ghakuti: “Chilichose icho chikuthuta, chilumbe Ya.”—Salimo 150:6.

18, 19. Kasi vinthu vyamoyo ivyo Yehova wali kulenga pa charu chapasi ni vinandi wuli, ndipo tikusambirako vichi ku chilengiwa pakuyowoya za muwuso wake?

¹⁸ Kasi tikusambirapo vichi pa umo Yehova wakugwiliskira ntchito nkhongono zake za kulenga? Tikuzukuma na vilengiwa vya mitundu yakupambanapambana. Wamasalimo munyake wakati: “A Yehova, nawo mbunandi wa milimo yinu! . . . Charu chapasi ntchakuzura na ivyo muli kupanga.” (Salimo 104:24) Mazgu agha ngaunenesko nadi! Ŵanthu awo ŵakusanda vinthu vyamoyo ŵasanga kuti pa charu chapasi pali mitundu yakupambanapambana ya vinthu vyamoyo yakujumpha mamiliyoni. Munthu uyo wali na luso lwa kujambura vithuzithuzi, nyengo zinyake wangasanga kuti mu mutu mwake mulije chilichose chakuti wajambure. Mwakupambana na munthu, luso lwa Yehova lwa kughanaghanira vinthu vyakupambanapambana ivyo kulije na kuvipanga, lukumara yayi.

¹⁹ Umo Yehova wakugwiliskira ntchito nkhongono zake za kulenga kukutisambizga za muwuso wake. Lizgu lakuti “Mlengi” pa ilo lekha likupambaniska chilichose pa charu chapasi na kuchanya, chifukwa vyose vikachita ‘kulengeka.’ Nanga wangaŵa Mwana wa Yehova, uyo  wakateŵetera nga ni “misiri” apo Chiuta wakalenganga vinthu, wakuyowoyekapo yayi kuti Mlengi mu Baibolo. (Zintharika 8:30; Mateyu 19:4) M’malo mwake, Baibolo likuti ni mwana “wakwamba kubabika wa chilengiwa chose.” (Ŵakolose 1:15) Udindo wa Yehova nga Mlengi ukumupa mazaza pa chilengiwa chose.—Ŵaroma 1:20; Chivumbuzi 4:11.

20. Kasi tikung’anamura vichi para tikuti Yehova wakupumura kwambira apo wakamarizga kulenga vinthu vya pa charu chapasi?

²⁰ Kasi Yehova wali kuleka kugwiliskira ntchito nkhongono zake za kulenga? Mbunenesko nadi kuti Baibolo likuyowoya kuti Yehova wakati wamalizga ntchito yake ya kulenga pa zuŵa la 6, “pa zuŵa la 7 wakamba kupumura wati wachita mulimo wake wose.” (Genizesi 2:2) Mpositole Paulosi wakalongora kuti “zuŵa” la 7 ili nditali vilimika masauzandi ghanandi, chifukwa likaŵa lichali kulutilira mu nyengo yake. (Ŵahebere 4:3-6) Kweni kasi lizgu lakuti “kupumura” likung’anamura kuti Yehova wali kulekerathu kugwira ntchito? Yayi, Yehova wakuleka yayi kugwira ntchito. (Salimo 92:4; Yohane 5:17) Ipo, kupumura kukwenera kung’anamura waka kuleka kulenga vinthu vya pa charu chapasi. Kweni ntchito yake ya kufiska vilato vyake yichali kulutilira. Ntchito iyi yikusazgapo kuvikilira Malemba Ghakupatulika. Yikusazgaposo kuwunganya ‘chilengiwa chiphya.’ Nkhani iyi tizamudumbiskana makora mu Mutu 19.—2 Ŵakorinte 5:17.

21. Kasi ŵanthu ŵakugomezgeka ŵazamukhwaskika wuli na nkhongono za kulenga za Yehova kwamuyirayira?

²¹ Para zuŵa la Yehova la kupumura lafika ku umaliro, wangazakayowoya kuti vinthu vyose ivyo wakapanga pa charu chapasi “vikaŵa viwemi chomene,” nga umo wakachitira pa umaliro wa zuŵa la 6 la kulenga. (Genizesi 1:31) Kweni tikumanya yayi umo wazamuchitira na nkhongono zake zambura mphaka za kulenga kunthazi. Mulimose umo vizamuŵira, tikugomezga na mtima wose kuti tizamulutilira kukondwa na umo Yehova wakugwiliskira ntchito nkhongono za kulenga. Tizamulutilira kusambira vinandi vya Yehova kwizira mu chilengiwa chake muyirayira swii. (Mupharazgi 3:11) Apo tikulutilira kusambira vinandi vya iyo, timopenge chomene, ndipo ichi chizamutovwira kuti tisendelere chomene kwa Mlengi withu Mukuru.