1, 2. Ndamupi ekumbi li lekisa unene wa Yehova woku lulika?

 OVE hẽ wa kale ale ocipepi londalu vuteke umue wombambi? Ci tava okuti wa yo tisile ale ovaka ove kondalu ocinãla cimue, oco o yeve owuya eci wa kala lombambi ketimba. Nda ove wa amẽle enene ocipepi londalu, owuya waco nda walua. Nda wa kalelevo ocipãla londalu, nda ove wa yeva ombambi luteke kuenje nda kua ku talala.

² Kuli “ondalu” yimue yi tokotisa etimba lietu vokuenda kutanya. “Ondalu” yaco yi kasi ocinãla ci soka 150 kolohuluwa violokilometulu longongo! a Oco ove o yeve owuya wekumbi lina li kasi ocipãla calua, ci lekisa okuti ekumbi li kuete unene wocili! Ongongo yi ñuala konele yekumbi vocinãla cimue ca sunguluka. Nda ekumbi lia kale ocipepi longongo, ovava a kasimo nda a takata kuenda nda lia kaile ocipãla, ovava a kasimo nda a linga ocikokoto. Omo liaco, nda ekumbi lia kale ocipepi ale ocipãla nda lia nyõla ongongo yetu okuti ka mu kala oviendalomuenyo. Ekumbi li kuete esilivilo kovimuenyo vi sangiwa mulo vongongo, ocinyi cutanya ciwa, kuenda ci sanjuisa.​—⁠Ukundi 11:⁠7.

3. Ekumbi lieca uvangi upi wocili?

³ Ocili okuti omanu valua va tenda ekumbi ndocina cimue ka ci silivila, ndaño okuti li sukiliwa komuenyo wavo. Ovo vasiapo oku limbuka eci ekumbi li pondola oku tu longisa. Embimbiliya li popia eci catiamẽla ku Yehova hati: “Ove walulika osãi lekumbi.” (Osamo 74:16) Ocili, okuti ekumbi lieca ekemãlo ku Yehova, “u wa Lulika ilu longongo.” (Osamo 19:1; 146:⁠6) Olio, limue pokati koviluvo ka vi tendiwa vi kasi kilu, okuti vi tulongisa eci catiamẽla kunene wa piãla wa Yehova woku lulika ovina. Tu kũlĩhĩsi vimue  pokati koviluvo viaco vi kasi kilu, kuenda oku tiamisila ovisimĩlo vietu vongongo lovimuenyo vikuavo vi sangiwamo.

4, 5. Unene upi u kuete ekumbi, kuenda ndamupi lia sanjavala oku lisokisa lolombungululu vikuavo?

⁴ Ndomo ove pamue wa ci kũlĩha ale, ekumbi lietu olumbungululu lumue. Olio limolẽha okuti linene calua oku lisokisa lolombungululu tua siata oku mõla luteke, momo olio li kasi vali ocipepi letu. Unene upi hẽ olio li kuete? Oku sanya kuovokati kekumbi, ku tẽla eci ci soka 15.000.000 kolohuluwa viojongo yo Celsius. Nda ove wa kuatele epondolo lioku nõla vokati kekumbi okanepa kamue katito ka soka ndutue wofunete, loku kanena mulo Vongongo, nda lomue wa tẽla oku kala ciwa vocinãla cimue ci soka 140 kolokilometulu omo liowuya u tunda kono yaco! Vokatembo kamue ka ka tẽla ekukutu, ekumbi lieca owuya umue wa lisoka lowu woku totãla kuovita violohuluwa viatenda anene ovoyaki.

⁵ Ekumbi lia sanjavala calua okuti, ongongo yetu yiñilamo eci ci soka 1.300.000 kolonjanja. Anga hẽ ekumbi olumbungululu lumue lua sanjavala calua? Sio, olonoño vi tukula ekumbi okuti  olumbungululu lumue lutito tito luevala liyeluluka. Upostolo Paulu wa soneha hati “olumbungululu lolumbungululu ovolamba avio a litepa.” (1 Va Korindo 15:41) Eye ka kũlĩhĩle ocili colondaka evi via Suku. Kuli olumbungululu lumue lunenepo vali calua okuti nda lua kapiwile pocitumãlo cekumbi, ongongo yetu nda ya kala vokati kalio. Handi vali, kuli olumbungululu lumue lukuavo lua piãla vali kunene okuti nda lua kalele pocitumãlo cekumbi, Ongongo yetu nda yi kasi vokati kayo. Pole, olumbungululu luaco nda lua pangiwile ndolumbungululu lumue lukuavo lu tukuiwa hati (gigante), oluo nda lua ñuala ilu liaco liosi toke konepa yikuavo yi tukuiwa hati (Saturno), ndaño okuti ocitumãlo caco ci kasi ocipãla longongo okuti oco ombalão yi lupuka 40 kolonjanja okuti olusolo lu sule oku pitĩla ko (Saturno) luambata anyamo akuãla!

6. Ndamupi Embimbiliya li lekisa okuti etendelo liolombungululu lialua kovaso omanu?

⁶ Handi cimue ci komohĩsa vali okuti unene wolumbungululu u  sule, etendelo lialio. Embimbiliya li lombolola okuti olombungululu ka vi tendiwa, oku vi tenda via tĩla “ndeseke liokalunga.” (Yeremiya 33:22) Uvangi owu u lekisa okuti kuli olombungululu vialua okuti evi tulete ndeti lovaso etu vi sule. Omo liaco, nda okuti usonehi umue wembimbiliya ndeci Yeremiya, wa petuile ovaso, loku seteka oku tenda olombungululu luteke, eye nda wa tenda lika eci ci soka olohũlũkãi vitatu, momo etendelo eli olio tu pondola lika oku tenda lovaso etu kuteke umue kuli olombungululu. Etendelo liaco li sokisiwa letendelo liolomema vieseke pomumu yimue yeseke liokalunga. Ocili okuti, etendelo liolombungululu ka lisetahaĩsua, momo lia lisoka leseke liokalunga. b Helie o pondola oku tenda olombungululu viaco?

7. (a) Olombungululu viñami vi sangiwa Vulala wocengele cetu Colombungululu? Anga hẽ etendelo liaco lialua enene? (b) Momo lie kolonoño vana vakuaku tenda olombungululu ca tĩlila oku sanga etendelo lia suapo lioviengele violombungululu? Oco hẽ, eci ci tu longisa nye kueci catiamẽla kunene wa Yehova woku lulika?

⁷ Kelivulu lia Isaya 40:​26, ku tambulula okuti: “Petuili ovaso kilu, vanji; helie wa vi lulika? U o vi tundisa lumosi lumosi vohoka yavio poku vi tukula olonduko.” Kosamo 147:​4, ku popia hati: ‘Eye o tenda olombungululu viosi.’ “Etendelo liolombungululu litẽla hẽ ciñami?” Epulilo eli ka lia lelukile oku litambulula. Olonoño vina via siata oku tenda olombungululu via popia hati Vulala wocengele cetu Colombungululu mu kuete eci ci pitahãla 100 kolohuluwa violohuluwa violombungululu. c Pole, ocengele cetu colombungululu ci sangiwa pokati koviengele vikuavo vi lisengasenga lolombungululu vialua. Oco hẽ, ku kuete oviengele viñami violombungululu? Olonoño vimue vakuaku tenda olombungululu  va popia okuti kuli eci ci soka 50 kolohuluwa violohuluwa vioviengele. Vakuavo va siata oku popia okuti ku kuete eci ci soka 125 kolohuluwa violohuluwa vioviengele. Omo liaco, omunu ka pondola oku tukula etendelo lioviengele violombungululu, ca piãla enene etendelo lia sokapo liolombungululu vi kasi voviengele viaco. Pole, Yehova wa kũlĩha etendelo liolombungululu viaco. Handi vali, viosi o vi tukula kolonduko!

8. (a) Ndamupi ove o lombolola oku sanjavala Kulala wocengele Colombungululu? (b) Lonjila yipi Yehova ongotiya oku lisengasenga kuoviluvo vi sangiwa kilu?

⁸ Esumbilo lietu ku Yehova li pondola lika oku livokiya eci tu sokolola unene woviengele violombungululu. Kusimiwa okuti oku sanjavala Kulala wocengele Colombungululu ku kuete ocinyi ci soka 100.000 vianyamo. Sokolola ño handi ociliakulo cimue cocinyi ci lupuka olupesi wungende umue weci ci soka 300.000 violokilometulu vokatembo kamue ka ka tẽla ekukutu. Ociliakulo eci nda cambata otembo yi soka 100.000 kanyamo oco ci ñuale ocengele cetu colombungululu! Handi vali oviengele vimue violombungululu vinenepo vali okuti ocengele cetu ci sule. Embimbiliya li popia okuti, Yehova ‘o tamulula’ ovailu a ndeti nduwalo. (Osamo 104:⁠2) Eye ongotiyavo oku lisengasenga kuoviluvo viaco evi. Cikale ovina vitito vina vi kasi voneketela cikale oviengele vinene violombungululu, viosi yavio vi lisondolola ndomo mu kasi ovihandeleko via tumbikiwa la Suku, vina via viala ovina viosi via lulikiwa. (Yovi 38:​31-33) Omo liaco, olonoño via siata oku sokisa oku sondoloka kuaco kuoviluvo vi kasi kilu lomiluko. Lonjila ndoyo sokolola Una wa lulika ovina viaco evi. Oco hẽ, ku kuatela esumbilo lialua Suku o kuete ndeti unene walua woku lulika?

9, 10. Ndamupi unene wa Yehova u limbukiwila kekalo liekumbi lietu, lo Júpiter, longongo kuenda osãi?

⁹ Unene wa Yehova woku lulika u letiwilevo vocitumãlo cetu, ongongo. Eye lutate walua wa tumbika ongongo voluali lulo lua sanjavala. Olonoño vimue via siata oku popia okuti kuli oviengele vialua okuti ka vi kasi ndocengele cetu okuti mu tunga oviendalomuenyo. Onepa yalua Yulala wocengele cetu  Colombungululu ka ya pangiwile oco mu tunge omanu. Vokati kocengele mueyuka to olombungululu. Ocinyi caco calua enene okuti okunina kuaco kua lisoka lokunina kuolombungululu. Kolonepa vimue vioviengele ka kuli ovina vialua vi sukiliwa komuenyo. Pole, ocihandeleko ca viala ekalo liekumbi lietu ci sangiwa pokati kovina viaco evi vi kuete esilivilo.

¹⁰ Ongongo yi kuatisiwa lunene weteyuilo liolumbungululu lumue lu tukuiwa okuti Júpiter. Ci soka ohũlũkãi kolonjanja olumbungululu luaco Júpiter, lunene calua okuti ongongo yi sule. Oluo lu kuete unene woku kokela ongusu posi. Lesulilo lie? Oluo lulavulula kuenda lutiamisila kumue kuiñi ovina vimue vi pita vokati kepuluvi lilu. Olonoño via siata oku popia okuti, nda ka ca kale olumbungululu lu tukuiwa okuti Júpiter, atosi ombela a lokila posi nda a pitahãla eci ci soka 10.000 kolonjanja okuti ndomo yi kasi loku loka otembo yilo ci sule. Pole, osi yetu ya sumũlũisiwa momo yi kasi ocipepi losãyi. Osãi olumbungululu lumue lua posoka calua okuti lueca “ocinyi ci sule ci viala kuteke,” haiyo yi kuatisa ongongo oku tumbikiwa ciwa kuenda okuyenduka kua lipua. Okuyenduka kualio ku kuatisa ongongo oku kolapo kolotembo via litepa violosãyi okuti ci kuatisavo kekalo liwa liomuenyo.

11. Ndamupi ofela vongongo ya tumbikiwa ndongalau yoku li teyuila?

¹¹ Unene wa Yehova woku lulika u limbukiwilavo kovina evi eye a lulikila kilu lieve. Kũlĩhĩsa eci catiamẽla kofela ya ñuala oluali ya litenga lovava yi kasi vepuluvi lilu yi tukuiwa hati [atmosfera]. Oyo yi kasi ndongalau yi teyuila. Ekumbi li eca olosongo viocinyi ci kuatisa kuenda evi vi nyõla. Eci olosongo viaco vi nyõla vi veta vofela yaco, onepa yaco yolosongo yi pongoluila ofela yaño mueyi yi tukuiwa okuti ozónio. Kesulilo, onepa yo ozónio yinalapo onepa yalua yolosongo viaco. Lonjila ndoyo, ongongo yetu yi kuete ociteyuilo calio, ndeci “osapilinyo”!

12. Ndamupi ovava vofela a lipanga ombela a lekisa unene wa Yehova woku lulika?

¹² Eyi onepa yimue ño yemolẽho liofela yetu ya tu ñuala, mua kongela olofela viñi viñi vi kuatisa omuenyo woviluvo vi kasi kilu lieve. Onepa yimue yovina vi komohĩsa viofela ya ñuala oluali, ovava ombela ndomo a lipanga. Anyamo osi ekumbi li linga  400.000 kolokilometulu viovava a takatela volondui kuenda vokalunga. Ovava aco a pongoloka alende, kuenje ofela yina ya ñuala oluali yi a sanduila kolonepa viosi. Ovava aco, noke yoku senguluka loku yelisiwa, a linga alende kuenje a kupuka ndombela, ndocikokoto ale ndociwe, oco a yukise ovava kolonepa kuosi a sukiliwa. Eci oco ca sonehiwa kelivulu Liukundi 1:7 hati, “Olondui viosi via itila vokalunga, puãi okalunga ka ke yukile; oku olondui vi endaenda, haiko vi enda vali.” Ocili okuti Yehova eye lika o kuete epondolo lioku lulika ovina viaco evi.

13. Uvangi upi wunene wa Yehova etu tu muĩla kovikũla vi sangiwa kilu lieve kuenda osi yayo?

¹³ Kolonepa viosi ku sangiwa oviluvo vi kasi lomuenyo, kuli uvangi u lekisa unene wa Yehova. Oku pisila koviti vialepa vali okuti onjo yi kuete 30 kolosapalalo yi sule, toke muẽle kovikũla vina ka vi muĩwa lovaso vi sangiwa vokalunga vina vi kuatisa kofela tu fuima, viosi vi lekisa unene wa Yehova woku lulika. Osi yilo yeyuka ndeti to ovina vi kasi lomuenyo, ndeci, olonjambu, owa, kuenda otuipuka ka tu letiwe, ovina viaco evi vi kuatisa koku kula kuovikũla. Omo liaco, Embimbiliya li lombolola okuti osi yi kuete ongusu.​—⁠Efetikilo 4:⁠12.

14. Unene upi u sangiwa vocina cimue citito tito ci tukuiwa okuti o átomo?

¹⁴ Ka kuli atatahãi, Yehova eye “wa sovola osi lunene waye.” (Yeremiya 10:12) Unene wa Yehova u muĩwila toke muẽle kovina vitito eye a lulika. Ndeci, ohuluwa yimue yo átomo okuti onepa yimue yitito tito calua, ka yi pitĩla vutunga wutele wesinga liomunu. Ndaño muẽle o átomo yaco ya vokiyiwile toke kutunga wonjo yi kuete 14 kolosapalalo, okati kayo nda ka lisoka lunene wekelewa liomongua kilu lionjo yi kuete epanduvali kolosapalalo. Handi vali, utito wo vokati ko átomo yaco, owo ono yongusu yi komohĩsa yi tunda koku totãla kuetenda limue!

15. Poku tukula ovinyama viñi viñi viovusenge, elilongiso lipi Yehova a eca ku Yovi?

¹⁵ Uvangi ukuavo watiamẽla kunene wa Yehova woku lulika, okulua kuomuenyo wovinyama vi sangiwa palo posi. Kelivulu Liosamo 148 ku lekisa ovina vialua vi sivaya Yehova kuenda  kocinimbu 10, ku kongela “ovinyama viovusenge kuenda evi viovimbo.” Oco ku lekisiwe esunga lieci omunu a sukilila oku sumbila Ululiki, onjanja yimue Yehova wa sapuilile Yovi eci catiamẽla kovinyama ndeci, ohosi, ombulu yovusenge, onyani, Ongeve kuenda Canjangombe okuti ca setahãla ongandu. Etosi lipi Yehova a yonguile oku vetiya? Nda okuti omunu o sumbila oviluliko evi vi kuete ndeti ongusu haivio vi komohĩsa omo vi letiwe, nda wa liyeva hẽ ndati kueci catiamẽla Kululiki wovinyama viaco? ​—⁠Yovi, kocipama 38-41.

16. Catiamẽla kolonjila vimue via lulikiwa la Yehova, nye cu ku komohĩsa?

¹⁶ Kosamo 148:​10, ku tukulavo “olonjila vi palala.” Sokolola handi kovina vialua vi kasi kulo kilu lieve! Yehova wa sapuila Yovi eci catiamẽla konjila yimue yi tukuiwa hati, Ombo, okuti “yi yola okavalu [lomunu wa] endelako.” Ocili okuti, onjila eyi yi kuete eci ci soka olometulu 2,5 kutunga, pole ndaño ka yi tẽla oku palãla, oyo yi lupuka eci ci soka 65 kolokilometulu vowola yimosi, loku eca ananga a soka 4,5 kolometulu! (Yovi 39:​13, 18) Handi vali, kuli onjila yikuavo yi tukuiwa [albatroz], okuti yi pita otembo yomuenyo waye vilu loku palãla kolonepa viokalunga. Onjila eyi yi kuete utunga weci ci soka olometulu 3. Oyo yi pondola oku palãla olowola vimue okuti ka yi veta veta avava. Onjila eyi, ya litepa lonjila yi tukuiwa okuti kacinjonjo [beija-flor], yina yitito calua pokati kolonjila viosi vi sangiwa voluali okuti ka yi kuete utunga u tẽla ometulu. Oyo poku palãla yi pondola oku veta veta avava eci ci soka 80 kolonjanja votembo yimue ka yi tẽla ekukutu! Kacinjonjo, onjila yimue yitito ya fina calua, haiyo yi pondola oku kala vilu ndombalãu kuenda oku palãla ocinyimame.

17. Utunga wocimuandu u kasi ndamupi? Ocisimĩlo hẽ cipi tu pondola oku kuata poku sokolola ovinyama via lulikiwa la Yehova?

¹⁷ Kosamo 148:​7, ku popia okuti ndaño muẽle ‘ovimuandu vokalunga,’ vi sivaya Yehova. Kũlĩhĩsa ocinyama cimue cinene ca kũlĩhĩwa londuko [baleia azul], okuti ombisi yinene yo vokalunga. “Ocimuadu” eci co vovava ci pondola oku kuata utunga weci ci pitanãla 30 kometulu. Okulema kuocinyama caco ku sokisiwa locimunga ca 30 kolonjamba vinene. Okulema kuelimi liaye kua lisoka lokulema kuonjamba yimosi. Utima waye wa lisoka lekãlu limue litito. Utima waye u tutula eci ci soka 9 kolonjanja vekukutu  okuti ka u sokisiwa lutima wonjila yi tukuiwa okuti kacinjonjo, ukuti u tutula eci ci soka 1.200 kolonjanja vekukutu. Vesipa liocimuandu mu pita osonde, munene calua okuti omõla utito vokati kaco o suamo. Ocili okuti, utima wetu u tuvetiya oku pitulula olondaka viasulako vielivulu Liosamo yi popia okuti: “Coci ci fuima ci sivaye Yehova.” ​—⁠Osamo 150:⁠6.

18, 19. Catiamẽla kovina via lulikiwa la Yehova vi kasi lomuenyo mulo vongongo, vi pitĩla petosi lipi? Kuenda ovina viosi via lulikiwa vi tulongisa nye catiamẽla kuviali waye wa velapo?

¹⁸ Nye tu lilongisila koku talavaya kunene wa Yehova woku lulika? Ovina vialua via lulikiwa vi tu komohĩsa. Umue Ukualosamo wa komõha, hati: “A Yehova, oviluvo viove via lua cimue. . . Oluali lue yuka ovilulikilo viove.” (Osamo 104:24) Olondaka evi viocili! Olonoño via limbuka okuti mulo vongongo mu sangiwa eci ci soka ohuluwa yimosi yovina vi kasi lomuenyo; pole catiamẽla ketendelo liaco, kuli ovisimĩlo via litepa nda okuti mu sangiwa eci ci soka 10 liolohuluwa, ale 30 kolohuluwa. Omunu una ukuakuluvikiya ovina olonjanja vimue o sima okuti okuluvikiya kuaye ku kasi loku tepuluka. Pole ca litepa calua la Yehova momo unene waye, woku luvikia kuenda oku lulika ovina viñi viñi, ka u tepuluka.

¹⁹ Ndomo Yehova a talavaya lunene waye woku lulika, ci tulongisa eci catiamẽla kuviali waye wa velapo. Ondaka “Ululiki,” yi tepisa Yehova lovina vikuavo vi sangiwa mulo voluali, okuti ocina  cosi ci kasimo ca “lulikiwa.” Ndaño muẽle, Omõla wongunga wa Yehova, una wa kala “ndomesele yovopange” aye vokuenda kuotembo yoku lulika ovina viosi, Vembimbiliya ka la tukuiwa okuti Ululiki. (Olosapo 8:30; Mateo 19:⁠4) Pole, wa tukuiwa hati eye “uveli pokati koviluvo viosi.” (Va Kolosai 1:15) Omangu ya Yehova okuti eye Ululiki, yeca kokuaye omoko ya litepa yoku lekisa unene wuviali waye koluali luosi. ​—⁠Va Roma 1:20; Esituluilo 4:⁠11.

20. Ndamupi Yehova a siata oku puyuka tunde eci a tẽlisa oku lulika kuoviluvo viaye kilu lieve?

²⁰ Anga hẽ Yehova wa liwekapo oku kapako unene waye woku lulika? Ocili, Embimbiliya li popia okuti eci Yehova a malusula upange waye woku lulika keteke liepandu, “eye wa puyuka eteke liepanduvali kupange waye wosi a linga.” (Efetikilo 2:⁠2) Upostolo Paulu wa lekisa okuti “eteke” eli liepanduvali, li lomboloka olohuluwa violohuwa vianyamo alua, okuti handi lia kala loku amamako kuenda koloneke viaye. (Va Heveru 4:​3-6) Anga hẽ Yehova poku “puyuka,” ci lomboloka okuti eye wa liwekapo oku talavaya? Sio, Yehova ka la liwekapo oku talavaya. (Osamo 92:4; Yoano 5:17) Oku puyuka kuaye ku lekisa okuti eye wa mãla oku linga ovopange aye oku lulika ovina viatiamẽla kongongo. Pole, upange waye woku tẽlisa ocipango caye, wa siata oku amamako okuti ka u tatekiwa. Vupange waco mua kongela oku sonehiwa kuovisonehua vi Kola. Vupange waye mua kongelavo oku lulika “ociluvo cimue cokaliye,” okuti cika lomboluiwa vocipama 19. ​—⁠2 Va Korindo 5:⁠17.

21. Ndamupi unene wa Yehova woku lulika uka vetiya omanu va sunguluka otembo yenda ño hũ?

²¹ Eci eteke liepuyuko lia Yehova li pitĩlapo, eye oka pondola oku popia catiamẽla kupange waye wosi wokilu lieve okuti, ‘ca posoka,’ ndeci a popele kesulilo liateke epandu oku lulika kuaye. (Efetikilo 1:31) Ndomo eye aka nõlapo oku talavaya lunene waye ka u sulila woku lulika ovina noke yeci, oco ca kambela oku muĩwa. Ndaño ndoco, etu tu pondola oku kolela okuti lopo tuka amamako oku komohẽla unene wa Yehova woku lulika. Otembo yosi, etu tuka lilongisa vali calua catiamẽla ku Yehova pokati koviluvo viaye. (Ukundi 3:11) Osimbu tua amamako oku lilongisa vali catiamẽla ku Yehova, esumbilo lietu lilua vali kuenda tuka kuata vali ukamba Lululiki wetu wa Velapo.